Wie had dit dertig jaar geleden kunnen voorzien: David Cameron, de huidige drager van het neoliberale gedachtegoed van Margaret Thatcher, laat het Britse publieke belang een rol spelen bij de overnamepoging van AstraZeneca door de Amerikaanse pharma-gigant Pfizer. Onder het motto ‘I can’t bear Britain in decline, I just can't’ ontwikkelde Margaret Thatcher zich in het midden van de jaren tachtig tot een grote voorvechtster van de terugtredende overheid. Een liberalisering, die in de euforische jaren voor de eeuwwisseling een win-win situatie leek te zijn. De overheid droeg de verantwoordelijkheid voor het ondernemingsbestuur over aan de markt. Het publiek werd verondersteld de grote winnaar te zijn door meer concurrentie, lagere prijzen, meer keuzevrijheid en door winstgevend aandeelhouderschap. In Groot-Brittannië gingen de grote bedrijven in de ‘nuts’ sector van de hand. British Telecom, British Gas en British Rail kwamen in private handen. Zelfs de basisindustrie onderging dit lot; British Steel werd ook geprivatiseerd. Op het Europese continent volgde Nederland gedwee het Britse voorbeeld met de privatisering in de telecom, energie en openbaar vervoerssector. Bij ons ontkwamen de chemische en staalindustrie ook niet aan de liberalisering: DSM en de Koninklijke Hoogovens werden geprivatiseerd. De andere EU-landen volgden het Britse voorbeeld, maar wel terughoudender dan Nederland. Liberalisering, privatisering met toenemende marktwerking en een terugtredende - vaak als initiatiefloos ervaren - overheid leidden tot groot optimisme en leken een garantie voor succes. Het was een ontwikkeling die ook de democratische steun genoot van de West-Europese parlementen.

Liberaliserings-optimisme verdwijnt

In het afgelopen decennium zijn er in toenemende mate twijfels gerezen over de onbeperkte geldigheid van het marketing-adagium ‘the market is always right’. Zo worden mondiale klimaatveranderingen door CO2-emissie niet opgelost door de markt. Integendeel, de marktwerking belemmert juist de vermindering van de CO2-emissie. Concurrentie-overwegingen tussen wereldregio’s laten geen unilaterale en kostbare emissiebeperkende maatregelen toe. De ‘terugtredende overheid’ moet weer optreden door het verstrekken van ruime subsidies voor windmolens en zonnepanelen als CO2-vrije energiebronnen. Deze subsidieverstrekking lokt weer een kettingreactie uit; het onrendabel worden van klassieke elektriciteitsopwekking met fossiele brandstoffen. Private energiebedrijven zoals het Duitse RWE en E.ON moeten om rendabel te blijven centrales sluiten. De leveringszekerheid, die hierdoor op de tocht komt te staan, zal vroeg of laat overheden dwingen om op te treden met een financiële leveringszekerheid-ondersteuning. Het behartigen van het publieke belang - nationaal en mondiaal - vereist een actieve en assertieve overheid.

'In het Westen is de staat stelselmatig afgebroken en het verafgode bedrijfsleven is op de troon geplaatst’

In zijn recente boek ‘De terugkeer van het algemeen belang’ concludeert Roel Kuiper, lid van de Eerste Kamer en hoogleraar in Rotterdam, dat zowel de overheid als de burgers veel zeggenschap hebben verloren. Het vertrouwen van de burger in een overheid, die het primaat voor het publieke belang in private handen heeft gelegd, is daarbij sterk gedaald. Thomas von der Dunk stelt in zijn column in de Volkskrant van 9 mei dat 'in het Westen de staat stelselmatig is afgebroken en het verafgode bedrijfsleven op de troon is geplaatst’. Laat dit zo zijn, het is wel de democratie geweest die dit liberaliserings-proces heeft gesteund. De problematiek was zo complex dat de Tweede Kamer geen anticiperend leiderschap heeft willen tonen, maar slechts achteraf incidenteel corrigerende acties heeft geïnitieerd. De aanbevolen operationele herintegratie van NS Reizigers en Prorail, na vele incidenten in het spoorvervoer, is hiervan een treffend voorbeeld.

De terugkeer van de assertieve overheid

De afgelopen jaren is de ‘terugtredende overheid’ op zijn retour. Na de financiële crisis greep de overheid in bij de ondersteuning van systeembanken en in Duitsland dwong Bondskanselier Angela Merkel de elektriciteitsproducenten om hun winstgevende nucleaire centrales te sluiten voor 2022. Nu trekt de overheidsbetrokkenheid bij twee grote Trans-Atlantische overnames de aandacht: de beoogde overname van het Franse Alstom door het Amerikaanse General Electric en van het Britse AstraZeneca door het Amerikaanse Pfizer. In beide gevallen zijn de Franse en Britse regeringen bezorgd dat deze overnames het nationale publieke belang schaden door een verlies van hoogwaardige arbeidsplaatsen en technologische kennis. Een gerechtvaardigde vrees. De betrokkenheid van president Hollande en premier Cameron geeft aan dat overheden de marktkrachten niet meer ongecontroleerd hun gang willen laten gaan. De betrokkenheid van de sociaaldemocraat Hollande is nog begrijpelijk, maar de betrokkenheid van de neoliberaal Cameron - Thatchers spirituele erfgenaam - is ronduit verrassend. Het publieke belang heeft weer een meer prominente plaats gekregen in het denken van politieke leiders. Dit doet de hoop herleven dat er EU-breed wordt gezocht naar een beter evenwicht tussen de krachten van de markt en het publieke belang. Én dat de ‘terugtredende overheid’ weer meer assertiviteit aan de dag legt ter bescherming van dit publiek belang. Het vertrouwen van de burger in de overheid zou hier zeer mee gediend zijn.