De persvrijheid staat onder druk — ook in Nederland

Zelfverrijking, corruptie, een gebrek aan integriteit; hoe je het ook noemt, voor sommige mensen vormt de maatschappelijke verschijning ervan een probleem. Zij hebben ‘last’ van een moreel kompas, dat protesteert bij onethisch handelen. Kritische bezinning over het juiste handelen gaat namelijk verder dan de letter van de wet. Aantoonbaar immoreel gedrag vraagt om maatschappelijke veroordeling; zelfs als de bankbiljetten volgens het boekje uit de portefeuille van de dikke-ik mogen steken.

VVD-voorzitter Henry Keizer is deze week de verpersoonlijking van de dikke-ik geworden. De deal, waarmee hij op slinkse wijze eigenaar van een miljoenenbedrijf werd, doet bij veel Nederlanders het moreel kompas uitslaan. Niet bij premier Mark Rutte. De aanvoerder van de VVD — niet bepaald de partij die bekend staat vanwege haar integriteit — noemt Henry Keizer 'een integere man'. Keizer mag voorlopig aanblijven als VVD-partijvoorzitter, ondanks de feiten die op tafel liggen.

Rutte zegt daarmee eigenlijk: zolang het maar juridisch past, mag je jezelf best verrijken ten koste van een groep achteloze leden en alsnog het predicaat 'integer' krijgen. De integriteitscommissie van de VVD hoeft alleen nog te onderzoeken of het juridisch mogelijk is om deze deal het vinkje 'niet strafbaar' mee te geven.

In plaats van Keizer aan te pakken, heeft de VVD gekozen voor een andere strategie om schoon schip te maken: een aanval op de kritische journalist. FTM en PowNed werden geweigerd bij de persconferentie waar Keizer een feitenvrij rookgordijn rond de zaak optrok. De aantijgingen zijn niet weerlegd, zo concludeert ook hoogleraar accountancy Marcel Pheijffer bij de NOS, maar de VVD-partijtop zegt doodleuk dat Keizer 'adequaat' heeft gereageerd en een heldere verklaring heeft gegeven.

Machtsmisbruik

DENK en Forum voor Democratie weigerden eerder journalisten. Nu ook de grootste partij van Nederland dit gedrag overneemt, lijkt het jachtseizoen op de persvrijheid officieel geopend. Op de persvrijheid-ranking van Reporters Zonder Grenzen (RSF) zakte Nederland in de eerste maanden van dit jaar al van de tweede naar de vijfde plaats. Aanleiding daarvoor was de nieuwe Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten (WiV). Deze werd op 14 februari, nog even snel voor de verkiezingen en onder de radar van de pers, aangenomen door de Tweede Kamer — ondanks de kritiek van 29 vooraanstaande wetenschappers.

Die Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten maakt het voor geheime diensten mogelijk om toegang te krijgen tot allerlei bedrijfs- en persoonsgegevens. Ook mogen ze, op ongekende schaal en zonder duidelijke aanleiding, communicatiegegevens onderscheppen van verschillende personen of organisaties. De wet maakt het moeilijker om journalistieke bronnen geheim te houden: volgens Amnesty International kan deze daarom leiden tot 'schending van mensenrechten' en 'het werk en leven van onder andere mensenrechtenverdedigers, journalisten en oppositieleden in gevaar brengen.'

Een belangrijke zorg van Amnesty is het gebrek aan onafhankelijke toezicht en controle op machtsmisbruik. Daarvoor is publiek inzicht in het gebruik van de verregaande bevoegdheden die deze nieuwe wet mogelijk maakt van levensbelang. Zonder openheid ontbreekt een essentieel onderdeel van de democratische rechtsstaat: de maatschappelijke verantwoording. En zonder die verantwoording wordt machtsmisbruik zoals dat van Keizer de oncontroleerbare norm.

Internationale aanval op de persvrijheid

De nieuwe WiV en het handelen van de VVD-top in de zaak Keizer zijn onderdeel van een bredere aanval op de persvrijheid, die internationaal aan intensiteit wint. NGO Freedom House rapporteert een wereldwijde daling in persvrijheid, ook in de voornaamste democratische landen. President Trump laat alleen geselecteerde media toe bij zijn persconferenties en noemt berichtgeving die hem niet aanstaat nep-nieuws. Daar blijft het niet bij: Mike Pompeo haalde in zijn eerste speech als CIA-directeur openlijk uit naar onafhankelijke journalisten, klokkenluiders en organisaties die verborgen zaken aanhangig maken bij een groter publiek.

Pompeo richtte zijn pijlen specifiek op Julian Assange, door zijn Wikileaks een 'non-state hostile intelligence service' te noemen. Toen WikiLeaks de emails van Hillary Clinton publiceerde was Trump nog een fan, nu de berichtgeving hem niet meer aanstaat is de arrestatie van Assange een prioriteit voor de VS geworden. Assange verdedigt zich in The Washington Post: 'het is een grondrecht om eerlijke informatie over je regering te ontvangen.' Hij wijst erop dat Pompeo zich laat vergezellen door het illustere gezelschap van Erdogan, Assad en de dictators in Saudi Arabië, die eveneens proberen om Wikileaks de mond te snoeren. Pompeo speldde twee maanden geleden nog persoonlijk een prestigieus lintje op de borst van de Saudische kroonprins Mohammed bin Nayef bin Abdulaziz al-Saud.

Klokkenluiders en journalisten die het volk vertellen wat hun overheid allemaal uitspookt vervullen een maatschappelijke functie

MIT-professor en politiek activist Noam Chomsky bestempelt Assange, in reactie op Pompeo's aanval, juist als held. Klokkenluiders en journalisten die het volk vertellen wat hun overheid allemaal uitspookt vervullen een maatschappelijke functie. Zij nemen het op tegen machtssystemen die volgens Chomsky 'niet blootgelegd willen worden, en alles doen om dat te voorkomen.'

Afleiding

Na de eerste publicatie van FTM is de zaak Keizer — met enige vertraging — tot landelijk nieuws geworden. Ondanks de ophef op social media houden veel prominente politici, zowel binnen als buiten de VVD, nog steeds hun lippen op elkaar. Op televisie durfde alleen Fritz Huffnagel aan te schuiven om vervolgens als een clown de lijken uit de kast van de VVD weg te lachen.

Wanneer politici zo verzaken om hun moreel kompas te laten spreken en conclusies te trekken, ontstaat een strijd om de waarheid. De kritische journalist moet het noodgedwongen opnemen tegen een leger van papegaai-media die de mening van personen als Keizer gelijkstellen aan conclusies op basis van feiten uit rapporten, jaarverslagen en diepgravend onderzoek. De inspanning om het opgetrokken rookgordijn weer te ontbinden, kost zoveel capaciteit dat er nauwelijks ruimte overblijft om te rapporteren over de echte aanvallen op onze persvrijheid, waarvan de Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten slechts een voorbeeld is.

In Amerika worden journalisten opgesloten na onthullingen van machtsmisbruik. Uit Zwitserland vluchten klokkenluiders om hieraan te ontsnappen en in Nederland worden ze bij defensie weggewerkt na media-aandacht. De scheidslijn is dun. Juist wanneer de persvrijheid onder vuur ligt heeft de journalistiek een taak te vervullen. Het luisteren naar klokkenluiders en het blootleggen van machtsmisbruik zijn voorwaarden voor een samenleving waarbinnen het moreel kompas de koers bepaalt.