Wie zaten er – willens en wetens – aan de knoppen voor en tijdens de afgelopen financiële crisis? Volgens financieel geograaf Ewald Engelen in zijn boek De schaduwelite voor en na de crisis een wel heel specifiek clubje: ‘bankiers, accountants, advocaten, trustboeren, lobbyisten, toezichthouders en een enkele verdwaalde politicus’. Deze schaduwelite bestaande uit grootbedrijf en grootkapitaal is zó machtig geworden, dat zij in feite het politieke speelveld konden gaan bepalen, vooral in Nederland. Ewald Engelen (1963) is verbonden aan de UvA en financieel columnist voor De Groene Amsterdammer en de Correspondent. Wie Engelen volgt op Twitter kan een dagelijkse stroom updates over financieel (wan)beleid verwachten. Voor woord en beeld is zijn bijdrage aan de Tegenlicht-aflevering De biecht van de bankier een aanrader.

Bewezen incompetentie schaduwelite

Het nieuwe boek van Engelen heeft als ondertitel: Niets geleerd, niets vergeten, waarmee hij bedoelt dat de financiële elite niets heeft geleerd van de crisis en gewoon op oude voet verder gaat, maar dat de burger niets is vergeten. Met scherprechterlijk elan hakt Engelen de situatie rondom de financiële crisis van 2008 treffend in tweeën: vóór en ná de zondeval. Wat volgt is een razendsnelle analyse van een opeenstapeling van gecamoufleerd financieel wangedrag, vriendjespolitiek en onkunde. Engelen bespreekt al vroeg in zijn boek een van de voertuigen van de schaduwelite: het Holland Financial Centre (HFC). Deze informele lobbygroep voor de financiële sector, opgericht in 2007, bevatte leden van iedere zichzelf respecterende organisatie: advocatenkantoren, de ministeries van Economische Zaken, Financiën, Justitie en Sociale Zaken, de pensioenfondsen, accountantskantoren, en toezichthouders. Gezamenlijk proberen ze de uitverkoop van BV Nederland te voorkomen door het vestigingsklimaat voor financiële instellingen en andere bedrijven zo ‘prettig mogelijk’ te maken. Het HFC vormt voor Engelen het knusse clubhuis van de schaduwelite.

'Bankier heeft van DNB niets te vrezen, maar burger hoeft van DNB niets te verwachten'

Een van de leden, Arnold Schilder, voormalig directeur Toezicht bij DNB, geeft aan: ‘DNB spant zich in om Nederland als vestigingsplaats voor financiële instellingen aantrekkelijk te houden.’ Engelen becommentarieert: ‘Met andere woorden: de bankier heeft van DNB niets te vrezen en de burger hoeft van DNB niets te verwachten.’

Financialisering economie

Dat die burger niets hoeft te verwachten komt volgens Engelen omdat het financiële toezicht zich heeft laten gijzelen door de banken en Nederland steeds verder raakt gefinancialiseerd, hiermee bedoelt Engelen: ‘de toenemende maatschappelijke dominantie van financiële maatstaven als criteria van succes.’ Deze groeiende dominantie begint volgens Engelen met de hoogtij dagen van Amsterdam als financieel centrum van de wereld. Vrijwel ieder begrip en concept uit de recente financiële geschiedenis komt vervolgens aan bod: polderen, The Dutch Disease, Akkoord van Wassenaar, de huizenzeepbel, Twin Peaks. Alles lijkt erop gericht te zijn geweest om Nederland 'in de etalage te zetten' voor financiële instellingen en investeerders, als we Engelen moeten geloven. Alhoewel Engelen in de inleiding stelt dat zijn boek geen hapklare oplossingen geeft voor een betere financiële wereld, nodigt hij uit om zijn ramkoers te volgen en de confrontatie met hebzuchtige bankiers, falende toezichthouders en politici aan te gaan.

Roofkapitalisme

Met betrekking tot de crisis van 2008 was het kwaad toen natuurlijk al lang geschied. Een lakse houding van toezichthouders ten opzichte risicovolle avonturen van banken maakte toen al deel uit van de dagelijkse gang van zaken. Hoe het zover kon komen is het onderwerp van eerste deel van het boek van Engelen: Terwijl de financiële wereld in rap tempo internationaliseert is Nederland, met haar grote financiële sector nota bene, er niet in geslaagd om de beurshandel en werkgelegenheid in de sector vast te houden. Engelen meent dat globalisering niet de gewenste welvaart heeft gebracht, die de elite propageerde. De veel gebezigde term liberale markteconomie schiet Engelen dan ook in het verkeerde keelgat. Hij noemt het liever: roofkapitalisme. Hieronder verstaat hij: de mondialisering van de kapitaalmarkten, de financialisering van de economie, alsmede de visualisering van de handel in aandelen. Alle zijn immers vol overgave gebruikt door de schaduwelite om meer en meer macht naar zich toe te trekken. Als de financiële crisis losbarst in 2008 zijn we er gloeiend bij. Engelen: ‘Deregulering en financiële innovatie hebben banken in staat gesteld Nederlandse huishoudens dronken te voeren met schuld en vastgoed’.

