De religie van het moderne economische denken

Afgelopen week bekritiseerden verschillende media, inclusief FTM, de dubieuze economische ideologie verstopt in het havo eindexamen. De dominantie van de economische orthodoxie, die zich typisch voorstelt als objectieve waarheid, is onder andere gebaseerd op ons collectieve geloof in de moderne wetenschap. Dit stuk is eind vorig jaar opgeschreven uit diepe frustratie over de geestdodende transformatie van de Universiteit van Amsterdam – een gedaantewisseling die ook haar oorsprong vindt in de hedendaagse religie van het economisch denken.

Gelikt zelfbeeld

De geschiedenis van de Universiteit van Amsterdam (UvA) begint als Athenaeum Illustre in het jaar 1632 – de tijd van Descartes en de geboorte van de moderne wetenschap. Bij binnentreden van de nieuwe tempel op Roeterseiland straalt het academische zelfbeeld de bezoeker tegemoet: onder goedlachse zwart-wit portretten van studenten en hoogleraren staan klinkende oneliners als ‘kritisch’, ‘altijd beargumenteren’ en ‘onafhankelijk’. In diezelfde ruimte vindt ook Room for Discussion plaats; een wekelijks discussieplatform waar academici, politici en zakenlui door economiestudenten aan de tand gevoeld worden. Al met al suggereert de entree dat dit kennisinstituut alle ruimte creëert voor onafhankelijke waarheidsvinding en onophoudelijk debat. Achter de façade schuilt echter een realiteit die radicaal indruist tegen het gelikte zelfbeeld.

Dwangbuis

Zoals elders beschreven is de UvA sinds de overheveling van het utilitair vastgoed in 1995 stapsgewijs gefinancialiseerd, ofwel in toenemende mate afhankelijk geworden van financiële dienstverleners, adviseurs, instrumenten, ratio's en logica. De financialisering van publieke instellingen is een gevolg van de neoliberalisering van de staat. Naast de permanente verschraling van publieke middelen zijn universiteiten zich volgens uniform recept gaan spiegelen aan (en gedragen als) schuld- en winstgedreven ondernemingen.

Het is wrang dat uitgerekend de universiteit het doet voorkomen alsof er zoiets als de waarheid bestaat

  Zo wordt de universiteit niet langer aangestuurd door een gilde professoren maar door managers die de tools en newspeak van de financier beheersen. Zij delen een specifieke outlook – een financieel wereldbeeld dat zich middels een gecentraliseerde kwantitatieve controledrift als dwangbuis opdringt aan onderliggende faculteiten en afdelingen. De gehanteerde logica presenteert zich als boven iedere twijfel verheven, zo niet als de waarheid zelf. Het is wrang dat uitgerekend de universiteit het doet voorkomen alsof er zoiets als de waarheid bestaat.

De waarheid?

De moderne wetenschap vindt haar oorsprong in de horoscopen van Copernicus en Kepler. Het bracht een ware paradigmashift, een revolutie: de priester maakte stapsgewijs plaats voor de wetenschapper, het geloof werd langzaamaan vervangen door meten en zeker weten. Tenminste, zo gaat het verhaal. 'Filosofie staat geschreven in dit grootse boek, het universum, dat altijd open staat voor ons staren. Het is geschreven in de taal van wiskunde', zo stelde Galileo Galilei in 1623. In werkelijkheid projecteerde de fameuze Italiaan een reeks culturele symbolen en methoden op hemel en aarde. Anders gezegd, of de kosmos daadwerkelijk ‘objectieve’ wiskunde spreekt is nog maar de vraag. Vier eeuwen later is het nog altijd een subjectieve aanname, geen absolute waarheid. Het is niet zonder reden dat de alfawetenschappen zich onderscheiden van ‘de natuurwetten’ van de bètawetenschappen: hoe logisch de wetenschappelijke methoden van Galileo en Descartes ook zijn, de ziel laat zich er niet mee verklaren. Hoewel de sociale gammawetenschappen op het scheidsvlak tussen alfa’s (onderzoeksobject) en bèta’s (methode) opereren wordt de disciplinaire inrichting van de universiteit nog altijd gekenmerkt door een dualisme tussen object en subject – materie en ideeën, lichaam en geest, fysieke wereld en de ziel – waarbij in tegenstelling tot de kerk de ingebakken voorliefde voor het meetbare de boventoon voert. Sterker nog, het meten lijkt tot God verheven.

Economische mythologie

Binnen de sociale wetenschappen verkleedt de economische wetenschap zich het liefst in een witte stofjas om zich zodoende het objectieve aura van de exacte wetenschap aan te meten. In het produceren van wereldbeelden van wiskundige allure nemen veel economen ook een reeks additionele aannames voor lief – over de ‘rationele’ menselijke natuur, over de ‘neutrale’ aard van waardebepaling, et cetera – terwijl deze fundamentele veronderstellingen dikwijls niet hard te maken zijn of simpelweg niet kloppen.

