‘Georganiseerde misdaad in krijtstreeppak’ roofde miljarden van Europese belastingdiensten

Tientallen jaren deden groepen van bankiers, handelaren, fiscalisten, investeerders, hedgefunds en pensioenfondsen zich tegoed aan Europese staatskassen. Met uiterst zorgvuldig opgezette internationale samenwerkingsverbanden, die vooral vanuit Londen werden gecoördineerd, wisten de betrokkenen de belastingdiensten tussen 2001 en 2016 op zijn minst 55,2 miljard euro te ontfutselen. Dat deden ze door verschillende handelsstrategieën te ontwikkelen die puur het terugvorderen van dividendbelasting beoogden. Duitsland werd in absolute zin het ergste getroffen.

Daarnaast zijn ook Denemarken, België, Oostenrijk, Zwitserland en Noorwegen de dupe geworden van samenwerkende groepen uit de financiële wereld die deze zogenoemde CumEx-transacties uitvoerden. Die transacties zijn frauduleus. Ook andere vormen van dividendstrippen droegen bij aan de totale schade. Dat wordt bevestigd door de autoriteiten van de genoemde landen.

Niet eerder werd de omvang van deze fraude in Europa zichtbaar. Uit undercover-onderzoek van Duitse collega’s van onderzoeksplatform Correctiv en het onderzoeksjournalistieke TV-programma Panorama blijkt tevens dat deze fraude nog altijd wordt gepleegd.

Ook Nederland werd getroffen door een vorm van dividendstrippen. Dit blijkt onder andere uit een vonnis van de Haarlemse rechtbank eerder dit jaar. De Belastingdienst stelde in die rechtszaak dat de Amerikaanse zakenbank Morgan Stanley voor minimaal 152 miljoen euro onterecht had geclaimd. Voorts bevestigen zowel voormalige hoge functionarissen van de Belastingdienst als huidige bronnen bij de dienst dat ook Nederland slachtoffer was – en mogelijk is – van dividendstrippende bankiers. Uit vertrouwelijke stukken van onder andere de Australische bank Macquarie en de Zwitserse private bank Sarasin blijkt eveneens dat Nederland in het vizier van dividendstrippende handelaren en bankiers stond. Een woordvoerder van De Nederlandsche Bank, toezichthouder op de financiële sector, sluit niet uit dat dividendstrippen in Nederland nog steeds voorkomt.

Deze en vele andere nieuwe feiten zijn afkomstig uit een 180 duizend pagina’s tellend dossier met vertrouwelijke stukken van banken, belastingadvies- en advocatenkantoren, in handen zijn van de Duitse justitie. De geheime documenten onthullen de grootste belastingfraude van de Europese geschiedenis.

Het dossier is tevens in handen van het Europese samenwerkingsverband The CumEx Files, waarvan Follow the Money sinds begin dit jaar deel uitmaakt. In het project werkten afgelopen jaar 37 journalisten van 19 verschillende media uit 12 landen samen, onder leiding van het Duitse onderzoeksplatform Correctiv.

De banken gingen zelfs door nadat ze in 2008 met belastinggeld van de ondergang waren gered

De zogenoemde CumEx-transacties – waarbij dividendbelasting (soms meermalen) wordt teruggevorderd, terwijl die niet is betaald – gelden in bankenland al jarenlang als een zeer omstreden handelsactiviteit. Volgens een woordvoerder van DNB is deze handel in strijd met de open norm dat banken zich ‘betamelijk’ dienen te gedragen.

‘Op de handelsvloeren van banken wist iedereen dat dit gebeurde,’ zegt een voormalig bankier van een van de grote Nederlandse banken. ‘Het was een zeer schimmig deel van de handel, waarvan je je afvroeg of je er wel actief aan mee moest doen’.

Toch waren vrijwel alle zakenbanken – van Goldman Sachs, Morgan Stanley en het vroegere Fortis (nu onderdeel van ABN Amro) tot een dochter van de coöperatieve Rabobank – vele jaren op dit terrein actief. Ze gingen daar zelfs mee door nadat veel van die banken in 2008 met belastinggeld van de ondergang waren gered.

