Stel: je hebt een groot bedrijf en van alle kanten voel je druk om meer tegen klimaatverandering te doen. De afdeling verkoop laat zien dat potentiële klanten duurzaamheid steeds belangrijker vinden. De afdeling personeelszaken legt uit dat werknemers graag willen dat hun bedrijf bijdraagt aan een betere wereld. En de afdeling Compliance ziet dat ambtenaren en politici de ene duurzame ambitie of klimaatwet na de andere aankondigen. 

Maar ja, hoe haak je aan in de strijd tegen klimaatverandering? Fossiele brandstof uit het productieproces halen zou het beste zijn, maar vergt een grote inspanning. Je wilt dat je werknemers in een warm hoofdkantoor zitten, waarvoor aardgas wordt verstookt. Je wilt dat ze internationale zakenreizen maken. Je software draait op servers die energie gebruiken die je niet zelf opwekt. En ook bij de productie van de grondstoffen die je gebruikt – staal, aluminium of plastic bijvoorbeeld – komen broeikasgassen vrij.

Gelukkig is er een shortcut, zo leer je. De broeikasgassen uit jouw bedrijf kun je met zogeheten ‘carbon credits’ compenseren. Je geeft iemand geld, die daarmee voorkomt dat er elders op de wereld broeikasgassen worden uitgestoten, ergens waar dat makkelijker kan dan bij jou. Voor het klimaat maakt dat niet uit: elke vermeden ton CO2 is er een minder. Bovendien is het goedkoop: je uitstoot compenseren kan al voor een paar euro per ton. Dat is een stuk voordeliger dan je bedrijfsprocessen rigoureus aanpassen. 

Zelf heb je geen verstand van carbon credits. Je verlaat je daarom op externe expertise, en hoort van de grootste speler ter wereld op dit vlak: het Zwitserse South Pole. Zij adviseren bedrijven hoe ze hun uitstoot kunnen compenseren en zetten zelf projecten op waarmee credits worden gecreëerd. Hun CO2-rechten zijn bovendien gevalideerd door Verra, een Amerikaanse non-profitorganisatie die een wereldwijd leidende standaard ontwikkelde. Je ontdekt dat andere bedrijven, stuk voor stuk leidend in hun industrie, dezelfde constructie gebruiken: van Porsche tot Gucci en van Nespresso tot McKinsey. Je koopt de credits bij South Pole en je communicatieafdeling maakt het wereldkundig: vanaf nu is jouw bedrijf klimaatneutraal.

Het regenwoud dat de Verra-credits zeggen te beschermen, werd amper bedreigd. Het zijn ‘spookkredieten’

En toen sloeg je afgelopen weken de krant open. Uit maandenlang onderzoek van het journalistieke platform SourceMaterial en de kranten The Guardian en Die Zeit blijkt dat liefst 94 procent van de carbon credits waarmee regenwoud wordt beschermd, een van de populairste methoden om CO2-uitstoot te compenseren, volstrekt waardeloos is. Het regenwoud dat de Verra-credits zeggen te beschermen, werd in werkelijkheid nauwelijks bedreigd. Het zijn ‘spookkredieten’. 

Enkele dagen later verscheen er bovendien een uitgebreid artikel op Follow the Money. Uit interne documenten van South Pole blijkt dat hun bedrijfsleiding al maandenlang weet dat ze grotendeels waardeloze CO2-rechten aan de man brengt. Uit South Poles eigen onderzoek blijkt dat hun belangrijkste natuurbeschermingsproject veel minder bos beschermt dan waarvoor het carbon credits uitgeeft. Intern is het crisis. De bedrijfsleiding probeert de fouten toe te dekken, werknemers stappen teleurgesteld op, het voortbestaan van het bosbeschermingsproject staat op losse schroeven en miljoenen tonnen CO2 gingen ongecompenseerd de lucht in. 

