Wie dacht dat de Fyra-enquête een tamme aangelegenheid zou worden, heeft de plank flink mis geslagen. Een minister-president, hier Wim Kok, verscheurt een persoonlijke brief van een minister, zijn PvdA-collega Tineke Netelenbos – hoe vaak is zoiets gebeurd? Netelenbos heeft in het tweede Paarse Kabinet als een leeuw gevochten om de NS samen met KLM en Schiphol de HSL-Zuid te gunnen. Maar Kok en het kabinet, inclusief een partijcollega als Willem Vermeend, lieten haar vallen. Het kabinet koos tegen de zin van Netelenbos voor een openbare aanbesteding, met alle inmiddels bekende gevolgen. De HSL-aanbesteding leidde tot een verbeten machtsstrijd tussen de NS en het Ministerie en troebleerde de relaties met NMBS - de Belgische spoorwegen - voor minstens een heel decennium.

Onthulling 'blauwe brief'

De onthulling van de 'blauwe brief' die Tineke Netelenbos op het laatste moment aan Kok schreef, komt van Ralph Pans, destijds secretaris-generaal op het Ministerie van Verkeer en Waterstaat. Zulke brieven zijn, zeker op dat ministerie, hoogst zelden geschreven. De aanduiding 'blauw' doelt op brieven met een persoonlijk en strikt informeel – en geheim – karakter. De brief is verscheurd en derhalve niet meer terug te vinden – letterlijk. Toch lukte het de Fyra-enquêtecommissie delen van de inhoud – en de toon – te reconstrueren. In het persoonlijk archief van Ad Geelhoed, destijds de vaste adviseur van Kok en inmiddels overleden, zijn notities over de brief gevonden. In die epistels blijkt

Geelhoed blijkt Kok te hebben aangeraden de brief te verscheuren

Geelhoed Kok te hebben aangeraden de brief te verscheuren wegens de levensgevaarlijke juridische consequenties, mocht de brief van Netelenbos ooit worden gebruikt in een rechtszaak over de aanbesteding van de HSL-Zuid. Die waarschuwing alleen al toont aan hoezeer de kwestie wel of niet gunnen of aanbesteden van de hogesnelheidslijn op de spits was gedreven. Overigens stond Geelhoed, van oorsprong gelieerd aan de PvdA, bekend als een van de drijvende krachten achter het politiek-ideologische idee van 'meer marktwerking'. Zijn invloed op Kok en het Kabinet is een onderwerp op zich.

Geheime onderhandelingsexercitie

Pans’ bijdrage aan de openbare verhoren sluit naadloos aan bij de minutieuze reconstructie van de geheime onderhandelingsexercitie zoals beschreven in De Ontsporing (zie de voorpublicatie van het hoofdstuk Het Oranjebod op de blog van Follow The Money #FTM). Nadat de NS een eerste poging tot een onderhandse gunning op de HSL had verloren, bedacht iemand – zelfs Pans weet niet meer wie – op het ministerie de NS nog een tweede kans te geven. Want eigenlijk wilde Tweede Kamer, noch minister, noch ministerie dat op de HSL-Zuid een buitenlandse concurrent zou komen rijden. De nog aan te leggen en nogal dure Hollandse hogesnelheidrails, die geef je niet graag weg ten koste van het nationale spoorwegbedrijf.

bevreemdend bleef het in het geniep optuigen van een langszij sporende Oranjespoorclub wel

Het idee voor een soort 'ondergrondse' gunning bracht kabinet, ministerie en de NS wel in een spagaat. Want was een dergelijke exercitie juridisch niet in strijd met de zojuist gestarte openbare aanbesteding? Nee, volgens Pans en de landsadvocaat, maar bevreemdend bleef het in het geniep optuigen van een langszij sporende Oranjespoorclub wel. Van alle bijeenkomsten tussen de ministeriële projectorganisatie en de NS zijn niet eens notulen bijgehouden. Dus moet de enquêtecommissie deze Oranjeonderhandelingen vooral met indirecte bronnen reconstrueren.