Tot op de dag van vandaag beweren de betrokken instellingen en personen echter dat ze binnen de regels van de wet hebben geopereerd. En daar zit iets in: veel landen hebben (of hadden) geen wetten die het strippen van dividend volgens de CumEx-methode afdoende verbieden.

Maar dat de exploitatie van het Duitse lek weleens fraude zou kunnen zijn, verbaast hoogleraar belastingrecht Jan van de Streek (Universiteit van Amsterdam) niet: ‘Van het lek in de Duitse dividendbelasting is stelselmatig en op grote schaal gebruikgemaakt door met elkaar samenspannende partijen. Door een carrousel van aandelentransacties op te zetten waarbij steevast een dividendvervangende vergoeding wordt betaald, organiseerden zij valse belastingverklaringen waarmee vervolgens Duitse dividendbelasting werd teruggevraagd die nooit was afgedragen.’

‘CumEx is het grootste belastingschandaal dat deze republiek ooit heeft gezien,’ zegt een voormalige handelaar die in het Duitse justitiële onderzoek als kroongetuige optreedt. In een exclusief gesprek met de Duitse collega’s van ARD Panorama, Correctiv, Die Zeit en Zeit Online vertelde deze kroongetuige uitgebreid over de misstand. ‘Misschien is CumEx zelfs het grootste belastingschandaal ter wereld. Het gaat de grenzen van Duitsland ver te buiten. Duitsland was zeker de grootste markt in Europa, naast Frankrijk, Spanje en Italië. Maar ook kleinere landen zoals Oostenrijk, België en Denemarken waren felbegeerde landen voor dit soort transacties.’

‘Het is een van de grootste financiële schandalen die Europa ooit heeft meegemaakt,’ zei de Duitse fiscalist Bastian Finkel in The New York Times, toen die krant onlangs een lijvig artikel wijdde aan de fiscale roof waarvan de Deense samenleving de dupe was.

Al sinds begin jaren negentig weten autoriteiten (waaronder toezichthouders en belastingdiensten) dat banken, handelaren, hedgefondsen en investeerders met het zeer omstreden dividendstrippen de fiscus grote schade kunnen berokkenen. Ze traden echter niet of nauwelijks op tegen deze praktijken. Vaak hadden de autoriteiten überhaupt niet door dat ook zij gestript werden. In Duitsland kwamen de misstanden weliswaar in 2007 voor het eerst op de radar, maar een poging om CumEx te verbieden mislukte. Dat verbod kwam pas in 2012, na de ontdekking dat de Duitse belastingdienst inmiddels voor miljarden was benadeeld. Kort daarna werd een grootschalig strafrechtelijk onderzoek ingesteld.

ABN Amro negeert Duitse parlementaire enquêtecommissie

Het ‘CumEx Skandal’ kwam in Duitsland pas op gang nadat een medewerkster bij de belastingdienst in Bonn eind 2011 de fraude ontdekte. In 2013 kregen de Duitse media de zaak in het vizier en werd voor het eerst over de misstanden gepubliceerd. Dat leidde tot een gaandeweg steeds heftiger wordend debat en forse publieke verontwaardiging. De politieke druk nam toe en in februari 2016 besloot de Bondsdag tot een parlementaire enquête.

Begin 2016 waren in die enquête al 100 banken genoemd die op een of andere wijze bij CumEx-transacties betrokken zouden zijn. Ook ABN Amro en de ING: het is 'al vele jaren ons beleid is om dit soort transacties niet te doen,' zei de ING daarover in maart 2016 tegen Het Financieele Dagblad. ABN Amro, de bank die in september 2008 werd genationaliseerd, was vijf maanden eerder — op 20 november 2015 — naar de beurs gegaan. Bij die gelegenheid blijkt de bank in het beursprospectus een voorziening te hebben opgenomen voor mogelijke claims in verband met de CumEx-fraude. Omvang: 150 miljoen euro. Ten tijde van de beursgang was dat niemand opgevallen. De bank liet het FD indertijd weten 'in nauw en goed contact met de Duitse autoriteiten over deze kwestie' te staan.