Wat is er in vredesnaam aan de hand? Hoe kan CO2-compensatie die door de bekendste partijen werd aangeboden en gevalideerd, plotseling waardeloos blijken? Hoe werkt deze markt eigenlijk en wat zegt dat over de toekomst ervan?

Handel in geloof

Eerst is het goed om te weten wat een carbon credit eigenlijk is. Om het concreet te maken: wat is het verband tussen een vliegreis maken en een boom planten?

Het eerlijke antwoord is natuurlijk: niets. Een vliegreis maken brengt klimaatschade met zich mee. Een groeiende boom haalt koolstofdioxide uit de lucht. Maar daarmee hebben die twee nog geen relatie. Je kunt een boom planten omdat je een vliegreis maakt en je kunt een boom planten zonder dat je een vliegreis maakt.

Toch koppelen carbon credits die twee aan elkaar. Ze koppelen bovendien de uitstoot van Europese datacenters aan efficiënte Afrikaanse houtovens, Duitse sportwagens aan Zimbabwaans savannebos, luxe kopjes koffie aan natuurbescherming in Papoea-Nieuw Guinea en de uitstoot van een Nederlands fintech-bedrijf aan zonnepanelen in Chili. In de fysieke wereld hebben die activiteiten niets met elkaar te maken. De relatie tussen de boom en de vliegreis bestaat slechts omdat mensen ervan overtuigd zijn dat die relatie bestaat. 

Om te begrijpen waarom, is eerst nog wat achtergrondkennis nodig. Een carbon credit is een verhandelbaar certificaat dat stelt dat ergens op de wereld een ton koolstofdioxide uit de lucht gehaald. Wie zo’n certificaat koopt, mag zelf een ton CO2 uitstoten en zichzelf desondanks ‘klimaatneutraal’ noemen. Omdat die claim financiële en strategische voordelen biedt, zijn bedrijven bereid ervoor te betalen.

Regelloos

Een carbon credit is, net als bankbiljetten, obligaties of aandelen dat zijn, een waardepapier. Juridisch is er echter een belangrijk verschil. De uitgifte van waardepapieren is normaal gesproken aan strenge regels gebonden. Je kunt niet zomaar obligaties uitschrijven: daar zijn gespecialiseerde financiële instellingen voor nodig.

Voor het toezicht op de regels en het bewaken van de integriteit van de markt zijn vrijwel overal financiële autoriteiten actief: centrale banken en toezichthouders als de Autoriteit Financiële Markten (AFM). Daarnaast zijn er supranationale autoriteiten zoals de Wereldbank, het IMF en de European Securities and Markets Authorities (ESMA). Wie de geloofwaardigheid van het systeem bedreigt, bijvoorbeeld door een bankbiljet te vervalsen, verdwijnt zonder pardon in de petoet. 

Voor carbon credits bestaat dat allemaal niet. De eerste CO2-kredieten ontstonden in 1997, toen de Verenigde Naties in Kyoto een klimaatverdrag sloten. De Sovjet-Unie was net uiteengevallen, het Westerse kapitalisme had de Koude Oorlog gewonnen, en onder leiding van de Verenigde Staten werd een systeem uitgedacht waarbij de strijd tegen klimaatverandering zoveel mogelijk aan de vrije markt werd overgelaten. Een wereldwijd systeem van carbon credits werd opgetuigd, opdat landen en bedrijven die moeite hebben hun uitstoot te reduceren die verantwoordelijkheid kunnen afkopen bij landen en bedrijven die daar wel in slagen. 

Ook de richtlijnen waaraan carbon credits moeten voldoen, werden zoveel mogelijk uitbesteed: deze markt mocht zichzelf reguleren. En zo groeide langzaam maar zeker een industrie die claimt de integriteit van CO2-kredieten te bewaken.

Die industrie werkt als volgt. Eerst bedenkt iemand een project waarmee klimaatverandering kan worden tegengegaan. Dat kan een kleine, lokale ondernemer zijn, maar steeds vaker ook grote multinationals zoals South Pole, die de wereld afspeuren op zoek naar potentiële projecten.

