Toen VVD-fractievoorzitter Loek Hermans in november 2015 de Eerste Kamer vanwege een van zijn vele bijbanen moest verlaten, beloofde zijn opvolgster kritisch naar al haar nevenfuncties te kijken. Ze zou misschien wel één, twee of zelfs meerdere betrekkingen schrappen.

En schrappen, dat deed Annemarie Jorritsma-Lebbink (66). Althans, ze stopte als voorzitter van het Auditteam Voetbal & Geweld (een ‘kleine’ adviesclub van de overheid die een ‘kleine’ 500.000 euro subsidie kreeg voor onderzoek) en ruilde die in voor een andere functie: die van president-commissaris van netbeheerder Alliander, een bedrijf met een netto-omzet van 1,7 miljard euro en meer dan 7000 werknemers. Het bedrijf, met enkele provincies en gemeenten als grootaandeelhouders, heeft veel belangen in politiek Den Haag en lobbyt doorlopend.

Jorritsma heeft nog een functie die níét is geregistreerd bij de Senaat

Zeven officieel geregistreerde bijbanen heeft Jorritsma; bovendien heeft ze nog een functie die níét is geregistreerd bij de Senaat. Bij de Kamer van Koophandel heeft Jorritsma zich, vlak voor haar fractievoorzitterschap, onder nummer 64301362 ingeschreven als zelfstandige in de sector ‘overige specialistische dienstverlening’. Onder dit nummer kan ze worden ingehuurd als spreker, maar ook als lobbyist. Ze gaat niet in op vragen van Follow the Money over deze eenmanszaak.

Sinds 2010 moeten senatoren nevenfuncties publiekelijk bekend maken. In 2015 zijn de regels nog eens aangescherpt. Sindsdien staat in artikel 156d van het Reglement van Orde (zeg maar de huisregels van de Senaat) letterlijk dat een beschrijving van de werkzaamheden verplicht is. Tien van Jorritsma’s collega-senatoren hebben hun eenmanszaak wél gemeld bij de griffier van de Eerste Kamer.

Gezellig maar bikkelhard

Annemarie Jorritsma geldt als politieke mastodont. Ze speelt het tactische spel al sinds 1978, toen ze namens de VVD raadslid werd in de Friese gemeente Bolsward. In de jaren ‘80 en ’90 perfectioneerde ze haar aanpak: eerst als Tweede Kamerlid, daarna als minister van achtereenvolgens Verkeer en Waterstaat en Economische Zaken (en vicepremier) in de twee Paarse kabinetten.

‘Ze is geboren voor de politiek’, zegt VVD-prominent Ed Nijpels. Pieter Hofstra, oud-Kamerlid en oud-Senator van de VVD, voegt daar aan toe: ‘Ze is ambitieus en zoekt steeds grote hoogten op.’ Hofstra zat jaren met Jorritsma in de stichting Vrienden van Nieuwspoort, een club die de Haagse sociëteit voor politici, journalisten en lobbyisten financieel ondersteunde. ‘Ze wil echt invloed krijgen, macht vergaren. Dat doet ze politiek heel handig.’

Als burgemeester van Almere vervolmaakte Jorritsma de afgelopen jaren haar sociale web in de politiek en het bedrijfsleven. Niet voor niets roemden vrijwel alle lokale partijen haar bij haar afscheid, eind 2015: haar ‘geweldige’ netwerk in Den Haag zorgde ervoor dat Jorritsma veel voor de stad Almere ‘had betekend’.

Marco de Kat, fractievoorzitter van Leefbaar Almere, zegt dat ze de stad landelijk bekend heeft gemaakt: ‘Ze is echt heel bijzonder. Een reserve-Annemarie bestaat niet. Ze heeft een enorm netwerk in Den Haag en daar heeft ze goede dingen voor de stad mee gedaan. Ze werkt keihard, maar kan ook lekker volks meezingen tijdens borrels. Ze is best gezellig, maar tegelijkertijd kan ze ook bikkelhard zijn.’

Ze heeft een reputatie opgebouwd: als goedlachse overlever, als botte boerin. Jorritsma is geen dossiervreter, maar ze heeft een neus die politieke kansen ruikt. Soms is ze een autoritaire drammer, soms een attente charmeur. In haar Almeerse familiehuis Nije Stins organiseert ze etentjes voor ondernemers, kunstenaars, journalisten of andere ‘bevriende’ mensen die haar ooit van pas kunnen komen.

‘Ze is de beste netwerkster van Nederland,’ aldus cabaretier en presentator Jörgen Raymann. Hij was een van de gasten op de lokaal befaamde etentjes van de burgemeester. ‘Annemarie nodigde prominente mensen uit en vroeg ze iets voor de stad terug te doen. Ze had hart voor de zaak en was echt een topburgemeester.’