Het wereldbeeld geschetst door economen blijkt dan ook met regelmaat van mythische proporties

Het wereldbeeld geschetst door economen blijkt dan ook met regelmaat van mythische proporties. Ook de financiële crisis heeft de kloof tussen economische mythologie en realiteit pijnlijk blootgelegd. Desondanks liggen veel economische mythes nog altijd ten grondslag aan de hedendaagse inrichting van beleid en maatschappij. De geschiedenis van de economische wetenschap – een afgeleide van het liberale gedachtegoed, dat op zijn beurt het ahistorische utilitaire wereldbeeld van de moderne wetenschap heeft gepolitiseerd – is er één van vallen, opstaan en aanpassing. Zo zijn klassieke laissez faire-doctrines massaal failliet verklaard sinds de opkomst van het grootbedrijf, protectionisme en het drama van twee wereldoorlogen. De sociaal liberale interventies van Keynes, die een actieve rol voor de overheid voorstelde, werden gemeengoed. Intellectuelen die de markt heilig verklaarden trokken zich terug om zich te bezinnen op een nieuw liedboek. De naoorlogse renaissance van de neoklassieke economische wetenschap vormt op haar beurt de hoeksteen van een politieke filosofie die sinds de jaren tachtig in uitvoering wordt gebracht. In tegenstelling tot de klassiek liberale traditie zagen neoliberale denkers als Lippmann en Hayek ook een actieve rol voor staat en overheid weggelegd – niet om de sociale ongelijkheden te temmen, maar om marktwerking en competitie te stimuleren. Sinds de jaren negentig zijn neoliberale blauwdrukken als New Public Management (NPM) ook gemeengoed geworden binnen de (sindsdien) semipublieke sector. Net als de neoklassieke economische orthodoxie presenteert ook het neoliberalisme zichzelf als ideologisch neutraal, objectief en rationeel – zo niet als de waarheid zelf.

De tempel

Het downloaden van overheidstaken naar onderliggende schaalniveaus en instellingen is een beproefde bezuinigingsstrategie. De overheveling van het universitair vastgoed – lees financiële activa, verplichtingen en risico – bracht naast het faciliteren van onderwijs en onderzoek een derde strategische pijler met zich mee: een zogenoemde ‘commerciële vastgoedstrategie’. Omdat het vastgoed verouderd was werden er al snel diverse nieuwbouwplannen opgetekend in samenspraak met een reeks externe adviseurs en financiers. Een megalomane schuldgedreven nieuwbouwoperatie is het gevolg. Sindsdien zijn er managementtechnologieën ingevoerd om de kosten inzichtelijk te maken, het kredietplafond vast te stellen en de voltooiing en afbetaling van het nieuwbouwproject te realiseren: het corporate governance model; het budgetallocatiemodel; de key performance indicators (KPIs) die de cash flows en een reeks andere financiële variabelen inzichtelijk moeten maken voor de manager, bankier en accountant – ze zijn allemaal in het kielzog van de vastgoedoverdracht ingevoerd. Gevolg is dat academici tegenwoordig meer en meer tijd spenderen aan het verantwoorden van hun werkzaamheden volgens de spreadsheets van de managers. Of het daadwerkelijk iets oplevert valt te betwijfelen – vreemd genoeg laat de onophoudelijke meetkunde zichzelf niet evalueren. Binnen de nieuwe tempel draait alles om rendement. Middels technologieën die het onmeetbare meetbaar (!) menen te maken dient iedere faculteit en afdeling zichzelf als profit center te bedruipen. Zo is budgetallocatie voor onderwijs gebaseerd op studentenaantallen, studiepunten en behaalde diploma’s. De studenteninstroom kan echter behoorlijk variëren, iets wat het voorspellen van de instroom beperkt.

Het budgetallocatiemodel is zo opgezet dat een tijdelijke studentenafname al snel leidt tot een permanente verschraling van het onderwijsaanbod

Het budgetallocatiemodel is echter zo opgezet dat een tijdelijke studentenafname al snel leidt tot een permanente verschraling van het onderwijsaanbod. Zodoende is een kortetermijnvisie, typerend voor het Angelsaksische marktdenken, ook leidend binnen de tempel. Ook het vermarkten van onderzoek – ‘valorisatie’ – leidt ertoe dat onderzoeksrichtingen die niet direct interessant zijn voor het bedrijfsleven een langzame dood tegemoet gaan. Iedere onderzoeker dient als entrepreneur in oneindige competitie op zoek te gaan naar externe financiering. Dat het bedrijfsleven liever investeert in onderzoek dat de winstgevendheid versterkt is evident. Maar het afstoten van niet rendabele disciplines zit ook ingebakken in de neoliberale denkwijze en meetkunde.