Vervolgens wordt bepaald hoeveel klimaatverandering met zo’n project wordt voorkomen. Daarvoor bestaan complexe rekenmodellen en standaarden. De belangrijkste worden gevalideerd door bureaus als Verra en The Gold Standard. Als is uitgerekend hoeveel klimaatverandering een project voorkomt, kan het bij hen worden aangemeld.

Die validatiebureaus controleren vervolgens of de methodiek correct is toegepast. Ook dat doen ze doorgaans niet zelf, vaak nemen ze daarvoor verificatiebedrijven in de arm, zoals Bureau Veritas, Tüv Süd en SGS. Als iedereen groen licht geeft, krijgt de eigenaar van het project zijn carbon credits op een rekening gestort, bijvoorbeeld bij Verra.

Daarmee kan hij de wereldmarkt op. Hij kan ze rechtstreeks verkopen aan bedrijven en overheden, maar hij kan ook bij een handelsplatform terecht. Een daarvan is het in Amsterdam gevestigde ATC, dat op zijn platform met succes vraag en aanbod van carbon credits bij elkaar brengt: het afgelopen jaar steeg de winst van het bedrijf met 250 procent tot 61 miljoen euro. 

Tot slot zijn er in deze markt tussenhandelaren actief, die carbon credits opkopen in de hoop ze later met winst te kunnen doorverkopen. Het eveneens in Amsterdam gevestigde STX Commodities, dat in een eerder artikel van Follow the Money een hoofdrol speelde, is daarvan een goed voorbeeld. Ook dit bedrijf viert grote successen: haar winst verzesvoudigde vorig jaar tot ruim 58 miljoen euro.

Shoppen voor validatie

Duidelijk is dat de validatiebureaus een cruciale rol spelen: zij beheren de methodieken op basis waarvan klimaatwinst wordt berekend en geven op basis daarvan carbon credits uit. Een van de belangrijkste zaken waarover zij een uitspraak doen, is de additionaliteit (meerwaarde) van een project. CO2-kredieten beloven namelijk niet zozeer dat er ergens uitstoot van broeikasgassen is voorkomen, ze beloven dat er extra uitstoot van broeikasgassen is voorkomen.

Zonder het geld dat voor de carbon credit wordt betaald, zou de carbon credit niet hebben bestaan

Dat verschil is cruciaal. Er worden aan de lopende band bomen geplant, efficiënte houtovens gebruikt en zonnepanelen geïnstalleerd, simpelweg omdat die vaak heel nuttig zijn. Dat ze ook klimaatwinst opleveren, kun je niet zomaar gebruiken om de uitstoot van sportauto’s of vliegreizen tegen weg te strepen. 

Een carbon credit belooft dat het geld dat ervoor wordt betaald, essentieel is voor een klimaatproject. Een carbon credit verwijst daarmee in essentie naar zichzelf: zonder het geld dat voor de carbon credit wordt betaald, zou de carbon credit niet hebben bestaan.

Maar hoe bereken je dat? Hoe weet je zeker dat de opbrengst van een CO2-krediet de bouw van een zonnepark mogelijk maakte, en niet simpelweg de spectaculair gedaalde kosten voor zonnepanelen? Hoe weet je zeker dat bosbescherming extra bos beschermt, en dat kaalkap zich niet gewoon verplaatst?

Daarvoor dienen die methodieken van validatiebureaus. Maar omdat er voor hen geen regels bestaan, zijn er grote onderlinge verschillen. The Gold Standard staat bijvoorbeeld al ruim een decennium bijna geen natuurbeschermingsprojecten meer toe. Volgens hen zijn de aannames daar vaak te onzeker: zo overdrijven projecteigenaren de bedreiging van het bos vaak, waardoor hun bescherming enorme CO2-winst zou genereren. Bovendien zou te onzeker zijn of de koolstof inderdaad eeuwenlang in het bos vastgehouden blijft: als de kaalkap over enkele decennia alsnog plaatsvindt, of het bos op een andere manier verloren gaat, is de klimaatwinst immers alsnog weg. 

