Een half uur boven Kopenhagen ligt het Deense equivalent van de Amerikaanse Hamptons. Een aantal dorpen aan de oevers van de Sont, die sinds jaar en dag vrijwel geheel worden ingenomen door de happy few. Afgelopen weekeinde vormde deze elitaire enclave het decor van de derde Europese Newsgeist; een door Google mogelijk gemaakte conferentie die geheel in het teken staat van de journalistiek.

Vanuit heel Europa hadden zich in totaal 150 vertegenwoordigers van nieuwsmedia als the Guardian, Frankfurter Algemeine Zeitung, El Pais, La Stampa, NRC, BBC, Financial Times, De Standaard en ook nieuwe journalistieke bedrijven naar het in de bossen gelegen conferentiecentrum begeven. Ondergetekende mocht tot zijn grote vreugde ook aanschuiven.

Het gekreun en gesteun van de krantenconcerns is al jaren hoorbaar

Google organiseert dit evenement omdat het iets terug wil doen voor de bedrijven die de laatste jaren zo onder het succes van de zoekmachine gebukt zijn gegaan. De veelvraat uit Silicon Valley heeft samen met Facebook namelijk een nogal negatieve invloed gehad op de advertentie-inkomsten van de pers. Meer dan driekwart van de wereldwijde online advertentie-inkomsten wordt door de tech-giganten opgeslokt. Daarnaast behartigt Google natuurlijk de eigen belangen: zonder relevante inhoud komt ook hun bedrijfsmodel onder druk te staan.

Voorlopig is dat nog niet het geval en is vooral het steeds groter wordende verschil tussen de reus uit Mountain View en de vele dwergen uit het krantenland een feit. Waar de omzetcurve van Google de vorm van een hockeystick heeft, zien de aloude gedrukte media hun naar online verschoven advertentie-omzetten steeds verder afglijden. Het gekreun en gesteun van de krantenconcerns is dan ook al jaren hoorbaar.

Tijdens het jaarlijkse Lions Festival in Cannes afgelopen weekeinde bleek dat ook grote internationale reclame- en communicatiebedrijven als Publicis, Omnicom en WPP de pijn beginnen te voelen. Techbedrijven uit de Silicon Valley verdringen de aloude reclamegiganten. ‘Cannes is now just a technology show,’ verzuchtte een Britse TV-baas in de Financial Times. ‘The vibe is: “come have a smoothie while we ruin your business”.’

Smerig spel

Volgens de Deense Eurocommissaris mededinging Margrethe Vestager wordt het spel ook nog eens smerig gespeeld. Zeven jaar onderzoek naar de activiteiten van Google eindigde dinsdag en het oordeel liegt er niet om: Google misbruikt zijn dominantie als zoekmachine, waardoor bedrijven ‘geen eerlijke kans krijgen om te concurreren’ en consumenten niet in de gelegenheid worden gebracht om een goede keuze te maken.

De boete voor het bedrijf dat tot oktober 2015 het motto ‘Don’t Be Evil’ in zijn vaandel droeg bedraagt 2,4 miljard euro. Om even een idee te krijgen van de omvang: TMG, de moeder van de Telegraaf, is ongeveer 290 miljoen waard — minder dan een achtste van dat bedrag. En twee jaar geleden kocht het Japanse Nikkei de Financial Times voor net iets minder dan de helft: de overnamesom bedroeg ongeveer 1,19 miljard.

Het is dan ook de grootste boete die de Europese Commissie ooit heeft uitgedeeld. Toch zal het cash-rijke Google maar weinig blijvende schade ondervinden. Met meer dan 92 miljard dollar (81 miljard euro) in kas kan het moederbedrijf Alphabet die schrobbering met een muisklik vanuit, bijvoorbeeld, het belastingparadijs Bermuda gemakkelijk naar Brussel transfereren.

Het is eigenlijk jammer dat dit prijskaartje afgelopen weekeinde nog niet door de Deense eurocommissaris was gepresenteerd. Het was interessant geweest om te zien hoe de permanent vrolijke organisatoren van Newsgeist dit in aanwezigheid van de talrijke (traditionele) media hadden verwerkt. En andersom, om te observeren of de vertegenwoordigers van de gekwelde krantenconcerns in staat waren geweest hun Schadenfreude beschaafd te onderdrukken.

Vertrouwenscrisis

In het in de bossen verscholen conferentiecentrum viel tijdens Newsgeist het nodige te beluisteren. Er werd er zoals altijd veel gesproken over hoe het anders kan en moet. Over hoe er geïnnoveerd moet worden, en in welke richting. Over wat de beste manieren zijn om mensen het vertrouwen in journalistiek weer terug te geven, omdat dat vertrouwen in de laatste jaren flink is afgenomen. 

Mensen hebben zich massaal afgewend van traditionele bronnen van informatie

Die vertrouwenscrisis speelt overigens ook bij vele andere beroepen en instanties, zo bleek begin dit jaar weer uit de gewaardeerde Edelman Trust Barometer. Dat is gevaarlijk voor democratiën en economiën, die juist gebouwd zijn op vertrouwen. Maar vooral voor de journalistiek is de vertrouwenscrisis een zeer heikel punt: in het Verenigd Koninkrijk genieten zelfs bankiers meer aanzien.