De neoliberale waarheid

Naast het actief en onophoudelijk herinrichten van het staatsapparaat brak het neoliberalisme ook met andere klassiek liberale principes: de nadruk op marktwerking maakte plaats voor competitie en de focus op algemene specialisatie werd vervangen door individuele selectie. Volgens de Franse filosoof Dardot en socioloog Laval hebben we hier “niet meer te doen met een logica van algemene vooruitgang, maar met een proces van selectieve eliminatie.” Ook dit controversiële idee, initieel geformuleerd door Herbert Spencer, doet zich extreem naturalistisch voor. Via de nieuwe meetkunde en het bekende credo there is no alternative wordt het sociaal Darwinisme ook tot uitvoering gebracht aan de UvA. Sterker nog, het wordt als waarheid verkocht. Het in twijfel trekken van de heersende logica leidt tot toneelstukjes die zich nauwelijks onderscheiden van Room for Discussion waar technocraten als Mario Draghi en Larry Summers op voorzetjes van gescreende vragen hun vloeibare waarheid mogen verkondigen – alleen in economisch fabeltjesland heet poppenkast een discussie. Neem de veelzeggende nietszeggende reactie van Louise Gunning, inmiddels voormalig voorzitter van het College van Bestuur, op de kritiek van Humanities Rally – een vorig jaar opgericht studentencollectief van de faculteit geesteswetenschappen die onder het dictaat van de nieuwe logica terecht vrezen voor het voortbestaan van 'de parel' van de universiteit: 'Het is wel wat lastig reageren als oprechte antwoorden bij voorbaat weggezet worden als holle frasen, zeker als in beide toch echt veel waarheid verscholen ligt.' Over welke verscholen waarheden hebben wij het hier? Dat een reeks subjectieve veronderstellingen en politieke keuzes ten grondslag liggen aan de ontdemocratisering en kille verzakelijking van de nieuwe tempel? Dat een onbezonnen vastgoedstrategie misschien de echte oorzaak is van de verschraling van het onderwijsaanbod? Dat financieel wanbeleid aan het Spui de controledrift op de werkvloer tot een absolute farce reduceert? Dat een instelling ooit gecommitteerd aan waarheidsvinding inmiddels is bezet door de neoliberale waarheid?

Neoliberaal dictaat

Alleen door de nieuwe meetkunde als waarheid te accepteren worden de geesteswetenschappen onrendabel en waardeloos – een Darwinistisch ‘noodlot’ dat ook de sociale wetenschappen te wachten staat. Door dit als waarheid te accepteren wordt de nieuwe tempel volledig instrumenteel aan het gefinancialiseerde technokapitalisme. Ondertussen neemt de versmelting van mens en machine exponentieel toe – een trend die de nieuwe tempel enkel dient te faciliteren. Voor onafhankelijke analyse en kritische reflectie, voor de nuance en de verbeelding, is geen plaats meer. De letteren, geschiedenis, filosofie? Het grote boze Corpocratië heeft ze niet nodig – het neoliberalisme heerst als universele taal en tijdloze waarheid. De selectieve eliminatie van kennis heeft verregaande consequenties voor mens en maatschappij. Zo is de moderne wetenschap de drijvende kracht achter de wetgevingsmachine van de staat.

Zolang neofarizeeërs met valse wiskundige allure de waarheid monopoliseren zullen niet-verkozen technocraten de liberale democratie nog verder uithollen

Zolang neofarizeeërs met valse wiskundige allure de waarheid monopoliseren zullen niet-verkozen technocraten de liberale democratie nog verder uithollen – een maatschappelijke tendens die aan de universiteit al lang feit is. En wie weet wat de wereld van morgen aan kennis verlangt? Waar de rede ooit aan de basis stond van de moderne vooruitgang dient de verweesde ziel van de postmoderne mens zich te conformeren aan het neoliberale dictaat. Zo bezien zijn we de laatste vierhonderd jaar weinig opgeschoten: dat subjectieve keuzes, aannames en theorieën als objectieve waarheid verkocht worden maakt de academische tempel net zo reactionair als de kerk van toen. Deze oncomfortabele waarheid is ooit treffend geformuleerd door Margaret Thatcher: 'Economie is de methode. Het doel is het veranderen van de ziel.' Het is hoog tijd om de valse neoklassieke/liberale profeten te ontmaskeren en de tempel uit te jagen. Laten we om te beginnen Thatcher‘s adagium eens omdraaien in de geest van de Radicale Verlichting – toevalligerwijs met Spinoza ook in 1632 in Amsterdam geboren: de methode is de zuivere rede, in stand gehouden door het cultiveren, respecteren zo niet vergoddelijken van de natuur, inclusief creatieve geest en ongrijpbare ziel. Het doel is een radicale herijking van het idee, de toepassing en de beleving van wat vandaag doorgaat als ‘economie’.   Dit artikel verscheen eerder in het tijdschrift Beleid en Maatschappij.