Klaas Wilting, de bekende oud-politiewoordvoerder van Amsterdam en presentator bij Omroep Flevoland, werd eens per jaar uitgenodigd voor het diner — meestal een barbecue. ‘Dan had Annemarie een tent neergezet. Dat was altijd een feest, maar je kreeg wel altijd het vriendelijke maar dringende verzoek om als BN’er Almere te noemen op de radio, tv of in de krant. Het is echt een fantastische vrouw.’

Haar netwerk, in de politiek én het bedrijfsleven, is Jorritsma’s geheime wapen. ‘Denk bewust na over het aangaan van relaties met bedrijven, instanties, ondernemers en bewoners,’ zei ze als burgemeester van Almere daarover in 2009 tegen de Website voor de Politie. ‘Investeer in deze relaties om in oorlogstijd elkaar blindelings te kunnen vinden.’

X-benen

Niet iedereen is echter even gecharmeerd van Jorritsma's aanpak. Makelaar en tv-presentator Harry Mens bijvoorbeeld. Hij neemt geen blad voor de mond: ‘Als Annemarie je nodig heeft, is ze heel aardig. Als het haar echter niet uitkomt dan ontwijkt ze je. Ze gaat door roeien en ruiten en vertegenwoordigt het establishment. Het is gewoon geen sympathiek mens, ze heeft een naar karakter.’

Jorritsma kan iemand straal negeren, aldus Ans Desumma, fractieleider van de SP in Almere. ‘Ze keek soms dwars door je heen als je niet van de coalitie, VVD of D66 was.’ D66’er Jan Lems noemt het een directe manier van communiceren: ‘Haar afgunst voor partijen als de PVV stak ze niet onder stoelen of banken.’ Haar humeur, zegt hij, was af te lezen aan de stand van haar knieën. ‘Als die naar binnen stonden en haar benen een X vormden, dan wist je wel hoe laat het was. Dan was ze geïrriteerd.’

‘Je moest wel in haar straatje passen’ 

Lems maakte haar ook op vrolijkere momenten mee. Dan werd er gezongen op een reis van de Almeerse gemeenteraad naar Engeland: ‘Karaoke. Dan stond ze op de bar.’ Haar humeur wisselde wel, zegt hij. En ze had zo haar voorkeuren. ‘Je moest wel in haar straatje passen.’ Tijdens de collegeonderhandelingen in 2014 sprak D66 met de SP. ‘Dat vond Jorritsma maar niets en ze sprak me daarop aan tijdens het bevrijdingsfestival. Dat ik de VVD niet buiten de boot mocht laten vallen. Ik trok me daar niets van aan. Maar als burgemeester hoorde zij toch boven de partijen te staan?’

Erik de Zwart, dj en directeur van Radio 538, heeft daarentegen alleen maar lovende woorden over Jorritsma. ‘Ze is leuk en goed.’ Hij ontmoette haar voor het eerst op een benefietdiner voor de VVD: geïnteresseerden, meestal ondernemers, konden voor een kleine 160 euro met liberale bewindslieden eten om zo, vlak voor de verkiezingen, nog even de partijkas te spekken.

Een lobbyist attendeerde De Zwart op zo’n VVD-diner. Zo kwam hij in juni 2001 naar partycentrum Het Hart van Holland in Nijkerk om een vorkje te prikken met Jorritsma, destijds minister van Economische Zaken. ‘Daar legde ik aan de hand van bierviltjes uit hoe de radiofrequenties in Nederland zijn verdeeld.’ De buit was volledig voor publieke zenders, en daar kon best het commerciële Radio 538 bij, vond De Zwart. ‘Er liep al een rechtszaak, dus uiteindelijk moest er ruimte komen. Ze luisterde écht naar mijn argumenten.’ Hij kreeg wat hij wilde. ‘En ik had gelijk, 538 is dé grootste radiozender geworden.’

De ontmoeting tussen De Zwart en Jorritsma op het VVD-diner kwam in de media en het leidde tot een klein beetje herrie in Den Haag. Coalitiepartner PvdA stelde een paar Kamervragen en er kwam een zalvend antwoord.

Leuke mand

Jorritsma spint haar lobbyweb niet alleen op sociaal gebied, ook professioneel lopen de vele draadjes van haar belangen wat door elkaar.  Ze is nu eenmaal ‘dól op baantjes,’ zo zei ze in maart 2012 in het Magazine van de Sociaal Economische Raad. Dus zocht ze na haar ministerschap in 2002 driftig naar ‘een leuke mand,’ zoals ze dat zelf graag noemt, vol ‘diverse functies’. Liefst zonder al te veel scrupules over haar verleden als respectievelijk minister van Verkeer en Waterstaat en Economische Zaken in de twee Paarse kabinetten. Zo ging ze ‘wat dingetjes doen in het bedrijfsleven’ en lobbyde ze wat voor de binnenvaart in Brussel en Den Haag als voorzitter van de Koninklijke Schuttevaer (en dus ook als oud-minister van Verkeer en Waterstaat).