Desgevraagd laat de ABN Amro-woordvoerder nu weten dat het Duitse verzoek geen ‘juridische grondslag’ had

De dienstdoende woordvoerder vertelde de krant echter niet dat ABN Amro bij herhaling had geweigerd antwoord te geven op de vragen van de Duitse parlementaire enquêtecommissie. Uit de enquêteverslagen blijkt dat de Duitsers in september 2016 via het ministerie van Buitenlandse Zaken een tweede poging ondernamen om te achterhalen in hoeverre de bank betrokken was bij CumEx-deals. De ‘staatsbank’ bleef echter zwijgen. Desgevraagd laat de ABN Amro-woordvoerder nu weten dat het Duitse verzoek geen ‘juridische grondslag’ had: ‘De bank is zeer terughoudend om op vrijwillige basis vertrouwelijke (klant, bank) informatie te verstrekken. Hier kunnen belangen van derden in het geding komen en forse aansprakelijkheidsrisico’s uit voortvloeien.’

Duitsland is – voor zover bekend – het hardst door dividendstrippende bankiers getroffen. Jaar in, jaar uit wisten zij in het zogenaamde ‘dividendseizoen’ toe te slaan. Ergens rond het begin van de lente, wanneer de jaarvergaderingen van grote beursgenoteerde ondernemingen plaatsvinden en de hoogte van de dividenden worden bepaald, tuigden bankiers, handelaren, investeerders en pensioenfondsen met elkaar grote transacties op waarmee ze per keer vele tientallen miljoenen euro aan te Duitste schatkist wisten te onttrekken.

Begin dit jaar kwam het Duitse ministerie van Financiën met een raming van de schade: 5,3 miljard euro, volgens experts een tamelijk conservatieve inschatting. Fiscaal econoom en hoogleraar Christoph Spengel van de Universiteit van Mannheim, die tevens optrad als adviseur van de parlementaire onderzoekscommissie, kwam vorig jaar in de Duitse krant Die Zeit tot een aanzienlijk grotere schadepost voor de Duitse samenleving: 31,8 miljard. Daarin nam hij ook de schade op van de lichtere vorm, de zogenoemde CumCum-transacties.

Nederlandse Kamervragen

De opwinding in Duitsland trok over de landsgrenzen aandacht. Buitenlandse media berichtten erover, en politici elders in Europa vroegen zich af of diezelfde praktijken wellicht ook in hun land voorkwamen. De Denen waren in 2015 al wakker geschud, waarbij de handelaar Sanjay Shah uit Londen – die overigens eerder bij de ING en de Rabobank had gewerkt – de absolute hoofdrol had. In drie jaar tijd was 1,7 miljard euro aan de Deense schatkist onttrokken; voor een land met 5,7 miljoen inwoners een kolossale som. Het was veruit de grootste fraude uit de Deense geschiedenis en bracht een schokgolf teweeg. Het schandaal leidt er tot op de dag van vandaag tot intens maatschappelijk en politiek debat.

Ook tot Nederland drong het nieuws over de CumEx-fraude door. Met name de mogelijke betrokkenheid van ABN Amro trok de aandacht. In november 2016 stelde Henk Nijboer (PvdA) Kamervragen naar aanleiding van een artikel in Het Financieele Dagblad. Uit vertrouwelijke stukken waarover het FD beschikte, bleek hoe groot de CumEx-claim van de Duitse fiscus op ABN Amro indertijd was: 97,8 miljoen plus rente. Minder dan waarin ABN Amro in het prospectus had voorzien, maar voor Nijboer ruimschoots reden om toenmalig minister van Financiën Jeroen Dijsselbloem aan de tand te voelen. ‘Zijn er ook in Nederland gevallen bekend van cum/ex-trade?’ wilde Nijboer onder andere weten. En: ‘Deelt u de mening dat dit soort praktijken ongepast zijn?’

