In juli 2015 bereikte de relatie tussen de Griekse premier Alexis Tsipras en de Duitse bondskanselier Angela Merkel een nieuw dieptepunt. Ze hadden de hele nacht onderhandeld en waren uitgeput: de uittreding van Griekenland uit de euro was nabij. Maar op 16 juli meldde de Associated Press dat ‘één tekstbericht de besprekingen – en mogelijk de euro – had gered’.

Dat tekstbericht was volgens het verslag afkomstig van Mark Rutte. Terwijl hij met andere Europese leiders buiten de gesloten deuren stond te wachten, stuurde hij de voorzitter van de Europese Raad, Donald Tusk, per sms een voorstel voor een compromis dat op de een of andere manier alle betrokken partijen aansprak. Binnen een uur was de deal beklonken en de euro gered.

Wat er precies in dit cruciale bericht stond, is een stukje geschiedenis dat waarschijnlijk nooit aan het licht zal komen. Toen Follow the Money bij de Europese Raad om toegang tot het bewuste documenten verzocht, luidde het antwoord: ‘Tot dusverre heeft het SGR [secretariaat-generaal van de Raad] geen tekst- of andere instantberichten geregistreerd die aan of door de voorzitter van de Europese Raad zijn verzonden.’

Rutte maakte er zelf jarenlang een gewoonte van zijn sms-berichten dagelijks te wissen, zoals de Volkskrant in mei 2022 onthulde. Rutte gaf alleen de berichten die hij de moeite van het bewaren waard achtte aan zijn medewerkers door. De premier noemde dat ‘real-time archivering’. Deskundigen oordeelden dat dit een inbreuk is op de Nederlandse regels inzake de Wob.

Rutte is niet de enige die met het wissen van berichten de regels overtreedt. Een internationale samenwerking van journalisten heeft vastgesteld dat dit soort onrechtmatige verwijdering van sms’jes en e-mails een structureel probleem is in heel Europa. In een onderzoeksproject genaamd #MissingMails, heeft Follow the Money in samenwerking met De Tijd (België), Le Monde (Frankrijk), Die Welt (Duitsland), DEO.dk (Denemarken), The Journal & Noteworthy (Ierland), Apache (België), Context (Roemenië) en Netzpolitik.org (Duitsland) de praktijken van de leiders van Europese regeringen en EU-instellingen onder de loep genomen. Het doel: de omvang en impact van deze obstructie van verantwoording aan het licht te brengen.

Short Merkel Service

De voormalige Duitse bondskanselier Angela Merkel geldt als een van de machtigste Europese leiders van de afgelopen decennia. Ook stond ze bekend om haar intensieve gebruik van sms’jes. Er werd zelfs gegrapt dat sms stond voor 'Short Merkel Service'.

Deze berichten lijken nooit in officiële dossiers terecht te komen. Bovendien verwijderen de kanselarij en verschillende ministeries in Duitsland routinematig hele mailboxen zodra medewerkers en ambtenaren vertrekken – of het nu gaat om een eenvoudige ambtenarenmailbox of die van een voormalig regeringsleider als Merkel. 

Net als bij Rutte berust deze praktijk op de veronderstelling dat alle beleidsmakers zelf belangrijke berichten ter achrivering zullen doorgeven, zodat de rest kan worden vernietigd.

‘De Commissie heeft op grote schaal documenten gewist'

Ook topambtenaren in het hart van de Europese macht, in het hoofdkwartier van de Europese Commissie in Brussel, omarmen deze werkwijze. De voorzitter van de Europese Commissie, Ursula von der Leyen, lag al onder vuur vanwege het wissen van sms-berichten toen ze nog minister van Defensie in Duitsland was.

Een Duitse parlementaire onderzoekscommissie boog zich over de extreem dure consultancycontracten die onder Von der Leyens bewind als minister van Defensie waren afgesloten. Bij dat onderzoek bleek dat Von der Leyens mobieltje geheel was gewist. Net als andere leiders beweerde ze dat ze hem eerst had gecontroleerd op relevante berichten, maar er geen had gevonden.

Toen Von der Leyen in 2019 naar Brussel verhuisde, bleef ze cruciale informatie verbergen voor het publieke oog.

In juli 2022 bevond EU-ombudsman Emily O'Reilly de Europese Commissie schuldig aan wanbeheer. De Commissie had geweigerd sms-berichten vrij te geven die Von der Leyen kennelijk over de aanschaf van coronavaccins had uitgewisseld met de CEO van vaccinmaker Pfizer.

