De verzuchting op de perstribune aan het eind van de derde Fyra-enquêtedag spreekt boekdelen: ‘Tjonge, er bestaan blijkbaar echt meerdere waarheden.’ Gisteren stal Jan Timmer de show met een stevig en geloofwaardig verhaal. Vandaag deden Zalm en Netelenbos dat. Zou je een ‘schuldige’ moeten vinden voor het Fyradebacle, is dat dan de NS? De overheid? Allebei? Geen van beiden? Voormalig VVD-senator Pieter Hofstra opende de derde dag. Zijn verhaal laat zich samenvatten met ‘we zijn als Kamer niet kritisch genoeg geweest’. Veel interessanter was de bijdrage van Gerrit Zalm, bijna twaalf jaar minister van financiën en daarmee een van de hoofdrolspelers die het langst hebben meegedaan in het politieke treindrama dat al zo’n twintig jaar op de Nederlandse planken staat. Hij leek een bijna sardonisch plezier te beleven aan zijn confrontatie met de enquêtecommissie.

Failliet

Zalm herhaalde niet wat hij – zie ons boek – de NS-directie in 2004 toevoegde: ‘Ga eerst maar eens treintjes rijden en meld je maar zodra de bodem van de geldkist in zicht is’, maar de strekking van zijn betoog is nog even consistent. Ja, er waren al heel snel signalen van een dreigend faillissement van Fyra-dochteronderneming HSA. En ja, Zalm gaf al die jaren dat hij nog op het pluche zat geen duimbreed toe om het ongekend hoge concessiebedrag voor de HSL-Zuid te verlagen. Hij had geen zin het contract open te breken terwijl er nog niet iets echt aan de hand was.

Zalm:  ‘Geen rechter zal faillissement verlenen op basis van alleen prognoses’

‘Geen rechter zal faillissement verlenen op basis van alleen prognoses.’ Pas in 2011 toen de NS-Fyradochter nagenoeg echt failliet was en Zalm via de Dirk Scheringa Bank bij ABN-Amro terecht kwam, verleende de Staat het Fyra-bedrijf een lagere concessievergoeding. Zalm staat nog steeds vierkant achter zijn harde lijn: afspraak is afspraak, de NS heeft het contract getekend. Dat is de deal. Basta. De aardigste verrassing, in ieder geval voor de auteurs van het boek en dit artikel, is wat Zalm meldde over het Oranjeconsortium van NS, KLM en Schiphol. Daarover ‘las ik pas voor het eerst in De Ontsporing’. Dat onderdeel (zie boek en de voorpublicatie over Het Oranjebod op #FTM) is inmiddels een hoofdonderwerp voor de commissie. Later op de middag zou toenmalig Verkeersminister Tineke Netelenbos het openlijk en ronduit toegeven: zij en haar topambtenaren hebben die tamelijk bizarre, geheime missie zelf bedacht en geïnitieerd. Ze was de NS ondanks een keiharde botsing over het door haar afgewezen eerste bod – het Intercity Maxplan – nog steeds zeer gunstig gezind. Daarom hadden ze een Oranje droomcombinatie bedacht, een consortium van de NS met de moderne internationale kanjers KLM en Schiphol.

Stiekem

Parallel aan de al opgestarte openbare aanbesteding mocht die oer-Hollandse combinatie met een voorstel komen. Netelenbos meldde haar collega’s in het kabinet echter niets over de operatie, blijkt uit de reactie van Zalm, die pas uit ons boek begrijpt hoe de exercitie verliep. Pas op het laatste moment, in april 2000, presenteerde ze haar collega-bewindspersonen het idee van een gunning aan het Oranjeconsortium. Maar dat betrof toen alleen een zeer minieme uiteenzetting. Dat de NS samen met KLM en Schiphol zelfs al een compleet ondernemingsplan had ontwikkeld, dat wist zelfs Netelenbos dan weer niet. Of haar ambtenaren daar wel weet van hadden is nog onduidelijk. Hoe dat mooie Oranje-idee sneefde en leidde tot hoogopgelopen spanningen in het kabinet is allemaal te lezen in De Ontsporing. In de kern samengevat: het Oranjeconsortium mocht geen officieel bod doen, want dat zou in strijd zijn geweest met de al ingezette openbare aanbesteding. Vandaar het geheime karakter, en het idee dat alleen over ‘een voorstel’ mocht worden gepraat. Voor Zalm en de rest van het kabinet kwam dat ‘uit de lucht vallen.’ Onhandig van Netelenbos, bestuurlijk niet slim, zegt hij nu.