Dijsselbloems antwoord was stellig: ‘De situatie in Duitsland in de jaren tot 2012 verschilde van de situatie in Nederland. In Nederland waren aan cum/ex transacties andere fiscale gevolgen verbonden dan in Duitsland het geval was. In Nederland heeft zich de problematiek met het tweemaal terugvragen van dividendbelasting, zoals die zich in Duitsland heeft gemanifesteerd, daarom niet voorgedaan.’

Het rapport van 18 mei 2005 van de Algemene Rekenkamer bevatte een opmerkelijke passage over CumEx

Bij dat antwoord zijn vraagtekens te plaatsen. Wil een land interessant zijn voor CumEx-transacties, dan moet aan enkele basisvereisten zijn voldaan: er dienen grote internationale bedrijven aan de beurs genoteerd te staan, en ze moeten flink dividend uitkeren. Aan de Amsterdamse Effectenbeurs hebben een aantal van zulke bedrijven een notering: denk aan Shell, Unilever, AkzoNobel en Philips. Waarom zou CumEx zich niet in Nederland hebben voorgedaan?

En er was nog iets. Het rapport van 18 mei 2005 van de Algemene Rekenkamer over het jaarverslag van het ministerie van Financiën bevatte een opmerkelijke passage. In 2004 kwam een bedrag van 376 miljoen euro in beeld waarbij ‘de risico’s bestaan van onrechtmatige dubbele teruggave van dividendbelasting. De administratieve organisatie rond de teruggave van dividendbelasting is niet zodanig ingericht dat zij dubbele betaling kan voorkomen.’

Een woordvoerder van de Belastingdienst licht na vragen van FTM het antwoord van de minister nu toe: ‘De situatie waar tot 2012 in Duitsland misbruik van werd gemaakt, zag op een lek [sic] in de Duitse wetgeving. Als gevolg van dat lek konden meerdere partijen de dividendbelasting over hetzelfde dividend terugvragen. In Nederland bestond en bestaat een dergelijk lek niet. Dit feit heeft ten grondslag gelegen aan de beantwoording van de Kamervragen.’

Ook volgens hoogleraar Van de Streek kunnen CumEx-transacties zoals die in Duitsland plaatsvonden, zich in Nederland niet voordoen. ‘Een dividendvervangende betaling tussen partijen in Nederland is niet belast met dividendbelasting. Daardoor zijn er geen frauduleuze opzetjes mogelijk door partijen in de financiële sector, waarbij aandelen heen-en-weer gaan en waarbij aan het eind van het liedje dividendbelasting wordt teruggegeven door de Belastingdienst die niet eerder is geïnd.’

Een bron die jaren geleden bij de Belastingdienst werkte en kennis had van de problematiek rond de dividendbelasting, uit tegenover FTM niettemin zijn twijfels: ‘Ik wist uit eigen ervaring dat het systeem ontoereikend is om herhaaldelijke teruggave te voorkomen,’ zegt de ex-medewerker. ‘Zeker weet ik het niet, maar ik kan me niet voorstellen dat dat systeem sindsdien verbeterd is.’

Omgekeerde bewijslast

CumEx-transacties zoals die tot 2012 in Duitsland plaatsvonden, hebben zich in Nederland dan wellicht niet voorgedaan, toch wordt ook in Nederland met ingenieuze financiële constructies dividendbelastingen teruggevorderd terwijl de grondslag voor die teruggave ontbreekt. Bankiers zetten dan structuren op waarbij er één keer dividendbelasting wordt teruggevorderd, terwijl daar in veel gevallen feitelijk geen aanspraak op kan worden gemaakt.