Een andere nieuwe functie betrof een commissariaat bij Priority Telecom, een beursgenoteerd dochterbedrijf van UPC (de kabelaar die is opgegaan in het huidige Ziggo). Ze begon daar zeven maanden na haar ministerschap, in februari 2003. Dat was op z’n minst opvallend, aangezien ze het als minister met staatssecretaris Rick van der Ploeg (PvdA) aan de stok had gehad over de kabelmarkt. Kort gezegd wilde hij de markt voor internetaanbieders binnen twee jaar opengooien. VVD-minister Jorritsma stak daar een stokje voor en wilde dat de kabelaars die al actief waren in Nederland (waaronder UPC) langer hun monopolie zouden behouden om ‘hun geïnvesteerde miljarden terug te verdienen’.

Het was een opmerkelijk standpunt voor een liberaal. Een ingewijde zei daar destijds in NRC Handelsblad over: ‘Met Jorritsma weet je het nooit. De ene keer eet ze met KPN en dan verdedigt ze de week daarna hun standpunt. Een week later zit ze met UPC te lunchen en dan is het weer UPC dat de klok slaat.’

‘Met Jorritsma weet je het nooit'

De discussie begon in juni 2000 en eindigde met een tweede kabelnota in januari 2002, vlak voordat het kabinet viel over Srebrenica. Daarna hebben meerdere kabinetten zich stukgebeten op het taaie dossier netneutraliteit.

Dat Jorritsma ging werken voor de kabelaar leidde nauwelijks tot kritische vragen: het bedrijf roemde haar ‘ruime bestuurlijke ervaring,’ aldus het persbericht van Priority Telecom. Met die achtergrond zou ze ‘de onderneming kunnen ondersteunen bij de uitvoering van het businessplan en de daarbij behorende taken’. Het persbericht werd vrijwel integraal door de media overgenomen. Het was dan ook een tijd waarin het vrij normaal was dat een oud-bewindspersoon er één, twee, drie of zelfs meer commissariaten op nahield. Oud-premier Wim Kok (PvdA) gaf het voorbeeld en werd toezichthouder bij Shell, KLM en zelfs ING, een van de organisaties die hij als minister-president nog gekapitteld had om de ‘exhibitionistische zelfverrijking’ die er plaatsvond.

Frits Bolkestein combineerde zijn baan als VVD-fractieleider zelfs met een commissariaat bij het farmaceutische bedrijf Merck Sharp & Dohme. Op 11 mei 1995 schreef hij de beruchte ‘Beste Els’-brief aan minister Els Borst van Volksgezondheid. Hij vroeg daarin het middel Cozaar (tegen een hoge bloeddruk) versneld toe te laten zodat patiënten geen eigen bijdrage zouden hoeven te betalen. Sprak hier de lobbyist of de fractieleider? In die tijd werd zo’n dubbelrol nog geaccepteerd, al leidde de kwestie wel tot een politieke rel.

Baantjes verzamelen

Jorritsma maakt deel uit van een roemruchte politieke lichting, van VVD'ers die in 1982 in de Tweede Kamer kwamen. Het was in dat jaar dat de liberalen onder aanvoering van Ed Nijpels een enorme verkiezingsoverwinning boekten en met 36 zetels in de Kamer kwamen. Ook Loek Hermans behoorde tot die lichting, de man wiens plaats Jorritsma ruim 30 jaar later, in november 2015, zou innemen toen hij opstapte als VVD-fractieleider in de Senaat. Hermans was president-commissaris bij thuiszorgorganisatie Meavita, die in 2009 failliet ging wegens wanbeleid. Het toezicht, waar Hermans verantwoordelijk voor was, faalde, zo stelde de Ondernemingskamer van het Gerechtshof Amsterdam. De kwestie kostte hem uiteindelijk zijn senatorschap.

De VVD’ers van de lichting ’82 zijn een begrip in politiek Den Haag. Het waren jonge, ambitieuze politici die na een mooie Haagse carrière baantjes gingen verzamelen, vaak in de lobbywereld. ‘Wat moet je anders?’ was het motto. Integriteit was niet altijd doorslaggevend bij de keuze voor een baan. Het is de generatie, mopperen jongere VVD’ers, die van vergadering naar vergadering holde.

