Het einde van het kapitalisme wordt al aangekondigd sinds het midden van de negentiende eeuw. Karl Marx en Friedrich Engels voorzagen dat de strijd tussen bourgeoisie en proletariaat zou eindigen in de overwinning van de laatste; dan zou de mensheid de volgende en laatste fase van de geschiedenis betreden.

Het is anders gelopen. Hervormingen haalden de scherpste kantjes van het kapitalisme af, het proletariaat werd afgekocht met tv-schermen en auto’s, en de landen die probeerden hun economie uitsluitend door de overheid te laten bestieren, kwamen daar na veel ellende op terug.

Het kapitalisme lijkt nu vanzelfsprekend. Dankzij kolonialisme, imperialisme en globalisering heeft het zo goed als alle mensen bereikt. Er zijn plaatselijke variaties, maar de essentie is overal hetzelfde: produceren voor de markt en voor de winst, waarbij het kapitaal en de productiemiddelen in private handen zijn.

Kapitalisme heeft gezorgd voor economische groei en opeenvolgende golven van innovatie. Het opent in principe de mogelijkheid voor iedereen om rijk te worden. Het is, in bepaalde streken, hand in hand gegaan met de democratische rechtsstaat. Cruciaal is dat kapitalisme het vermogen heeft zichzelf te corrigeren, zo schreef Elsevier-redacteur Michiel Dijkstra in een oktobernummer van zijn weekblad. Juist door hebzucht aan te spreken sluit het goed aan bij de menselijke natuur, is een wat cynische verdediging van het kapitalisme. De kaart van de meest gelukkige, gezonde en welvarende landen overlapt voor een groot deel met die van democratische, kapitalistische landen.

Ongelijkheid

Maar kapitalisme is ook een historisch fenomeen. Net zoals het ooit begonnen is, zal het ooit kunnen verdwijnen, al is dat waarschijnlijk niet door een socialistische revolutie. Er staan nu andere kandidaten op. Dat is niet zo verwonderlijk na een langdurige economische en financiële crisis. De discussie over ongelijkheid die werd aangezwengeld door Thomas Piketty is daar een uitvloeisel van.

grote groepen zien kapitalisme nu vooral als een systeem dat sommigen buitensporig bevoordeelt

Kapitalisme wordt door grote groepen niet meer gezien als het systeem dat iedereen welvarend maakt, maar vooral als een dat sommigen buitensporig bevoordeelt. Dat blijkt onder andere uit een enquête in zeven landen, waaronder de bakermat van het kapitalisme, Groot-Brittannië, maar ook in opkomende economieën. Ter nuancering: de meeste mensen geloven nog steeds dat de markt er beter in slaagt om mensen uit de armoede te halen dan de overheid.

Allemaal meningen

Ook de klimaatcrisis en de snelle ontwikkeling van allerlei digitale technologieën kunnen grote invloed krijgen op de toekomst van het kapitalisme.

In Nederland viel GroenLinks-fractievoorzitter Jesse Klaver het marktdenken aan. In zijn helaas matig onderbouwde boek bestrijdt hij het economisme, maar het bleef vrij duister wat hij er precies mee bedoelde. Het begrip kapitalisme komt in zijn boek niet voor. Financieel geograaf Ewald Engelen stelt herhaaldelijk fundamentele vragen over het gefinancialiseerde kapitalisme, maar hij richt zich vooral op de huidige toestand en minder op de toekomst.

Voor het debat over kapitalisme en zijn toekomst moet je het water over. De Canadese Naomi Klein zag in haar boek No Time kapitalisme als de bron van de vervuiling die moet worden aangepakt om de planeet te redden. Heel overtuigend was het niet. Om fossiele brandstoffen te verbranden, hoef je geen kapitalist te zijn.

Nieuw marxisme

Het einde van het kapitalisme wordt stellig verkondigd door Channel 4-economieredacteur Paul Mason in zijn boek Postcapitalism. Mason is een marxist die soms dicht bij de oude meester blijft, maar ook nieuwe inzichten heeft verworven.

Mason: 'Het kapitalisme heeft zich steeds aangepast, maar kan dat nu niet meer'

Het kapitalisme heeft zich tot nu toe steeds aangepast, schrijft Mason, maar kan dat nu niet meer. De fundamenten van het systeem worden aangetast. Als er geen grondige wijziging komt, stagneert de groei, neemt de ongelijkheid toe, verdwijnt de middenklasse en zien Los Angeles en Detroit er in 2060 uit als Manilla vandaag: sloppenwijken naast zwaar bewaakte wolkenkrabbers voor de rijken. Dat is het schrikbeeld dat Mason in een paar alinea’s schetst, en dat de achtergrond vormt van de rest van zijn betoog.

De echte ondermijning komt niet van de dreiging van ongelijkheid, maar door de technologie. Door de automatisering en informatisering hoeven we minder te werken, is het makkelijker om goederen te delen en er ontstaan nieuwe vormen van samenwerking buiten de markt. Informatie, de belangrijkste grondstof in het huidige tijdperk, kan praktisch gratis gedeeld worden. 'Robots zullen het kapitalisme ten einde brengen omdat ze massale werkloosheid veroorzaken en de consumptie zal instorten.' Om dat te voorkomen wordt het nodig iedereen een basisinkomen te geven.