Staatsgeheim

De enquêtecommissie en ministers zijn enorm geschrokken dat (zie wederom De Ontsporing) er een memo van de NS bestaat op basis van uitgelekte beraadslagingen uit de ministerraad (MR) over het Oranjeverhaal. Op dergelijke MR-beraadslagingen ligt een geheimhouding van minstens twintig jaar. Alleen de voorzitter van de enquêtecommissie mag notities van de MR inzien. Het doet wat vreemd aan en is nogal lastig in een zaak die bijna twintig jaar loopt. Hoe dan ook, Zalm verwierp destijds het Oranje-initiatief. Jorritsma, Vermeend, en vele andere collega’s zagen er evenmin iets in. D66-minister Brinkhorst, aldus Netelenbos, was al helemaal tegen. Voor Brinkhorst telde alleen Europa. Hij had een hekel aan alles waarin het woord ‘nationaal’ voorkwam, aldus Netelenbos. Op het laatst had ze nog maar één troefkaart over: de inmiddels berucht geworden handgeschreven blauwe brief die ze begin juni 2000 verstuurde. Kok schrok zich rot omdat zijn adviseur-rechterhand Geelhoed in die brief een juridisch gevaar zag. Netelenbos zei ter plekke ‘dan verscheur je hem maar’ – en dat deed Kok. Hoewel Netelenbos die situatie op zich nog wel geestig vond, wist ze tegelijkertijd hoe tragisch en dramatisch de afwijzing door Kok en het kabinet was. Ze vroeg haar kabinetscollega’s alle fracties achter het voorstel te krijgen waar zij zelf grote problemen mee had. Dat gebeurde middels een torentjesoverleg op 14 juni. Twee dagen later werd de beslissing openbaar gemaakt en was de Tweede Kamer inderdaad zo mak als een lammetje.

Netelenbos: als het oranje initiatief wel gelut was 'hadden er nu gewoon treinen gereden'

Aan het eind van de enquêtedag was Netelenbos kristalhelder over het door haar in het geheim ingezette en teloorgegane Oranje-initiatief. Als het wel was gelukt ‘hadden er nu gewoon treinen gereden’. We hadden allemaal naar haar moeten luisteren.

Hartekreet

Fyra-enquêtevoorzitter Madeleine Toorenburg gaf Netelenbos aan het slot de ruimte voor een hartenkreet waar ze speciaal om had gevraagd. Ze vertelde gegriefd te zijn door ‘een frame’ van de vakbond FNV dat het Fyradebacle zou zijn ontstaan doordat de NS moest uitwijken naar goedkope Italiaanse treinen als gevolg van het te hoge bod. Ze hield een exposé over wat volgens haar echt fout is aan hoe de NS de HSL-treinen heeft besteld. Anders dan Zalm, die De Ontsporing drie keer aanhaalde en de auteur na afloop van het verhoor met een brede grijns vertelde dat hij ‘veel aan het licht gekleurde, maar prima boek’ heeft gehad, noemde Netelenbos ons boek niet. Op weg naar de uitgang verduidelijkte ze dat ze met de FNV-framing zeker niet ons boek had bedoeld maar een veel oudere van de vakbond. Hoe dan ook, de vaart en dynamiek zit er flink in bij de Fyra-enquête die inmiddels steeds meer begint te lijken op een zoektocht naar waar in het midden ergens een waarheid ligt. Toorenburg zei bij aanvang al niet de ambitie van een tribunaal te hebben. Ze wil, net als wij van De Ontsporing, ‘het complete verhaal reconstrueren’. HSL-projectleider Wim Korf kwam gisteren met zijn hartenkreet. Hij voelde zich in een beklaagdenbank zitten en riep de commissie op niet een oorzaak of schuldige te zoeken maar ‘een verklaring’. Dat wordt boeiend morgen, want na oud-directeur Nol Döbken en senior inkoper Toine Smulders, de Fyra-treinenbestellers van NS en HSA, is Korf gevraagd morgenmiddag nogmaals te verschijnen. U kent hem: wordt vervolgd.