Het Kariba-bosproject, het belangrijkste compensatieproject van South Pole, had bij The Gold Standard dus niet hoeven aankloppen. Maar bij Verra kon het wel terecht: dat geeft wel carbon credits voor bosbescherming uit. Sterker nog: bosbescherming is met afstand hun belangrijkste product. Het is de reden dat Verra drie keer groter is dan The Gold Standard.

Qatar

Een ander heet hangijzer zijn duurzame energieprojecten. Vanwege de spectaculaire kostendalingen zijn zonnepanelen en windmolens al vaak op eigen kracht een goed economisch alternatief voor aardgas- of steenkoolcentrales. Hun additionaliteit is dus lastig te bewijzen; reden waarom Verra en The Gold Standard nog nauwelijks nieuwe duurzame energieprojecten toestaan. 

Toch kun je ook daar nog altijd carbon credits voor uitgeven. In Qatar is de Global Carbon Council (GCC) opgericht. Dat validatiebureau geeft de credits uit die Qatar en de FIFA gebruikten om de organisatie van het WK voetbal (georganiseerd in een woestijn, waar alle stadions nog gebouwd moesten worden, met airconditioning, en waar al het publiek naartoe moest vliegen) ‘klimaatneutraal’ te noemen.

Vrijwel alle projecten die GCC goedkeurde, houden verband met hernieuwbare energie zoals wind, waterkracht en zonnepanelen op daken. Deze projecten zouden bij andere validatiebureaus waarschijnlijk niet zijn goedgekeurd.

Iedereen is (ook) consultant

GCC, Verra en The Gold Standard hebben elk een fundamenteel andere opvatting hoe en waarmee je klimaatwinst creëert. Ondertussen hebben ze allemaal een drijfveer om projecten goed te keuren: carbon credits leveren geld op, niet-gecreëerde carbon credits niet. Zodoende is er een baaierd aan soorten carbon credits ontstaan. Er zijn biochar-credits, waarmee koolstof uit bijvoorbeeld biomassa wordt vastgelegd in een soort houtskool. Er zijn landbouw-credits, die boeren belonen voor het vastleggen van koolstof in de bodem. Er zijn credits die stellen dat er oliewinning is voorkomen, er zijn credits die het gebruik van biokerosine in vliegtuigen aanmoedigen en er zijn carbon credits die als NFT’s op een blockchain worden gezet. 

Niet verwonderlijk dus dat er naast de groeiende markt voor carbon credits een groeiende industrie voor advies over carbon credits is ontstaan. Grote consultancykantoren als McKinsey en de Boston Consulting Group profileren zich hier.

Tegelijk bewegen spelers die al langer op de carbon credit-markt actief zijn, zich richting consultancy. ACT, het Amsterdamse handelsplatform voor carbon credits, stelt dat zijn werkzaamheden meer omvat dan consultancy, ‘maar het lijkt er wel een beetje op’. South Pole creëert niet alleen carbon credits, het noemt zichzelf ook ‘het invloedrijkste klimaatadviesbureau ter wereld’. Bovendien neemt het handelsposities in deze markt in. Internationale regels om dubbele petten te voorkomen en de integriteit van de markt te bewaken, zijn er niet. Bovendien blijkt uit het onderzoek van Follow the Money dat interne regels om belangenverstrengeling te voorkomen bij South Pole eveneens ontbreken.

Verbeterplannen

Inmiddels dringt tot een aantal spelers door dat geloofwaardigheid de kern van een carbon credit is. Je koopt ze alleen als je weet dat er met jouw geld daadwerkelijk extra bomen worden geplant. Zonder die betrouwbaarheid is een carbon credit waardeloos. 

