Het declaratiegedrag van high maintenance VVD-er Mark Verheijen en de onbenullige reactie daarop van onze premier. Het faciliteren van fiscale fraude door voormalig HSBC baas Stephen Green. Onverholen nepotisme op elke schaal, van Faber tot de FIFA. De aanbestedingsfuifjes van Ordina, de illegale kartelafspraken van Imtech, honden en kinderen in de corporate jet van SCA of een Maserati van de zaak bij Rochdale: het lijkt of er een nieuw soort mens is opgestaan dat zonder scrupules de boel bij elkaar graait en liegt met geen hoger doel dan (meer) macht en zelfverrijking. In het zeldzame geval dat men wordt betrapt, ogen de daders oprecht verbaasd over de volkswoede die hen ten deel valt, alsof er een blinde vlek zat in het gebied van de hersenen dat doorgeeft dat dit crimineel of op zijn minst immoreel gedrag is - waarbij een beroep op ‘naïviteit’ of ‘onwetendheid’ de gotspe alleen maar vergroot. Maar hun verbazing is niet gespeeld. Sterker nog: zij zijn niet zo anders dan wij, met dezelfde ideeën over goed en slecht, aanvaardbaar of verwerpelijk gedrag, en zien zichzelf – hoe bizar dit ook klinkt - als oprecht morele mensen. Deze schizofrene splitsing vindt plaats als we ons individuele geweten overdragen aan het collectief, waar neoliberale waarden regeren.

Omgekeerde neoliberale logica

Sinds enkele decennia heerst het neoliberale geloof in het Westen, met daarin deregulering, privatisering en individuele verdienste als heilige drie-eenheid. Het liberale ideaal van gelijke kansen voor iedereen, is uitgemond in een omgekeerde neoliberale logica: wie minder dan de top bereikt, heeft zijn kansen blijkbaar niet optimaal benut. Deze zwakkere soort behoeft dan ook geen medelijden en kan in toenemende mate zelfs rekenen op minachting. Die gedachtegang is inmiddels verankerd in het DNA van bedrijfsleven, politiek en de generatie mensen die anno 2015 de economie draagt. Het resultaat is een door de overheid gefaciliteerde, oppermachtige private sector met een eigen waardenpatroon dat een voor iedereen duidelijke route naar succes, dan wel falen, hanteert. Wie zich conformeert ziet zich beloond met geld, macht en erkenning; sinds de globalisering bovendien van onbeperkte omvang.

Wie minder dan de top bereikt, heeft zijn kansen blijkbaar niet optimaal benut

Dit proces heeft zich sluipend voltrokken en de krachten zijn zo sterk, dat het dom is te wijzen naar alleen de sukkels die de krant halen. U en ik zijn er, bewust of onbewust, evenzeer onderdeel van. In elke (beroeps)groep of organisatie gelden bepaalde mores die weinig meer te maken hebben met de manier waarop we onze kinderen opvoeden. Luxleaks, Swissleaks, Netherleaks: we spreken er schande van. In ieder gezond bedrijf heet het gewoon ‘tax optimization’ - de halve Zuidas heeft het als core business en door de globalisering van handel en financiële markten is belastingconcurrentie een belangrijke pijler onder overheidsbeleid. We verketteren het risicogedrag waarmee de banken ons de financiële crisis in hebben getrokken, maar bijna elke onderneming – publiek of privaat - kent inmiddels een systeem van korte termijn-targets en beloningen dat hetzelfde gedrag uitlokt. Het drama rond Nza klokkenluider Gotlieb en de keiharde opstelling van zijn managers zonden een schokgolf door ons land, maar ik moet nog in het eerste bedrijf werken waar een leidinggevende het vervelende buitenbeentje dat zijn klim naar de top dreigt te ondermijnen met open armen ontvangt. Het neoliberale monster kent geen grijstinten, nuances of menselijke eigenschappen, die wij in ons persoonlijk leven zo hoog achten.

Geloof in de eigen autonomie

Als we over de drempel van de werkvloer stappen gebeurt er iets vreemds: we dragen ons geweten over aan de organisatie. Zonder dat we het door hebben worden we integraal onderdeel van het collectief en conformeren ons daaraan, ook al strookt het niet met onze individuele opvattingen. Iedere man zal het vreselijk vinden als zijn eigen dochter slachtoffer is van seksuele intimidatie, toch blijkt het een onuitroeibaar probleem bij defensie. We leren onze kinderen niet vals te spelen tijdens het kaarten, maar fraude en corruptie bij aanbestedingen of als vriendendienst iemand zakelijk bevoordelen, zijn schering en inslag. Ervaart iemand vreemdgaan als een persoonlijk drama, maar licht hij zijn eigen cliënten, donateurs of stemmers op. Het neoliberale collectief, met al zijn karaktertrekken afgesteld op prestatie en beloning, uitdaging en winstmaximalisatie, heeft de persoon overgenomen, waarbij toe-eigening en zelfbehoud minder erg werd dan falen. Dit is een dermate onbewust proces en het geloof in de eigen autonomie is zo historisch groot, dat we niet (willen) inzien dat het plaatsvindt. Op het moment dat iemand als niet-integer individu wordt aangesproken, is de verbazing daarover dan ook oprecht en moeten er hele integriteitscommissies en –rapporten aan te pas komen om het evidente uit te spellen.

Als behaagzieke honden schurken ze tegen de keizers van het kapitaal aan

Nu zijn eigenschappen als competitie, rendement en individuele vrijheid binnen het umfeld van private ondernemingen niet per se schadelijk. Maar het succes werkt aanstekelijk: de (semi)publieke sector wil niet het sullige jongetje uit de klas blijven en mengt zich in hetzelfde speelveld. Zorg, onderwijs, woningcorporaties of politici: als behaagzieke honden schurken ze tegen de keizers van het kapitaal aan. Ze hebben hetzelfde waardenkader overgenomen, waarbij ze zijn vergeten dat dit kan botsen met hun – publieke - doelstellingen. Megalomane plannen, risico-investeringen, een dure auto met chauffeur, een salaris van een paar ton, nepotisme: met het belang van de, soms kwetsbare, achterban heeft het niet veel meer te maken. Het vangnet voor deze morele amnesie, de overheid, heeft alle controlemechanismen met het badwater weggegooid en loopt permanent achter de feiten aan. Het effect is een gedemoraliseerde publieke sector met louter verliezers. Sinds de financiële crisis wordt er veel kabaal gemaakt over het opkrikken van allerhande toezicht, intern en extern. Maar zo lang we niet inzien dat we een systeem hebben gecreëerd dat precies die gedragingen stimuleert die het toezicht moet corrigeren, blijven we in deze schizofrene spagaat zitten. Volhouden dat het om individuele incidenten gaat getuigt van intellectuele luiheid of een totaal gebrek aan realisme. Wat we nu, meer dan ooit, nodig hebben, is een proces van politiek-economische verlichting dat begint met inzicht bij leiders, aandeelhouders, toezichthouders, politici en onszelf. Want denken dat dit alleen over anderen gaat, is wel het mooiste voorbeeld van het neoliberale fantoom der zelfverwezenlijking.   Voor tips of vragen: roxane@depleitschrijver.nl Deze column is mede gebaseerd op het interview dat de schrijver had met Professor Maurice Punch, dat zaterdag op Follow the Money wordt gepubliceerd.