Mensen hebben zich de laatste jaren massaal afgewend van traditionele bronnen van informatie en vinden via social media hun heil bij blogs en websites waar de principes van het journalistieke metier op zijn zachtst gezegd niet altijd vanaf druipen. Aan de andere kant heeft de zogenoemde kwaliteitspers het veelvuldig nagelaten om belangrijke thema’s op de agenda te zetten, de macht tijdig te controleren en tonen ze vooral een werkelijkheid die de belangen van politieke en economische elites dient.

De verkiezing van Donald Trump eind 2016 lijkt in dit opzicht een ijkpunt te zijn. Niet alleen vanwege de storm aan kritiek op de zogenoemde mainstream media die na zijn verkiezing opstak (ik leverde daar zelf een bescheiden bijdrage aan), maar ook vanwege de opmerkelijke opleving van de onderzoeksjournalistiek bij kranten als The New York Times en de Washington Post.

Voor het eerst sinds het Watergateschandaal in de jaren zeventig van de vorige eeuw wordt de zittende macht weer eens echt hinderlijk door de Amerikaanse kwaliteitspers gevolgd. Trump is daarvoor een ideaal doelwit — en dat vertaalt zich in de enorme toestroom aan nieuwe betalende abonnees voor de eerder genoemde journalistieke instituten. De Trump Bump, zo wordt het fenomeen genoemd. De macht wordt weer zichtbaar gecontroleerd en dat levert nieuwe betalende lezers op. Die zijn opvallend genoeg vooral links en jong, zo blijkt uit het Digital New Report 2017 (pag. 34) van het Reuters Institute. 

Bedrijven op Wall Street en in Silicon Valley worden amper lastig gevallen door muckrakers

Het is verheugend te zien dat jonge mensen inzien dat kwalitatieve journalistiek die de macht controleert van eminent belang is voor een democratie. De vraag is alleen of deze groep ook op de langere termijn voor deze journalistiek wil blijven betalen. Je mag je namelijk afvragen of journalisten die bij die kranten werken ook op andere terreinen in staat zijn de macht te controleren. Dat waag ik te betwijfelen: de bedrijven op Wall Street en in Silicon Valley worden amper of in het geheel niet lastig gevallen door vasthoudende muckrakers van kwaliteitskranten. Bloggers leveren op dat gebied vaker een zinnige bijdrage.

Kwaliteit als antwoord

Het antwoord op de vraag ‘hoe de journalistiek moet vernieuwen’ dat tijdens de Newsgeist-conferentie het meest duidelijk doorklonk, is even eenvoudig als veelbelovend. Kwaliteit zal het verschil gaan maken. En dat is niet omdat eigenaren van kranten opeens idealistisch zijn geworden: die zijn nog steeds rete-commercieel en kiezen vooral voor wat centen oplevert. En dat betekent nu dus steeds meer: unieke journalistiek. De tijd van de korte, vluchtige clickbait is voorbij. Het levert steeds minder op, zoveel is duidelijk. Mensen betalen vooral voor verdieping en onderzoek.

Prachtig, dat belooft dus wat. Het is mooi dat kranten in de toekomst meer diepgravende verhalen gaan maken en minder vaak vluchtige, inwisselbare entertainmentartikelen zullen publiceren. Ze zullen daarvoor in steeds grotere mate door hun lezers betaald worden.

Of dat op zichzelf voldoende is om een massamedium te blijven, is niet zeker. De vraag is ook of ze ook beter de macht zullen controleren. Zeker in Nederland, waar alle grote kranten in handen zijn van twee commerciële concerns (te weten de Persgroep en het Mediahuis), mag daaraan worden getwijfeld. Welke concurrentie is er? En welk belang hebben de eigenaren om die zittende macht echt aan te pakken?

De nodige collega’s spelen intussen liever het spel mee en dat is met name op en rond het Haagse Binnenhof goed zichtbaar. Ook veel journalisten met banen bij kranten en televisie weten goed wat van ze verwacht wordt. Waarom de confrontatie aangaan als je een fijn winkeltje kan bestieren door mee te bewegen? Waarom je baan op het spel zetten om een principieel gevecht te leveren? Fundamentele en langdurige kritiek op personen, instituten en systemen zul je dan ook niet in die media aantreffen — ook niet in de nabije toekomst.

Natuurlijk, zo af en toe zal de macht worden aangepakt, maar dat zijn de uitzonderingen. De radicaal onafhankelijke journalistiek zal elders vandaan moeten komen. Van digitale platforms die gebruik maken van van slimme innovaties, goed naar hun lezers luisteren en vooral worden bevolkt door tot op het bot gemotiveerde mensen met ouderwetse opvattingen over het ter verantwoording roepen van machthebbers. Ik haal daarbij graag de volgende passage aan uit de historische toespraak ‘The man with the Muck-rake’ van de Amerikaanse president Theodore Roosevelt uit 1906:

‘There are in the body politic, economic and social, many and grave evils, and there is urgent necessity for the sternest war upon them. There should be relentless exposure of and attack upon every evil man, whether politician or business man, every evil practice, whether in politics, business, or social life. I hail as a benefactor every writer or speaker, every man who, on the platform or in a book, magazine, or newspaper, with merciless severity makes such attack, provided always that he in his turn remembers that the attack is of use only if it is absolutely truthful.’

De toekomst is aan de strontscheppers.