Sophie in 't Veld, een Nederlands lid van het Europees Parlement, bekritiseerde onlangs deze praktijken. Ze verklaarde dat ‘de Commissie op grote schaal documenten heeft gewist – waaronder notulen van besloten vergaderingen, verslagen en interne documenten – als gevolg van software die de voormalige voorzitter van de Commissie, Jean-Claude Juncker, in 2015 heeft ingevoerd en waarmee e-mails na zes maanden automatisch worden gewist, tenzij ze worden geregistreerd.’

Ze hekelde tevens het standpunt van de Commissie dat tekstberichten niet hoeven te worden gearchiveerd en openbaar gemaakt, omdat die als ‘documenten met een korte levensduur’ kunnen worden beschouwd. Maar dit was niet het enige geval waarin de Commissie de publieke controle ontweek.

Neelie Kroes

Vorig jaar onthulde The Guardian met de Uber Files hoe Neelie Kroes – terwijl ze EU-commissaris was – samenwerkte met het Amerikaanse bedrijf Uber, dat haar vervolgens zou inhuren als lobbyist. Kroes steunde het bedrijf publiekelijk als commissaris, terwijl Uber al van plan was haar in dienst te nemen zodra ze haar functie neerlegde. Hoewel niet alleen Kroes, maar ook mensen met wie zij samenwerkte, e-mails hadden uitgewisseld met Uber, vond de Commissie daarvan vrijwel geen gegevens toen de transparantie-waakhond Corporate Europe Observatory toegang vroeg tot documenten over de contacten.

Toch staat in de EU-wetgeving over toegang tot documenten dat deze moet gelden ‘voor alle bij een instelling berustende documenten, dat wil zeggen documenten die door haar zijn opgesteld of ontvangen en zich in haar bezit bevinden, op alle werkterreinen van de Europese Unie’.

‘Het Europees Parlement heeft dramatisch gefaald zijn plicht de Commissie ter verantwoording te roepen’

Rechtsgeleerden zien een directe tegenstelling tussen de richtlijnen van de Commissie (die de vernietiging van e-mails toestaan) en de letter van de wet. ‘Of het gevraagde document al dan niet geregistreerd is, heeft geen invloed op de verplichting om na te gaan of het vrijgegeven moet worden,’ zegt de Finse hoogleraar Päivi Leino-Sandberg, een specialist in transnationaal Europees recht.

De Europese Ombudsman is het daarmee eens, en vond in het geval van Von der Leyens tekstberichten dat het niet ‘relevant is of een document is geregistreerd in het documentbeheersysteem van de instelling’.

De laatste ontwikkeling in deze kwestie: The New York Times en hun Brusselse bureauchef Matina Stevis-Gridneff hebben de Commissie in januari 2023 voor het Gerecht van de Europese Unie gedaagd, vanwege het niet openbaar maken van de tekstberichten tussen de voorzitter van de Commissie en de ceo van Pfizer.

Gevolgen

Hoewel veel belangrijke e-mails en sms’jes waarschijnlijk voorgoed verloren zijn gegaan, lijken er langzaam zaken te veranderen. In Duitsland nemen verschillende parlementsleden initiatieven om informatie beter vast te leggen. Ook in Frankrijk, België, Denemarken, Finland en Nederland heeft het wissen van belangrijke informatie tot verhitte discussies geleid en initiatieven ontketend om regeringen tot meer transparantie te dwingen.

De Nederlandse en Deense regering lijken nog het meest bereid om te leren van fouten uit het verleden. In april 2023 kondigde het kabinet-Rutte IV aan dat leden van het kabinet hun sms-berichten niet langer mogen wissen. Verwijderen moet voortaan worden vermeden, vooral als het gaat om berichten van hoge ambtenaren en politici.

In Denemarken moeten de e-mails en sms-berichten van ministers sinds 2021 minstens 25 jaar worden bewaard. In juli 2022 heeft het Deense ministerie van Justitie ministers opgedragen hun sms-berichten niet te wissen en ze regelmatig te downloaden voor bewaring – bijvoorbeeld voor het geval een onderzoekscommissie ze nodig heeft.

En de Europese Commissie? Europarlementariër In 't Veld vindt dat ook het Europees Parlement een tandje bij moet zetten. ‘Ook het Europees Parlement zelf heeft dramatisch gefaald zijn plicht te doen en de Commissie ter verantwoording te roepen,’ zegt ze. ‘Ondertussen heeft de EU Ombudsman een uitspraak gedaan, heeft de Europese Rekenkamer de zaak bekritiseerd en is de NYT naar de rechter gestapt. Het Parlement als democratische waakhond wordt ingehaald door anderen. Deze parlementaire zwakte is uiterst alarmerend in een tijd waarin de bevoegdheden van de EU razendsnel uitbreiden.’

Met dank aan Lise Witteman