Peperdure infrastructuur

En passant onthulde Pans nog meer saillante details van de ongekend heftige kabinetsstrijd in het voorjaar 2000. Economische Zaken (Annemarie Jorritsma), Financiën (Gerrit Zalm) en zelfs Landbouw (Laurens Jan Brinkhorst) waren de grootste voorvechters van een openbare, op Brussels-Europese leest geschoeide openbare aanbesteding. Zou Nederland ineens afzien van zo'n EU-aanbesteding, dan zou dat ons politieke aanzien schaden, was het idee. En 'Financiën was vooral financieel gedreven', verklaarde Pans. Ofwel, Zalm wilde het onderste uit de kan van de winnende bieder, op die manier zou ten minste nog wat geld van het al peperdure infrastructurele project terugvloeien in de staatskas. Achteraf blijkt de aanleg van lijn niet de geschatte 3,4 miljard maar ruim tien miljard euro te hebben gekost. Die openbaring van de hoogste ambtenaar op Verkeer is interessant omdat Netelenbos en Zalm nog moeten getuigen – donderdag 21 mei – en Pans direct of indirect de visie van veel NS-hoofdrolspelers bevestigt dat voor Financiën niet het reizigersbelang centraal stond maar een zo hoog mogelijk bod. Later in de middag zei toenmalig NS-onderhandelaar Maarten Spaargaren dat hardop. De openbare aanbesteding die na het Oranjebod van NS, Schiphol en KLM zou volgen, was 'puur financieel gedreven. 142 van alle 150 te behalen punten te behalen punten waren van financiële aard.'

 'We gaan tenderen, klaar.'

Volgens Pans was er geen enkele reden het toenmalige informele voorstel van de oer-Nederlandse droomcombinatie NS, Schiphol en KLM terzijde te schuiven. Bovendien: het was een prima voorstel, en het voldeed aan de door het ministerie gestelde eisen. Geraadpleegde adviseurs, onder wie de landsadvocaat, gaven aan dat Brussel het stoppen van een openbare aanbesteding helemaal niet verbood. Een onderhandse gunning was gewoon mogelijk. Toch bleef het kabinet daarover onzeker, inclusief premier Kok. Zelden kwam een hoofdpijndossier zo vaak het kabinet inzeilen als de keus de HSL-Zuid wel of niet openbaar aan te besteden. Het duurde van april tot half juni 2000 voor Kok sacherijnig de knoop doorhakte: 'We gaan tenderen, klaar.' Netelenbos zinspeelde in de brief op aftreden maar koos eieren voor haar geld en voerde daarna de openbare aanbesteding uit. Het politiek-ideologische verzet in het kabinet was voor Kok en haar een te grote politieke realiteit. Met de wijsheid achteraf is dit het meest fundamentele en tragische moment in de hele HSL- en Fyra-geschiedenis – gereconstrueerd in De Ontsporing. Een beslissing die de spoortoekomst van Nederland voor zeker twintig jaar zou verpesten en achterop zetten. Het toenmalige Oranjebod leverde niet alleen een prima en haalbaar concessiebedrag van 100 miljoen euro per jaar op, ook de relaties met 'de Belgische NS, de NMBS, waren nog goed. Sterker, samen met de Belgen wilde de NS een complete, moderne transnationale treinenvloot bestellen.

Het toenmalige Oranjebod leverde een prima en haalbaar concessie-bedrag van 100 miljoen euro per jaar op

De intentieovereenkomst daartoe was zelfs al in 1999 klaar. Het geld had de NS er toen ook voor, het bedrijf bulkte van de financiële middelen. Maar helaas, als gevolg van de losbarstende openbare aanbestedingsstrijd zouden de Intercity Max en de latere Oranjeversie van die trein er niet komen. Veel NS'ers hebben het koffertje met het modeltreintje van de IC Max bewaard, als stille getuige van gesneefde spoordromen (zie foto). In plaats daarvan zouden we een Italiaanse Fyra krijgen – hoe het daarmee is afgelopen, weet u. Ook de komende enquêteverhoren deze week beloven spannend te worden. Woensdag 20 mei zien we onder meer hoofdrolspelers van destijds als Wim Korf (de HSL-projectleider van het verkeersministerie) en Jan Timmer (voorzitter van de Raad van Commissarissen van de NS). Zij zullen geen blad voor de mond nemen. Donderdag is al even explosief met twee ultieme hoofdrolspelers in de schijnwerpers van de enquêtecommissie: de voormalige ministers Zalm en Netelenbos. Vrijdag mag NS- en HSA-directeur Nol Döbken uitleggen hoe en waarom hij bij het Italiaanse AnsaldoBreda uitkwam om de 'maatwerk' HSL-trein te laten bouwen. Ook al zo'n pijnlijk verlopen exercitie. Lees alle updates op www.deontsporing.nl