Klimaatverandering en demografische ontwikkelingen zijn externe schokken die de noodzaak voor verandering bevestigen. In de post-kapitalistische netwerksamenleving van Mason wordt nul procent CO2 uitgestoten, zijn de variabele kosten (de kosten voor het maken van een extra product of het leveren van een extra dienst) bijna gelijk aan nul en hoeft er veel minder gewerkt te worden. Mason noemt dat Project Zero. Of is het luilekkerland?

Internet of Things

Een andere, deels overlappende theorie komt van de visionaire econoom Jeremy Rifkin, die in zijn laatste boek The Zero Marginal Cost Society schreef dat het kapitalisme aan zijn eigen succes ten onder gaat. Kapitalisten willen steeds goedkoper produceren. Maar als de kostprijs van het produceren van een extra exemplaar of een extra dienst bijna nul wordt, wordt het steeds moeilijker om er winst mee te maken. Dat geldt al voor muziek, nieuws en dergelijke makkelijk te digitaliseren zaken. Het gaat binnenkort voor andere zaken gelden: op kleine schaal opgewekte energie, hoger onderwijs via internet, met 3D-printers gemaakte goederen op basis van restmaterialen.

Steeds meer wordt gratis. Het delen van informatie en goederen wordt nog makkelijker als meer voorwerpen, en zelfs landschappen deel gaan uit maken van een Internet of Things. Hoe meer men deelt, hoe minder men koopt, en daarmee komt de winstgevendheid van bedrijven onder druk. Als ‘sociaal kapitaal’ belangrijker wordt dan financieel kapitaal, is dat geen probleem. Rifkin voorziet de komst van een nieuw economisch systeem en noemt dat de Collaborative Commons, de samenwerkende gemeenschappen.

2050

Waarom het kapitalisme zich niet zou kunnen aanpassen aan deze ontwikkelingen blijft in beide boeken wat raadselachtig. Bedrijven als Facebook en Google zijn er juist heel bedreven in. Ze oogsten en benutten de data van de gebruikers. Mensen kiezen nog steeds in groten getale voor het gebruik van deze diensten en niet voor andere, minder commerciële varianten. Airbnb en Snappcar maken het makkelijker om ondernemer te worden, met eigen huis of auto. De moedermaatschappij profiteert van iedere transactie die de verhuurder sluit. Andere sectoren lijden daaronder, maar dat is de dynamiek van het kapitalisme. In plaats van het verdwijnen van het kapitalisme, dijt de op geld gebaseerde economie uit. Je leent geen auto meer van je buurman, maar huurt die.

Je leent geen auto meer van je buurman, maar huurt die

Mason en Rifkin schetsen een utopisch beeld van de toekomst. Het kapitalisme wordt vervangen door iets beters. Schaarste maakt plaats voor overvloed, de mens zelf verandert, wordt socialer. Als we in overvloed leven, zullen we ons beperken, schrijft Rifkin en zo de ecologische schade door productie en consumptie beperken. Dat is wel een erg optimistische blik op de mens. Zijn het niet de landen met de hoogste inkomens die nu de grootste ecologische voetafdruk op de planeet plaatsen?

Delen klinkt mooi en is eenvoudig als het om muziek of nieuws gaat. Maar journalisten en muzikanten willen wel graag iets verdienen. Nog lastiger wordt het met voedsel en water, schaarse goederen op een planeet van binnenkort 10 miljard inwoners. In een nonchalante zin schrijft Rifkin dat de grote verschillen in consumptie tussen rijken en armen moeten afnemen, terwijl ook het aantal mensen moet dalen.

Maar wie op zich heen kijkt ziet wel de verstoring die uitgaat van de nieuwe vormen van economisch handelen en van nieuwe technieken. De vooruitzichten voor de Europese economie zijn niet sterk, op deze recessie volgt amper groei. Fossiele energiebedrijven moeten zich zorgen gaan maken en als elektrische auto’s straks een miljoen kilometer afleggen zijn er veel minder nieuwe nodig. Er is een hang naar kleinschalige, plaatsgebonden economische activiteiten, als is de omvang ervan nu nog zeer bescheiden. Niet-gouvernementele organisaties krijgen een grotere stem in het bepalen van het ethisch gedrag van grote ondernemingen.

Volgens Rifkin is in 2050 het kapitalisme grotendeels vervangen door de nieuwe gemeenschappelijke economie. Mason is het eens met dat jaartal: als er tegen die tijd geen ander systeem is, breekt chaos uit. Het kapitalisme heeft dus nog even.

Paul Mason, PostCapitalism. A guide to our Future (Allen Lane, 2015) 340 pagina’s. Hij publiceerde een samenvatting bij The Guardian

Jeremy Rifkin, The zero marginal cost society. The Internet of Things, the collaborative commons and the eclipse of capitalism (Palgrave Macmillan, 2014) 356 pagina’s.