Huishoudens dronken gevoerd met schuld en vastgoed

Hoe het komt dat er in de tussentijd niemand aan de bel trok? Engelen wijst op een aantal auteurs die er vroeg bij waren om alarm te slaan over huizenbubbels. Echter: de financiële crisis van 2008 werd niet voorzien. Volgens Engelen zijn degene die het moesten en konden weten al lang verknocht geraakt aan het idee van een hernieuwde BV Nederland. Overheid, toezichthouders en de financiële wereld heeft zich innig verstrengeld, ook daags na de crisis. Zijn slotsom is niet voor niets: ‘Wie vóór de crisis niet begerig was, is een heilige; wie na de crisis nog steeds begerig is, is een duivel.’

Niet geleerd, niets vergeten

In deel twee ‘Na de zondeval’ van zijn boek komen bekende termen aan bod: de Commissie de Wit, Basel I, II en III, securitisaties, het schaduwbankieren en de bankbuffers. Engelen weet uitermate nauwkeurig een reconstructie te schetsen van wat zich moet hebben afgespeeld in de hoofden van de schaduwelite toen de bom eenmaal gebarsten was. En passant wordt de aloude tegenstelling in de economie, bezuinigen of stimuleren in moeilijke tijden, toegepast op de situatie rondom de vermogensbalans van banken. Engelen constateert dat de Gouden Eeuw-mentaliteit waarbij Nederland het exportland bij uitstek is, nog altijd leeft bij de elite. Met een toenemende verbijstering valt te lezen dat na de crisis, en de mooie beloftes tot verbetering die erna werden gedaan door de schaduwelite, er maar bar weinig is veranderd. Hypotheken worden opnieuw verpakt, bonussen blijven, vermogensbuffers gaan niet genoeg omhoog. Uit alles spreekt een onmacht, en voor velen ook onwil, om iets te veranderen aan het financiële beleid. Het is om moedeloos van te worden.

Mantra 'Nederland exportland' is vals

Het mantra van de elite: 'Nederland exportland, de euro is goed voor de export' is vals. Er is slechts één lichtpuntje als we Engelen mogen geloven: lange tijd was het uitgangspunt van de schaduwelite het verbeteren van de handelspositie van Nederland èn het vullen van de eigen beurs. Daags na de crisis lijkt hier vooral dat laatste van overgebleven. Deze kortzichtigheid, draaiende om het eigen gewin, is de zwakke plek van de schaduwelite. Dat de schaduwelite zich in allerlei bochten wringt om ‘het ongerijmde vanzelf te laten rijmen’ is eigenlijk geen nieuws. Hoe anders kan het dat bankbuffers geen aanbevolen hoeveelheid hebben bereikt en de grootbanken nog altijd niet zijn opgedeeld? Veel verontrustender is de beïnvloeding van potentiële controleurs als economen, journalisten en commentatoren. Zeker voor nieuwe generaties wetenschappers en journalisten is het van belang ook een ander geluid te horen. Dat dit enorm moeilijk wordt gemaakt door de heersende economische dogma’s is onlangs ook al aangetoond door de jonge econoom Itai Agur.

Wake up call

Engelen weet in sneltreinvaart de vinger op de zere plekken te leggen. Hij bedient zich van messcherpe kritiek op vrijwel iedere instantie: van financieel instituut tot politici en toezichthouders; en van (onafhankelijke) wetenschappelijke bureau's tot de media (het ‘journaille’). Hoofdrolspelers worden met naam en toenaam genoemd.

En waar blijft de burger?

Eén speler blijft desondanks volledig buiten schot: de burger. Het is jammer dat Engelen niet wat dieper ingaat op dit democratisch tekort, terwijl de vraag zeker relevant is: waar was de burger tijdens het financiële wanbeleid van de afgelopen 10 jaar? Volgens Engelen werd er door de schaduwelite immer mooi weer gespeeld en werd de burger misleid met leugens en halve waarheden. Hierdoor werd de burger zand in de ogen gestrooid. Af en toe bereikte ons wat onheilspellend nieuws waar we ’s avonds hoofdschuddend naar zaten te kijken bij Pauw & Witteman (of Pownews). Engelen schrijft - ondanks dat de schaduwelite alles het liefst vergeet (en op dezelfde voet doorgaat) - de burger het allemaal echt niet vergeten is. Toch lijkt het er meer op dat de burger het allemaal weinig kan schelen. Toen niet en nu niet. Mogelijk hebben 'zij en wij' niets geleerd en is iedereen alles vergeten. Engelen besluit met een oproep welke als de rode draad door zijn boek loopt: de schaduwelite kan enkel ‘echt pijn worden gedaan’ door middel van reputatieschade. Dit boek neemt daar alvast een voorschot op. Sterker nog: voorin het boek staat de lijst met vermeende leden van de schaduwelite. Het boek creëert daarnaast bewustwording bij de burger en heeft potentieel als wake-up call. Daarom een must-read voor iedereen met een interesse in financieel beleid, de politiek en het financiële systeem. De schaduwelite voor en na de crisis Niets geleerd, niets vergeten Ewald Engelen Amsterdam University Press €19,95 Publicatiedatum: 20 oktober 2014