De VVD’ers van de lichting ’82 zijn een begrip in politiek Den Haag

Ed Nijpels (onder meer oud-minister en Commissaris van de Koning) kwam ook in het nieuws wegens zijn vele bijbanen. ‘Ik heb altijd integer gehandeld,’ zegt hij nu tegen Follow the Money. Hij had en heeft veel (soms zelfs tientallen) commissariaten. ‘Ik heb geen hoofdfunctie, maar ben zelfstandig en heb meerdere nevenfuncties.’ Toen hij Den Haag verliet, was hij achter in de 30. ‘En toen was ik al een van de langstzittende Kamerleden. Dan ligt er nog een hele carrière voor je. De politiek wordt steeds meer een doorgangshuis. Van veel partijen mag je niet langer dan acht jaar actief zijn. Dan zul je toch aan de bak moeten.’

Oud-bewindspersonen zijn populair in allerlei sectoren, zegt hij. ‘Annemarie Jorritsma kent, ook door haar ministerschappen, een groot aantal mensen. Als zij belt, wordt er opgenomen.’ Hij denkt dat ze altijd integer heeft gehandeld. Wel zegt hij dat de tijden zijn veranderd. ‘Zaken die vroeger heel gebruikelijk waren, zijn nu ongebruikelijk. Op zich lijkt het me goed om een afkoelperiode in te voeren.’ Daarmee bedoelt hij dat oud-bewindspersonen niet meteen nadat hun politieke aanstelling ophoudt, een baan aannemen in de sector waarover ze eerder de scepter zwaaiden.

‘Het streelde haar ego’

In juli 2002 stopte Jorritsma als minister van Economische Zaken en ging ze voor een half jaar weer even de Kamer in. Meteen na haar Kamerlidmaatschap werd ze commissaris bij Priority Telecom. Dat was in januari 2003. In diezelfde maand ging ze ook als waarnemend burgemeester naar Delfzijl. Die stad verkeerde in een bestuurscrisis na onder meer een vernietigend rapport over slechte handhaving van de milieuvergunningen bij de chemische fabriek Kollo. In augustus 2003 zat haar taak — rust brengen — in Delfzijl erop. Ze werd burgemeester in Almere, én ze werd commissaris bij datzelfde Kollo. Daarmee bezat ze naast haar fulltime baan als burgemeester al twee commissariaten bij grote bedrijven.

Wie denkt dat Jorritsma het zo wel druk genoeg had (Almere is immers de achtste stad van Nederland) heeft het mis. Ze nam er alleen nog maar banen bij. Een kleine greep: ze werd voorzitter van de Vereniging Nederlandse Gemeenten (de grootste bestuurlijke lobbyclub), toezichthouder bij het Nederlandse Bureau voor Toerisme en Congressen, voorzitter van de Koninklijke Schuttevaer, bestuurslid bij Introdans (een dansgezelschap), voorzitter van de raad van toezicht bij Real Next (een soort Funda voor bedrijfspanden) en president-commissaris bij Interpay (dat elektronische betalingen regelt). Daarnaast vertegenwoordigde ze een flink aantal goede doelen en zet ze zich via allerlei clubs al haar hele carrière in voor vrouwenemancipatie.

Wie denkt dat Jorritsma het zo wel druk genoeg had, heeft het mis

‘Het leek wel of ze geen “nee’’ kon zeggen,’ aldus de Almeerse SP’er Desumma. ‘Ik denk ook wel dat het haar ego streelde omdat ze gevraagd werd.’ Soms stelde de SP er vragen over. ‘Dan werd ze boos. Dat nam ze heel persoonlijk op.’

Marco de Kat van Leefbaar Almere mag haar juist heel graag. ‘Omdat ze duidelijk is en een sterke persoonlijkheid heeft.’ En alle bijbanen? ‘Ach, ze heeft veel goeds gedaan en ze had veel energie.’ Jan Lems, fractievoorzitter van D66 Almere, zag wel ‘een verminderde motivatie’ in de laatste jaren van de burgemeester. ‘Ze was wat vaker afwezig en liet het dan over aan haar vervanger.’

Gevoelige bijbaan

Toen Jorritsma in 2008 toetrad tot de commissie-Wientjes, die onder leiding van de VNO-NCW-topman de regeldruk moest onderzoeken, verzuchtte D66-leider Alexander Pechtold tijdens een debat in de Tweede Kamer: ‘Ik vraag mij langzamerhand af of zij nog tijd heeft om Almere te besturen. Zij zit in zoveel commissies.’

Wat hij waarschijnlijk niet wist, is dat er nog een gevoelige bijbaan was, eentje waaraan Jorritsma — net als aan haar functie bij chemieconcern Kollo — geen ruchtbaarheid gaf. In maart 2004, toen ze dus al burgemeester van Almere was, trad ze stilletjes toe tot de raad van commissarissen bij Dutch Space. Geen haan die er naar kraaide. Follow the Money stuitte er toevallig op tijdens het onderzoek voor dit artikel.