In kringen van bankiers worden deze deals ‘CumCum’ genoemd. In de wandeling heten deze manoeuvres, ook al gaan ze tegen de geest van de wet in, ‘belastingontwijking’. Volkomen legaal, volgens de partijen die er bij betrokken zijn. Bij de Belastingdienst wordt het rechtmatige karakter van deze handelingen echter in twijfel getrokken. Het onderzoek dat de Belastingdienst naar de dividendtransacties van de Amerikaanse zakenbank Morgan Stanley instelde en de rechtszaak die daaruit voortvloeide, bewijst dat.

‘Door de Nederlandse Belastingdienst worden casussen waarin sprake is van dividendstripping op basis van de fiscale wetgeving bestreden,’ zegt een woordvoerder. Dat blijkt in de praktijk een strijd bergopwaarts. Door wetgeving die in 2001 werd ingevoerd moet de Belastingdienst aantonen dat er iets onoorbaars heeft plaatsgevonden. Deze omgekeerde bewijslast brak de dienaren van de fiscus op in de zaak tegen Morgan Stanley. ‘De uitspraak van rechtbank Noord-Holland van 26 april 2018 is een voorbeeld van die zware bewijslast,’ zegt de woordvoerder. ‘De Belastingdienst is tegen deze uitspraak in beroep gegaan.’

‘Het is bovendien niet mogelijk om dit te registreren doordat er geen reële inschatting mogelijk is.’

‘Gelet op de betrokkenheid van buitenlandse partijen en doordat transacties over de beurs kunnen lopen, bestrijdt de Belastingdienst evidente vormen van dividendstripping,’ voegt de woordvoerder daaraan toe. Uit ons onderzoek blijkt echter dat de Belastingdienst die gevallen slechts zelden tegenkomt: alleen het onderzoek naar Morgan Stanley heeft tot nu toe tot een zaak bij de bestuursrechter geleid. Daar is een plausibele, zij het nogal circulaire verklaring voor. ‘In hoeveel gevallen de schatkist “benadeeld” wordt en wat hiervan de omvang is, wordt niet bijgehouden,’ zegt een woordvoerder. ‘Het is bovendien niet mogelijk om dit te registreren doordat er geen reële inschatting mogelijk is.’

Georganiseerde witteboordencriminaliteit

Bij de Duitse collega’s van de Belastingdienst wordt, nadat de omvang van de CumEx-fraude in 2011 duidelijk werd, de urgentie in hoge mate gevoeld. De ernst van de overtredingen is bij CumEx ook groter dan bij de andere vorm van dividendstrippen (CumCum), die zich in Nederland voordoet. In Duitsland, België en Denemarken is het CumEx-dividendstrippen verboden en geldt het als een vorm van ‘belastingontduiking’. Sinds 2012 is de jacht op de overtreders geopend; in Duitsland lopen nu in vier deelstaten strafrechtelijke onderzoeken; de eerste aanklachten zijn in mei van dit jaar verstuurd.

Met name de officier van Justitie in Keulen, Anne Brorhilker, ontpopte zich als CumEx-crimefighter. ‘Ze is zeer terzake kundig en pakt het buitengewoon grondig aan,’ zegt de advocaat van een vermogende Duitse zakenman die bij het schandaal is betrokken. ‘De Keulse officier van Justitie houdt de zaak in de grootste belastingprocedure van het land onder controle. Ze staat nu voor de doorbraak,’ schreef de Duitse krant Handelsblatt in juli. Brorhilker werd aanvankelijk door verdachten onderschat. ‘Ze begrijpt toch niet hoe de zaak in elkaar steekt,’ zei een verdachte die inmiddels naar Zwitserland is gevlucht. Toch gaf Brorhilker al in een vroeg stadium blijk van haar scherpte. Advocaten van verdachten die bij haar in Keulen op bezoek kwamen, bood ze een Merci-chocolaatje bij de koffie aan, om vervolgens geen centimeter toe te geven.

