Vandaag de dag wordt het merendeel van al het geld – circa 90 procent – door private banken gecreëerd. Dat is een slechte zaak, vinden sommigen: private banken bieden te weinig stabiliteit. Dat bleek tien jaar geleden, toen ze ons naar de rand van de economische afgrond voerden. Bijna iedereen kon een hypotheek of lening krijgen, ook wanneer de kans dat iemand die kon terugbetalen zeer klein was. Toen duidelijk werd dat er vaak geen tegoeden tegenover de schulden stonden, ging het vertrouwen in de economie in rook op. Het gevolg: de kredietcrisis van 2008.

Het Zwitserse Vollgeld-initiatief wil een herhaling van dit scenario voorkomen. Zij pleitten in een referendum dat op 10 juni werd gehouden voor een radicale monetaire hervorming: voortaan zou alleen de Zwitserse centrale bank (SNB) geld mogen scheppen. Op die manier is er uitsluitend ‘gedekt geld’ in omloop. Dit betekent dat voor elke euro aan banktegoed ergens een euro cash in de kluis ligt. Dat zou het geldsysteem veiliger en stabieler maken, zo legden Martijn Jeroen van der Linden in FTM en Martin Sandbu in de Financial Times uit.

Uitslag

Het blijft voorlopig toekomstmuziek: het Vollgeld-voorstel werd verworpen, met 24 procent voor en 75 procent tegen. Maar slechts 34 procent van de stemgerechtigden was komen opdagen. Misschien was het referendum over de stabiliteit van geld een ver-van-mijn-bed-show voor de Zwitsers, of waren ze gevoelig voor de campagne die de gevestigde financiële orde – waaronder de SNB – tegen het initiatief voerde.

Het Vollgeld-initiatief is onderdeel van een grotere beweging

Maar het debat over geldhervorming is daarmee niet ten einde: het Vollgeld-initiatief is onderdeel van een grotere beweging in Europa. Allerlei prominenten spreken zich uit voor aanpassing van ons geldstelsel. Neem Martin Wolf, vooraanstaand economisch commentator bij de Financial Times; hij riep de Zwitsers op om voor het Vollgeld-referendum te stemmen. Ook Miguel Fernández Ordóñez, de voormalige voorzitter van de Spaanse centrale bank, pleit voor een schuldvrij geldstelsel. In Nederland is het de stichting OnsGeld – zusterorganisatie van Positive Money – die het voortouw neemt.

De onderbelichte dimensie

Tot nu toe is het debat over geldschepping en -hervorming vooral pragmatisch van aard, zeker wanneer centrale banken zich erin mengen. Hun focus ligt sterk op het voorkomen van Lehman Brothers-achtige taferelen; financiële stabiliteit en efficiëntie staan voorop, terwijl bredere morele thema’s bij hen amper aan bod komen. Zo blijft een diepere politieke kwestie van geldschepping onderbelicht: de dimensie van rechtvaardigheid.

Om dat aspect te belichten, spraken we met Jens van ’t Klooster, onlangs gepromoveerd in de politieke filosofie aan de Universiteit van Cambridge. Hij deed onderzoek naar de rechtvaardigheid van het huidige financiële systeem, en schreef onder andere over de morele dimensies van ons geldstelsel – denk aan ongelijkheid, machtsconcentratie en ecologische gevolgen.

Geldschepping

Om het verband tussen geld scheppen en rechtvaardigheid te begrijpen, helpt het om te weten hoe geld ‘gemaakt’ wordt. Banken scheppen geld op het moment dat ze iemand een lening verschaffen, zoals een hypotheek. Een lening is krediet: een banktegoed dat je voor bankbiljetten kunt inwisselen. Een bank kan krediet verstrekken zonder daar zelf eerst kapitaal voor aan te trekken. Banken kunnen dus meer krediet geven dan ze aan goud of geld in de kluis hebben liggen.

Hoewel bankiers niet onbeperkt krediet mogen creëren, mogen zij wel bepalen aan wie ze dat verstrekken. Ze laten zich daarbij leiden door kredietwaardigheid, oftewel financiële gezondheid: hoe waarschijnlijk de bank het acht dat je de lening kunt terugbetalen. Op basis van dit criterium wordt ook bepaald hoeveel rente je over de banklening moet betalen.

Deze systematiek bevoordeelt mensen die veel geld hebben

Wie rijk en groot is, is doorgaans kredietwaardig; wie kredietwaardig is, krijgt meestal makkelijker en goedkoper een lening; je betaalt dan een lage rente. Bij wie weinig geld of een kleine onderneming heeft, schat de bank de kans dat de lening wordt terugbetaald doorgaans lager in: zij krijgen een hogere rente opgelegd. Op die manier staat geldschepping door de banken diametraal tegenover de wijze waarop we belasting heffen: zwakke schouders krijgen zwaardere lasten.

'Deze systematiek bevoordeelt mensen die veel geld hebben,’ meent Van ’t Klooster. ‘In mijn onderzoek formuleer ik een aantal bezwaren tegen het huidige financiële stelsel, vanuit het oogpunt van rechtvaardigheid. Eén daarvan is dat het huidige systeem voor een sterk ongelijke toegang tot krediet zorgt.’

Volgens hem hebben we te lang gedacht dat private banken voor een optimale verdeling van krediet zouden zorgen, zolang zij zich laten leiden door winst. Winst is immers winst: zonder aanzien des persoons, ongeacht wie het behaalt – of betaalt. ‘In werkelijkheid blijkt het tegendeel,’ stelt Van ’t Klooster. ‘Er zijn genoeg studies die laten zien dat bijvoorbeeld geslacht en huidskleur in grote mate bepalen of je toegang tot een lening krijgt.’