Jorritsma sloot een contract met tientallen bedrijven voor de eerste ontwikkelingsfase van de JSF

Dutch Space kwam voort uit Fokker en ging in 2014 op in Airbus Defence and Space Netherlands in Leiden. Het Nederlandse bedrijf, met 300 medewerkers, richt zich onder andere op ruimtevaarttechnologie (zonnepanelen en trainingssystemen). Het Europese moederconcern is Airbus Group, met 38.000 medewerkers en een geschatte omzet van 13 miljard euro momenteel het grootste defensie- en ruimtevaartbedrijf van Europa.

Als minister van Economische Zaken sloot Jorritsma met Dutch Space een omstreden miljoenencontract, dat in 2002 werd getekend tijdens een feestelijke bijeenkomst op vliegbasis Soesterberg. Het had betrekking op de Joint Strike Fighter (JSF). In tegenstelling tot andere leden van het kabinet, was Jorritsma een groot voorstander van deze Amerikaanse opvolger van de F16. Na enig gesteggel sloot Jorritsma namens de Nederlandse overheid met tientallen bedrijven een contract voor de eerste ontwikkelingsfase van de JSF. Een greep uit de opdrachten: Philips zou hightechproducten zoals beeldschermen leveren, Stork ging zich buigen over deuren en de bekabeling en Dutch Space ging software ontwikkelen. Kosten voor de staat: 858 miljoen euro.

Dat geld zou terugkomen, zo was de gedachte. Nederland zou korting krijgen bij de definitieve aanschaf van de JSF-toestellen, en het tekort dat overbleef zou gedekt worden door de bedrijven, die een deel van de te verwachten omzet zouden terugbetalen. Het project, aldus een enthousiaste Jorritsma, zou 25.000 banen opleveren.

Het liep anders. Het aantal banen bleef steken op 7500, en ook het bedrag dat het bedrijfsleven terugbetaalde is veel lager geworden dan voorspeld omdat niemand rekening had gehouden met de dollarkoers. De bedrijven, waaronder Dutch Space, die zich verenigd hadden onder de naam Nifarp, verzetten zich tegen het afdrachtpercentage van 10,1 procent (308 miljoen euro). Ze lobbyden in Den Haag zelfs om naar 0 procent te gaan. Uiteindelijk volgde een langdurig overleg achter de gesloten deuren van het Nederlandse Arbitrage Instituut, dat in 2009 tot een oplossing van de kwestie leidde. De bedrijven moesten slechts 157 miljoen euro terugbetalen aan de staat, in plaats van de oorspronkelijke 308 miljoen.

Jorritsma was tijdens die belangrijke fase dus commissaris bij Dutch Space, een functie die ze vervulde tot 2011. Toen was de JSF een feit en had het toestel de overheid vele miljoenen meer gekost dan Jorritsma als minister de samenleving had voorgespiegeld.

‘Tamelijk schaamteloos,’ noemt Tweede Kamerlid Jasper van Dijk (SP) dit commissariaat. Van Dijk voert al jaren het woord over de JSF en wist niet dat Jorritsma al die tijd bij Dutch Space zat. ‘Ze heeft als minister in feite haar eigen toekomstige bedrijf gesubsidieerd en had om die reden de functie bij Dutch Space nooit moeten accepteren,’ zegt Van Dijk. ‘Het geld is niet terugbetaald, mede als gevolg van de lobby door het bedrijf waar ze zelf deel van uitmaakte. Het wordt tijd de banencarrousel tussen politici en het bedrijfsleven ter discussie te stellen.’

Toneelstukje

Een kenmerk van lobbyen is dat het onzichtbaar gebeurt, zeker als de lobbyisten oud-ministers zijn. Maar heel soms, als alle informatie van een dossier minutieus wordt bestudeerd, valt een toneelstukje te ontdekken.

Exemplarisch voor hoe het geraffineerde lobbyspel op hoog niveau wordt gespeeld, is het dossier over de product- en bedrijfschappen. Dat waren publiekrechtelijke organisaties die dwingend regels mochten opstellen. Ondernemers moesten verplicht lid worden van een van de 17 schappen die er bestonden. Een meerderheid in de Tweede Kamer, onder leiding van VVD’er Charlie Aptroot, wilde in 2011 af van deze ‘gedwongen winkelnering die niet past bij de vrijhandelsgedachte’.