Daarom zijn er een aantal initiatieven om die geloofwaardigheid te versterken. In maart komt de Integrity Council for the Voluntary Carbon Market (ICVCM) met een nieuwe richtlijn die als kwaliteitskeurmerk voor carbon credits moet gaan gelden. De ICVCM is een privaat initiatief met als expliciet doel de markt voor carbon credits ‘op te schalen’. Daarin schuilt volgens critici als GreenPeace en Greta Thunberg een gevaar: de ICVCM zou haar oren te veel laten hangen naar de bedrijven die een grotere carbon credit-markt willen, omdat ze dan hun bedrijfsproces niet hoeven aan te passen – en dus langer fossiele brandstoffen kunnen blijven gebruiken.

Een ander initiatief komt van de Universiteit van Oxford. Wetenschappers werken daar aan principes voor een goed gebruik van carbon credits. Bedrijven zouden bijvoorbeeld eerst moeten focussen op vermindering van hun eigen uitstoot, en daarna alleen moeten investeren in projecten om actief koolstofdioxide uit de lucht te halen. De hoop is dat deze zogeheten ‘Oxford Principles’ leidend worden bij de beoordeling van de klimaatstrategie van bedrijven. 

Daarnaast is er een methodiek bedacht om overschattingen van de impact van klimaatprojecten te repareren. Dat gaat via de nationale doelstellingen: sinds het Klimaatakkoord van Parijs dienen landen elke vijf jaar een klimaatplan bij de VN in. Daarin staat wat hun klimaatplannen zijn en hoeveel ze daarmee willen besparen. Als ze vervolgens grote klimaatwinst boeken en daarvoor carbon credits aan bedrijven of overheden uit andere landen verkopen, moeten ze die CO2-reductie aftrekken van wat ze in hun klimaatplan aan de VN hebben beloofd. 

Simpel gezegd: belooft een land een reductie van 100 ton CO2, en verkoopt het gedurende die vijf jaar carbon credits ter waarde van 10 ton CO2 aan een buitenlandse partij, dan zal het zelf in totaal 110 ton CO2 moeten reduceren. Of die 10 ton een over- of onderschatting is, maakt dan niet zoveel uit: als de klimaatwinst fors wordt overschat en er te veel carbon credits worden uitgegeven, dan moet het desbetreffende land dat elders repareren.

Het is overigens goed om op te merken dat de VN geen handhavingsmogelijkheden heeft. Als een land te veel carbon credits verkoopt, en daardoor zijn eigen klimaatplan niet haalt, kan de VN daar niet veel tegen doen.

Laserogen en unicorns

Sommige analisten menen dat de markt voor carbon credits op een kantelpunt staat. Steeds meer bedrijven voelen de noodzaak om iets te doen tegen klimaatverandering. Naarmate carbon credits betrouwbaarder worden, zouden ze een integraal onderdeel van de bedrijfsstrategie worden, waardoor de vraag weer toeneemt.

De internationale luchtvaartorganisatie ICAO werkt al aan een klimaatplan met carbon credits als integraal onderdeel: boven een bepaald niveau zou de uitstoot van broeikasgassen door de luchtvaart alleen nog mogen groeien als zij daarvoor carbon credits koopt. CO2-compensatie maakt zo groei van de internationale luchtvaart mogelijk en alleen dat al zou een enorme nieuwe vraag naar carbon credits opleveren.

Toenemend vertrouwen in carbon credits en de bijbehorende hogere vraag zal volgens sommige analisten resulteren in een scherp oplopende prijs

Of neem Shell: The Guardian liet zien dat dit bedrijf vanaf 2030 jaarlijks honderden miljoenen euro’s wil uitgeven aan ‘nature based solutions’. Met andere woorden: Shell wil de uitstoot die het veroorzaakt elders op de wereld (laten) repareren door te investeren in bossen en andere ecosystemen die koolstof vastleggen. 