Er zijn ook andere redenen waarom veel mensen minder makkelijk, of alleen tegen een hogere rente, geld kunnen lenen. Ze hebben bijvoorbeeld geen eigen vermogen dat als onderpand kan dienen, zodat de bank een groter risico loopt. Maar wanneer je de toegang tot krediet wil versoepelen voor mensen met weinig vermogen – wat misschien rechtvaardig is – vergroot je het risico dat banken lopen, en komt het functioneren van het geldstelsel in gevaar. Oftewel: er bestaat een spanning tussen enerzijds de werkbaarheid en anderzijds de rechtvaardigheid van het systeem.

Het hart van het kapitalisme

‘Er zijn veel mensen die een eigen onderneming willen beginnen maar dat niet kunnen, omdat ze geen toegang krijgen tot krediet,’ vertelt Van ’t Klooster. ‘Een kleine startup zonder eigen vermogen kan krediet op zijn buik schrijven. Dat is nadelig voor de ondernemer, maar vaak ook voor de samenleving: getalenteerde mensen kunnen geen investeringsrisico’s nemen.’

‘De creatie van krediet vormt echt het hart van het kapitalisme,’ stelt Van ’t Klooster. ‘Elke verandering die je op dat vlak aanbrengt, heeft vergaande gevolgen. Je kunt bijvoorbeeld nooit krediet verstrekken aan iedereen die het nodig heeft, want daarmee komt de waarde van ieders spaargeld in gevaar. Dit soort spanningen maken het thema door en door politiek.’

Is het huidige systeem onrechtvaardig? Dat hangt ervanaf hoe je rechtvaardigheid definieert. ‘Neem bijvoorbeeld John Rawls, een van de meest invloedrijke politieke filosofen van de twintigste eeuw. Hij stelt dat in een rechtvaardige samenleving instituties zo zijn ingericht dat de mensen die in het leven het minst zijn bevoordeeld, het best worden bedeeld,’ vertelt Van ’t Klooster. ‘Het is de vraag of dit met de toekenning van krediet het geval is.’

Of alternatieven werken weten we niet, we moeten experimenteren

Het is echter moeilijk om praktische en stapsgewijze oplossingen te vinden voor problemen binnen het kredietsysteem. Mensen komen al snel met drastische alternatieven of radicaal nieuwe modellen. Daar is het Zwitserse Vollgeld-initiatief een voorbeeld van. ‘Het probleem met dergelijke voorstellen is dat we niet echt weten of ze werken,’ zegt Van ’t Klooster. ‘Daarvoor ontbreekt voldoende informatie. Je kunt pas iets zinnigs zeggen over alternatieven nadat we er eerst mee hebben geëxperimenteerd.’

Maar zulke experimenten zijn schaars, en worden geregeld de kop ingedrukt. Zo wilde de stichting Full Reserve een depositobank oprichten. Bedenker Richard van der Linde beschreef zijn voorstel als ‘het digitale equivalent van een sok onder je matras’ en ‘de saaiste bank van Nederland’. Deze bank zou geen leningen verstrekken, maar uitsluitend geld bewaren in een (digitale) kluis. Hoewel de Tweede Kamer instemde met een onderzoek naar de implementatie, werd het experiment gedwarsboomd door de Nederlandsche Bank (DNB). Ook toen het Sustainable Finance Lab deze maand aanbeval een depositobank te starten, hield DNB-president Klaas Knot de boot af. ‘Zonde,’ zegt Van ’t Klooster. ‘Zolang we dergelijke experimenten achterwege laten, ontdekken we geen nieuwe manieren om het financiële systeem anders in te richten.’

Dat is Job Harms, promovendus aan de Erasmus School of Economics, hartgrondig met hem eens. Vernieuwing werkt vaak niet, zelfs niet als die marginaal is. Harms deed onderzoek naar maatregelen die het ethisch handelen van bankiers bij financiële dienstverlening zou moeten bevorderen. Hij constateerde dat veel van zulke programma’s niet werken. ‘Als we de cultuur in de financiële sector echt willen aanpakken moeten we meer experimenten doen om erachter te komen wat voor programma's en beleid werken, en welke niet,’ concludeerde Harms.

Als we wél kiezen om te experimenteren, moeten we volgens Van ’t Klooster niet alleen kijken naar financiële stabiliteit, maar ook de rechtvaardigheid in het oog houden. ‘We moeten ons ervan bewust zijn dat geldcreatie een politieke aangelegenheid is, en morele dimensies heeft. Het zou dus ook aan politieke instellingen moeten zijn er beslissingen over te nemen.’

Het is echter niet de verantwoordelijkheid van de bankiers om het systeem om te gooien. ‘Vanuit moreel oogpunt zijn bankiers niet de juiste personen om dit soort vergaande keuzes te maken voor mensen,’ stelt Van ’t Klooster. ‘Voor dit soort politieke beslissingen ontberen ze democratische legitimiteit.’ Hij oppert een gedachtenexperiment: de gekozen bankier. ‘Dan heb je, net als bij de waterschappen, een verkiezing voor kredietverstrekking. Dan laten we het aan gekozen mensen over om morele en pragmatische afwegingen te maken bij de schepping van geld. Misschien wordt het wel een ramp, maar dat hoort bij experimenteren. En financiële rampen hebben we nu óók.’