Alleen maakte VVD-minister Henk Kamp van Sociale Zaken er geen geheim van dat hij geen voorstander was van het opheffen van de schappen. Er kwam, om de minister tegemoet te komen, eerst een evaluatie. Dat is een gangbare Haagse methode om zaken uit of af te stellen. Kamp stelde een commissie samen met Jorritsma, de burgemeester van Almere, als onafhankelijk voorzitter.

Wat er niet bij werd gezegd, was dat Jorritsma tegelijkertijd voorzitter was van de Commissie Hotelclassificatie. Deze commissie is ingesteld door het Bedrijfschap Horeca en Catering om een systeem te bedenken om hotels te beoordelen en sterren te geven. Jorritsma was ook nog eens tot 2008 voorzitter van het Bosschap, zeg maar de club van (particuliere) boseigenaren. Als iemand belang had bij het systeem van de schappen, dan was het juist Jorritsma.

‘Ja, het is wel een beetje de slager die zijn eigen vlees keurt,’ zegt Aptroot als deze feiten, waarvan hij nog niet op de hoogte was, aan hem worden voorgelegd. Aptroot werd in 2012 burgemeester van Zoetermeer en maakte het staartje van de discussie niet meer mee. ‘Ik ben wel altijd voor afschaffing geweest. Het was echt een idioot, ondemocratisch systeem.’

De keuze van Kamp voor Jorritsma was ‘niet toevallig,’ zei ze zelf later in het interne SER-Magazine. ‘Mijn standpunt was bekend: de schappen behouden, maar sommige wel flink versoberen.’ Het kabinet viel echter voortijdig en de nieuwe regering besloot het systeem van schappen langzaam af te bouwen. In oktober 2013 schreef Jorritsma nog een lobbybriefje aan Kamp, die nog altijd als minister verantwoordelijk was. De vraag: kon hij, ondanks het verdwijnen van de schappen, de verplichte sterren voor hotels wel handhaven?

'Het is wel een beetje de slager die zijn eigen vlees keurt’ 

Briefjes schrijven

Jorritsma houdt van briefjes schrijven. In augustus 2010, bij de vorming van kabinet Rutte I, schreef Jorritsma volgens de officiële registers maar liefst drie brieven aan de formateur. Eén namens Almere als burgemeester, één namens de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) als voorzitter en één namens de binnenvaartschippers als voorzitter van het Centraal Overleg Vaarwegen (een club ondernemers die doorlopend lobbyt bij het ministerie van Infrastructuur en Milieu).

Haar rollen lopen constant in elkaar over. Als burgemeester was Jorritsma automatisch korpsbeheerder bij de politie voor de regio Flevoland. Maar bij vergaderingen van de korpsbeheerders, zo blijkt uit vertrouwelijke notulen die in handen zijn van Follow the Money, brak ze geregeld een lans voor de VNG, waar ze ook voorzitter van was. Over het standpunt over de nationale politie: ‘Mevrouw Jorritsma stelt voor om de gezamenlijke reactie te verbreden door deze te combineren met de reactie van de VNG.’ Over Jeugd en Alcohol: ‘Mevrouw Jorritsma merkt op dat dit thematische onderwerp eerder binnen de VNG besproken kan worden.’

Over haar bijbaan als voorzitter bij het Bosschap zei ze in 2004 in het SER-Magazine dat het zo fijn is dat ze daardoor kan aanschuiven bij de SER en de minister. ‘Dat vind ik ook wel mooi omdat het altijd wel de mogelijkheid geeft om zo’n minister ook over andere onderwerpen te spreken.’ Over haar voorzitterschap bij de VNG zei ze in 2015 tegen de Gooi en Eemlander: ‘Het is een hele mooie en handige positie. Want in welke andere functie heb je ministers binnen handbereik?’

Lobbyen gebeurt niet alleen op de Kamer van een bewindspersoon, aldus VVD’er Robin Linschoten, oud-staatssecretaris, consultant en naar eigen zeggen ‘soms’ lobbyist. ‘De top van de lobby komt op informele feesten en partijen, daar gebeurt het. Stel dat ik een boodschap aan jou wil verkopen, dan doe ik research en zorg ik dat ik je “toevallig’’ tegenkom.’ Volgens Linschoten is het aan de politicus zelf om prudent om te gaan met de nevenfuncties.

Ook hij komt uit de lichting van 1982; hij ziet Jorritsma eens per jaar tijdens het uitje van de Paarse bewindslieden. ‘Ik kan het niet helemaal beoordelen, maar ik denk dat bij Jorritsma de integriteit wel overheerst. Het is een prima mens.’

In 2013 werd Jorritsma vicepresident van de Verenigde Steden en Lokale Besturen (UCGL), een club die zetelt in Barcelona. ‘Je moet lobbyen op het niveau waarop gelobbyd moet worden,’ zei ze daarover in 2013 tegen het blad Lokaal. ‘Als individuele gemeente kom je niet bij Barroso [oud-voorzitter van de Europese Commissie, red.] terecht, wel als Europese koepel van gemeenten, en ondertussen heeft de internationale vereniging ook een stem in de Verenigde Naties.’