Een toenemend vertrouwen in carbon credits en de bijbehorende hogere vraag zal volgens sommige analisten resulteren in een scherp oplopende prijs voor de certificaten. Momenteel bedraagt de omvang van die markt naar schatting 2 miljard dollar. Volgens McKinsey kan dat in 2030 zijn opgelopen tot 100 miljard. Bloomberg gaat nog verder: daar wordt een scenario geschetst waarbij in 2037 een marktomvang van een biljoen dollar (duizend miljard) mogelijk is.

Deze verwachtingen blijven in de financiële markten niet onopgemerkt. Wie aan de markt voor carbon credits wil deelnemen, vindt makkelijk financiering; de ene na de andere investeerder wil deel uitmaken van deze groeimarkt. South Pole werd na meerdere investeringsrondes een heuse unicorn: een niet-beursgenoteerd bedrijf met een marktwaarde van meer dan een miljard euro. Ook het Amsterdamse handelsplatform ACT mag zich een unicorn noemen.

Er lijkt zelfs sprake van een heuse carbon credit-koorts. Zakenblad Quote liet onlangs de Nederlandse ondernemer Marc van der Chijs aan het woord, een man die zijn profielfoto op Twitter heeft voorzien van rode laserogen. Van der Chijs zei zijn cryptobedrijf vaarwel en stort zich nu op de carbon credits. Want: ‘Emissierechten zijn de nieuwe bitcoin.’

Sportauto’s en handtassen

Ondertussen laten de initiatieven die de kwaliteit van carbon credits moeten verbeteren, een belangrijk element buiten beschouwing: carbon credits blijven een marktsysteem. In Kyoto dacht men nog dat de strijd tegen klimaatverandering zo aan efficiency zou winnen, maar inmiddels weten we dat er intrinsieke nadelen aan deze aanpak kleven. Uit onder meer de vuistdikke rapporten van het IPCC blijkt dat de wereld niet zonder reparatie van klimaatschade kan als we de catastrofale opwarming van de aarde willen afwenden. 

Alleen: Maar diezelfde wetenschap laat ook zien dat klimaatschade maar beperkt kan worden gerepareerd. Je kunt bijvoorbeeld niet eindeloos bomen planten om uitstoot te compenseren: je hebt te maken met een beperkt areaal waar bos goed groeit. Dat zijn bovendien gebieden die ook geschikt zijn voor landbouw. Verschillende modellen schatten de omvang waarop klimaatschade gerepareerd kan worden anders in, maar vast staat dat die beperkt is.

Hoe willen we die beperkte ruimte inzetten? Momenteel laat de politiek dat over aan de markt. Daardoor is er nauwelijks democratisch debat welke industrieën en bedrijven die beperkte ruimte voor klimaatreparatie mogen opsouperen. Belangrijke klanten van South Pole waren Porsche, Gucci en Nespresso; producenten van luxe sportauto’s, handtassen en kopjes koffie. Zijn dat echt producten waarvoor je de beperkte ruimte om broeikasuitstoot te compenseren wilt benutten?

Duidelijk is in ieder geval dat de markt voor carbon credits op een kruispunt staat.

Schandalen tasten de geloofwaardigheid aan, en zonder die geloofwaardigheid zijn carbon credits niets waard. De recente onthullingen zetten bijvoorbeeld de prijs voor de certificaten onder druk: bedrijven vertrouwen ze niet meer.

Tegelijk zien analisten een enorm groeipotentieel. Blijft de geloofwaardigheid ervan overeind staan, dan wordt een explosieve stijging van de vraag naar – en de prijs van – carbon credits verwacht: ze zijn voor bedrijven een simpele manier ‘klimaatneutraliteit’ te claimen. 

Maar het marktsysteem zorgt er ondertussen voor dat deze CO2-rechten terechtkomen bij bedrijven die daar het meest voor willen betalen. Dat zijn niet per se bedrijven zonder wier producten we het slecht kunnen stellen. Of de markt voor carbon credits daarmee zorgt voor een optimale strijd tegen klimaatverandering valt te bezien – ook al was het daar sinds Kyoto allemaal om te doen.