Eind 2014 werd definitief duidelijk hoe serieus haar onderzoek was: Brorhilker gaf leiding aan tal van invallen bij banken in Europa. Met name die bij de chique Zwitserse vermogensbeheerder Bank Sarasin & Cie in Basel maakte indruk. Niet alleen werd de bank doorzocht, ook bij de kantoren en woningen van verdachten deed de politie huiszoekingen. Sarasin speelt een hoofdrol in Brorhilkers onderzoek, zo blijkt uit de delen van het strafdossier waartoe FTM binnen het samenwerkingsproject The CumEx Files toegang heeft. Via deze Zwitserse bank werden grote CumEx-transacties opgezet. Bij die constructie waren ook andere banken betrokken, zoals Morgan Stanley, Macquarie en ABN Amro Clearing.

De Rabobank was gedurende de periode die de Keulse officier onderzoekt, de facto eigenaar van Sarasin

‘De verdachten zouden zich in een criminele organisatie hebben aaneengesloten om, volgens het eerder gezamenlijk opgevatte plan tot het plegen van het delict, via de Zwitserse bank Sarasin kapitaal van particuliere beleggers aan te trekken…’, luidt een van de eerste zinnen van het rechtshulpverzoek dat Brorhilker naar andere landen stuurde, waaronder Nederland. En: ‘Het oogmerk van het via de Zwitserse Sarasin-bank verkochte beleggingsmodel was van meet af aan winsten te maken door het onrechtmatig indienen van verzoeken bij de Duitse fiscus om teruggaaf van belasting, zonder dit aan de beleggers kenbaar te maken.’

Een belangwekkend detail is dat de Rabobank, gedurende de periode die de Keulse officier onderzoekt, de facto eigenaar was van Sarasin. De Rabobank had tot mei 2012 46 procent van de aandelen in Sarasin in handen en beschikte al sinds 2007 over 69 procent van het stemrecht. De Rabobank laat via een woordvoerder weten dat de bank nooit mededelingen doet over oud-deelnemingen en/of zaken die onder de rechter zijn.

De Keulse officier van Justitie omschrijft de groep van samenwerkende bankiers, handelaren, investeerders en hedgefondsmanagers die met vooropgezette CumEx-transacties de Duitse belastingdienst benadeelden als een ‘Bande’ – een criminele organisatie. Ze spannen samen tegen de Duitse fiscus en plegen met andere woorden een vorm van georganiseerde witteboordencriminaliteit. De officier verdenkt de hoofdverdachten van ‘tezamen en in vereniging met anderen gepleegde belastingontduiking, fraude en afpersing.’

Uit het dossier blijkt ook hoe innig de partijen met elkaar samenwerken. Uit e-mailverkeer, presentaties, investeringsvoorstellen en memoranda blijkt de opzet van de acties, waarmee vrijwel risicoloos ten koste van belastingdiensten heel veel geld kan worden verdiend. De zakenbankiers van Merrill Lynch betitelen in een presentatie uit 2008 de structuur van CumEx-transacties als een ‘globally coordinated approach’.

Een andere hoofdverdachte, de Nieuw-Zeelander Paul Mora, beschrijft in een e-mail aan een zakenpartner bij de Duitse bank Warburg waarmee hij een fonds wil opzetten, de kapitaalvereisten voor het doen van CumEx-deals. Die komen kortweg hierop neer: hoe meer geld je in de deals investeert, hoe groter je opbrengsten. En die mogen er zijn. De sheets in de meegestuurde Powerpoint-presentatie reppen van opbrengsten van vele tientallen miljoenen en winstpercentages tussen 60 en de 550 procent.

De advocaten van verdachten laten zonder uitzondering weten dat de acties van hun cliënten ‘legaal’ waren. Ze hebben zich gehouden aan de wet- en regelgeving van de landen waarin ze opereerden, stellen ze. Kroongetuige Benjamin Frey denkt daar inmiddels anders over. Hij zegt in zijn gesprek met onze collega’s van ARD Panorama, Correctiv, Die Zeit en Zeit Online dat vanavond op de Duitse televisie wordt uitgezonden, dat hij en zijn collega’s moedwillig aan de verkeerde kant van het legale spectrum opereerden. ‘Dit is georganiseerde misdaad in krijtstreeppak.’