‘Je moet lobbyen op het niveau waarop gelobbyd moet worden'

Ze werd daarnaast voorzitter van de Raad der Europese Gemeenten en Regio’s (CEMR). Uit naam van die functie stuurde ze een brief naar onder andere Martin Schulz, de voorzitter van het Europees Parlement, met het verzoek lokale overheden niet meer te registreren in het Europese lobbyregister.

Wet Stroom

Zo’n lobbyregister kennen we niet in Nederland. Transparantie is ver te zoeken in de Nederlandse Senaat, waar de meeste leden meerdere banen hebben. Eerste Kamerlid is een deeltijdfunctie, dus voor een volledig inkomen is meer werk nodig. Senatoren blijven daardoor betrokken bij de maatschappij (lees: bij de burger), zo is het idee. Alleen moeten die senatoren wel goed aanvoelen wat wel of niet kan, en dat is niet altijd het geval.

Vlak voor de kerstvakantie in 2015 speelde er een interessante lobbyzaak in de Senaat. De Wet Stroom werd behandeld. Onderdeel daarvan was de splitsing van de energiemarkt. Het idee: bedrijven mogen niet langer beheerder van de stroomnetten zijn en tegelijk stroom produceren. Nuon en Essent, die allang zijn gesplitst, waren voorstander van het voorstel. Delta en Eneco, die niet zijn gesplitst, waren tegen. Er werd door alle partijen flink gelobbyd in de Senaat.

Een meerderheid van de Eerste Kamer nam een motie aan van de SP en het CDA tegen de splitsing. Wat bleek? Anne Flierman, de senator van het CDA die het woord over het dossier voerde, was commissaris bij Gogas, een netwerkbeheerder die soms ook stroom produceert. Jorritsma was zo ontdaan door het wegstemmen van de splitsingswet, dat ze volgens NRC Handelsblad vanuit de bankjes riep: ‘Dit is het einde van de Eerste Kamer!’

Vier maanden later trad ze stilletjes toe tot de raad van commissarissen van Alliander, een netwerkbeheerder, die verantwoordelijk is voor het gas- en elektriciteitsnetwerk. In juli werd ze er net zo stilletjes president-commissaris. Ook is ze lid van de Selectie-, Benoemings- en Remuneratiecommissie, de machtigste commissie binnen een RvC.

Alliander is geen gewoon bedrijf: alles eraan is politiek. De grootaandeelhouders zijn de provincies Gelderland, Friesland, Noord-Holland en de gemeente Amsterdam. Daar zitten allemaal bestuurders die Jorritsma door en door kent, zoals de commissarissen van de Koning Clemens Cornielje (Gelderland, VVD) en Johan Remkes (Noord-Holland, VVD). Maar ook Almere bezit aandelen.

Ze trad stilletjes toe tot de raad van commissarissen van Alliander

Alliander heeft onder andere een conflict met het kabinet over de beloningen. Het bedrijf wil af van de Balkendendenorm (een jaarsalaris van maximaal 179.000 euro) omdat anders de ‘toppers’ zouden weglopen. De directie zelf verdiende in 2015, via een slimme schijnconstructie, ruim boven de norm die de Wet normering topinkomens stelt. De baas, Peter Molengraaf, verdiende 444.000 euro, en dat was inclusief onkosten en pensioen.

Molengraaf is trouwens geen onbekende voor Jorritsma. Ze tekende met hem een sponsorcontract voor Introdans, de dansvereniging waarvan zij bestuursvoorzitter was. Ze deed ook zaken met hem als burgemeester van Almere. De stad en de topmannen van Alliander, IBM, Philips en Cisco begonnen in 2012 het project Almere Smart Society. Almere betaalde 450.000 euro voor ‘slimme ICT-oplossingen’ in de stad.

Boos en geïrriteerd

Terug naar Jorritsma als fractievoorzitter in de Eerste Kamer. Natuurlijk, zegt ze, zal ze over het soort dossiers waar ze belangen in heeft niet ‘het woord voeren’. Maar ze is wél de baas van de fractie. Bovendien wordt er binnen een partij met elkaar gepraat. ‘Het is niet zo dat ik niet met iemand praat omdat hij een bepaalde baan heeft,’ zegt oud-senator Hofstra. ‘En natuurlijk wordt er ook over zaken gesproken’ in de chambre de réflexion die de Eerste Kamer is.

Ze heeft wel invloed, zegt Linschoten. ‘Ja, als fractievoorzitter van de VVD, de grootste partij in de Eerste Kamer, zit ze in de politieke top,’ zegt Nijpels. Hofstra: ‘Ze zit dichtbij de macht.’

Als fractievoorzitter van de VVD zit Jorritsma wekelijks op de plek waar de echte besluiten worden genomen. Elke donderdag van 12:00 tot 13:00 komt het zogeheten kernteam van de liberalen bij elkaar. Dat bestaat uit premier Mark Rutte, fractieleider Halbe Zijlstra van de Tweede Kamer, partijvoorzitter Henry Keizer en dus Jorritsma. Ze  praten over alle belangrijke dossiers en wetsvoorstellen. En als Jorritsma dat wil, kan ze zelf een onderwerp aandragen.

Elke donderdagavond schuift ze ook aan bij het bewindspersonenoverleg. Daarin praten ministers, staatssecretarissen en fractievoorzitters uitvoerig over de wetsvoorstellen die de volgende dag worden besproken in de wekelijkse ministerraad (de vergadering waar het kabinet voorstellen behandelt).

Maar Jorritsma kan slecht tegen kritiek. Ternauwernood overleefde ze als burgemeester een motie van wantrouwen. Ze had een warmtepomp bij haar huis aangelegd, hoewel dat niet bleek te mogen. De pomp was illegaal aangelegd, maar Jorritsma bleef erbij dat haar bedoelingen goed waren. Ze wordt in elk interview kwaad als ernaar wordt gevraagd. Dan roept ze: ‘Het heeft ons een bruto jaarsalaris van een burgemeester gekost!’

Toen Jan Versteegh, destijds verslaggever van PowNews, in december 2012 Jorritsma op een openbare persbijeenkomst vragen wilde stellen over voetbalgeweld, reageerde ze fel: ‘Ik heb er geen zin in. Ik werk gewoon principieel niet mee aan PowNed, dus dat is jammer. Voor u.’ Kritiek op haar nevenfuncties wuift ze geïrriteerd weg. Ze wilde de omroep weigeren op het stadhuis. ‘Dat kon natuurlijk niet,’ zegt SP’er Desumma. ‘Daarin heeft ze ook niet haar zin gekregen.’

Eenzelfde koude douche kreeg Tweede Kamerlid Henk Nijboer (PvdA). Jorritsma noemde zijn toon ‘populistisch’ toen hij halverwege 2015 de initiatiefnota Einde aan Excessen presenteerde waarmee hij ‘de schadelijke praktijken’ van private-equityhuizen wil tegengaan. Jorritsma was toen Eerste Kamerlid, maar ze zei dit vooral als voorzitter van de Nederlandse Vereniging van Participatiemaatschappijen (NVP), de belangenclub voor private-equityhuizen.

'Als Rutte iets doet waar ik het niet mee eens ben, dan stuur ik hem meteen een sms’je'

Haar missie in deze baan, zoals ze vorig jaar vertelde in het vakblad Faces: ‘Ik wil voorkomen dat we een wetgeving krijgen die het participatiemaatschappijen moeilijker maakt om in Nederland te opereren.’ Dat kan ze naar eigen zeggen prima combineren met haar functie als senator omdat ze ‘geen moeite heeft’ neutraal te zijn.

Het valt niet te controleren. Niemand weet wat Jorritsma wel of niet aankaart bij al die besloten wekelijkse gesprekjes die ze met de macht voert. Uit haar verleden blijkt echter dat haar zaakjes soms toch echt in elkaar overlopen. Zo meldde Jorritsma in april 2016, in haar rol als belangenbehartiger van private-equityhuizen, bijvoorbeeld trots in de media dat 2015 een goed jaar was voor de sector. Dit naar aanleiding van een studie van advieskantoor PricewaterhouseCoopers (PwC) in opdracht van de NVP. Alleen was Jorritsma al sinds september 2015 commissaris bij PwC. Met andere woorden: de NVP, waar Jorritsma zelf voorzitter van was, heeft een opdracht voor onafhankelijk onderzoek gegeven aan een bedrijf waar Jorritsma commissaris is. Het is de overtreffende trap van de slager die zijn eigen vlees keurt.

Wellicht is het gewoon praktisch onmogelijk om alle werelden nog te scheiden. Waarschijnlijker is dat ze dat ook niet wil. Tijdens haar grote afscheidsinterview als burgemeester in de Almeerse theaterzaal Corrosia zei ze: ‘Ik heb ook nog steeds nauw contact met onze grote partijleider, Mark Rutte. Als hij iets doet waar ik het niet mee eens ben, dan stuur ik hem meteen een sms’je. Hij mag best een beetje last van me hebben.’

Deze publicatie is tot stand gekomen met steun van het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten. www.fondsbjp.nl