Dertig procent van de wereldbevolking kampt met overgewicht of obesitas. Dat zijn er twee keer zoveel als in 1980, zo blijkt uit onderzoek. Supermarkten liggen vol met misleidende en ongezonde producten en voedselschandalen zorgen ervoor dat de consument niet meer zeker weet wat hij eet. 

De mensenrechten op adequate voeding en gezondheid worden hiermee geschonden, ook in Nederland. En de overheid? Die verkiest zelfregulering van de sector boven hard optreden. 

Om dit te veranderen, zet de onafhankelijke stichting Foodwatch zich in tegen misstanden in en misleiding door de industrie. Met hun onderzoeken, campagnes en rechtszaken is de organisatie, die kantoren heeft in Duitsland, Frankrijk en Nederland, een belangrijke tegenkracht voor de macht van de voedingsindustrie. 

En dat is hard nodig. ‘We leven op dit moment in een obesitas-epidemie,’ legt directeur Ilse Griek uit. ‘Inmiddels hebben twee keer zoveel mensen wereldwijd obesitas als in de jaren ’80.’ Ook andere ziektes nemen volgens haar steevast toe: zo hebben op dit moment ruim 1,2 miljoen Nederlanders diabetes. En elk jaar komen daar zo’n 60.500 mensen bij. Deze ontwikkelingen zijn volgens Griek het gevolg van de manier waarop we eten. Is de consument dan zo onverstandig om willens en wetens slecht en ongezond voedsel te verorberen? Of is er meer aan de hand?

Misleiding ligt constant op de loer

Het maken van verstandige voedselkeuzes is volgens Griek ontzettend lastig. ‘Je loopt door de supermarkt en je ziet verpakkingen vol claims, zoals “bron van vitamine C” of “rijk aan vezels”. Dan denk je: dit zal dan wel de gezonde keuze zijn.’

‘Producten die het hardst schreeuwen, zijn vaak het ongezondst’

In de praktijk blijkt dat de producten die het hardst schreeuwen vaak het ongezondst zijn. Misleiding ligt in de supermarkt constant op de loer. ‘Bij de dranken zie je overal plaatjes van fruit. Als je op de achterkant kijkt, blijkt het er vaak amper in te zitten.’ Ook bij kwaliteitsproducten wordt de consument steevast genept. ‘Truffelpasta: 0,0003% truffel. Dan vraag je je af: is dat nou eerlijk?’

Om mensen al op jonge leeftijd ongezonde eetgewoonten aan te leren, maken veel bedrijven gebruik van marketing die specifiek gericht is op kinderen. ‘De meeste producten waarbij de reclame wordt gericht op kinderen zijn ontzettend ongezond. De verpakkingen met idolen, zoals figuren van The Minions of Frozen, zorgen ervoor dat kinderen net zolang jengelen totdat de producten in het boodschappenkarretje liggen.’

Daarbij komt dat voedselschandalen tegenwoordig regelmatig voorkomen. ‘In 2013 kwam het paardenvleesschandaal naar buiten. Wat bleek? Er was paardenvlees en, volgens klokkenluiders, zelfs stinkend groen rottend rundvlees met vers rundvlees vermengd. 50 miljoen kilo vlees werd teruggeroepen uit de supermarkten en de restaurants. Maar jij, als consument die het al in huis had gehaald, mocht dat niet weten.’

Als consument kun je dus simpelweg niet meer weten wat er op je bord ligt. Verpakkingen zijn misleidend, informatie is onvolledig. En dat terwijl het Recht op Adequate Voeding en het Recht op Gezondheid onderdeel zijn van mensenrechtenverdragen waar ook de Nederlandse overheid haar handtekening onder heeft gezet. Hoe heeft het zo ver kunnen komen?

Overheid verkiest handel boven volksgezondheid

Daar kan Griek duidelijk over zijn: ‘Het beschermen van de volksgezondheid is een taak van de overheid. Op onbegrijpelijke wijze geeft de Nederlandse overheid echter de prioriteit aan ons handelsbelang.’ Nederland is één van de grootste voedselexporterende landen ter wereld. Griek: ‘De overheid wil deze handel niet in de weg zitten en treedt daarom niet hard op tegen de voedingsindustrie, maar kiest voor zelfregulering.’

Zelfs de toezichthouder op voedselveiligheid, de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit, is in Nederland ondergebracht bij het ministerie van Economische Zaken. De Nederlandse overheid voert dus geen actief voedselbeleid, maar zet in op zelfregulering en oplossingen vanuit de voedingsindustrie zelf. Deze maatregelen werken echter voor geen meter, zo stelt Griek. Bedrijven die in het leven zijn geroepen om winst te maken, hebben immers geen belang om de consument gezonder te laten eten of eerlijke etiketten te maken. ‘Er valt veel meer te verdienen aan een fles ketchup, dan aan tomaten. Meer aan koekjes en ijs, dan aan appels en peren.’

Het resultaat: zelfreguleringsinitiatieven van de industrie zijn in de meeste gevallen pure schijn. ‘Je ziet dat bedrijven die onderling afspraken maken om kindermarketing in te perken, deze afspraken zelf consequent schenden.’

Een toekomst vol schadeclaims

Volgens Griek is de huidige situatie onhoudbaar. Niet alleen voor de consumenten die collectief steeds zieker worden van ons voedsel, maar ook voor de voedingsbedrijven zelf. ‘Kijk maar naar wat er in de tabaksindustrie is gebeurd. Er worden massale schadeclaims van tabaksbedrijven geëist, omdat zij de gezondheidsgevolgen van hun product kenden en die bewust verhulden.’ Griek ziet het in de voedingssector dezelfde kant op gaan: ‘Frisdrankbedrijven en de Monsanto’s van deze wereld, die gaan precies hetzelfde te werk.’

‘Bedrijven lopen Brussel en Den Haag helemaal plat’

Voor hun eigen bestaansrecht zouden bedrijven er dus goed aan doen om mensenrechten niet langer te schenden. Dit geldt volgens Griek ook voor de voedingssector als geheel. ‘Grote voedselschandalen, zoals fipronil in eieren en het paardenvleesschandaal, zijn niet goed voor de sector. Als Nederland erom bekend komt te staan dat hier wordt gesjoemeld met ons eten, dan gaat dat gevolgen hebben voor onze handel.’

Toch gaat de voedingsindustrie vrolijk door met haar lobby om de consument ongezonde producten te kunnen blijven aansmeren: ‘Bedrijven hebben veel meer mensen, geld en macht dan maatschappelijke organisaties of consumentenrechtenclubs — en lopen Brussel en Den Haag helemaal plat.’

De lobby vindt veelal achter gesloten deuren plaats, hetgeen het voor partijen als Foodwatch lastig maakt om er iets tegen te doen. Daar komt bij dat grote bedrijven massaal wetenschappelijke twijfel zaaien om de negatieve gezondheidsgevolgen van hun producten te verhullen. Griek: ‘Je ziet het bij Coca-Cola, je ziet het bij Monsanto. Zodra er wetenschappelijke onderzoeken naar buiten komen die aantonen dat er een relatie bestaat tussen bijvoorbeeld frisdrank en negatieve gezondheidsgevolgen, of tussen het bestrijdingsmiddel glyfosaat en kanker, springen ze meteen in de tegenstand en gooien ze talloze onderzoeken de wereld in die het tegenovergestelde aantonen.’

Volgens Griek kan het ook anders. ‘Zo heeft Frankrijk een suikerbelasting ingevoerd en heeft Engeland een onafhankelijke toezichthouder op voedselveiligheid’. Maar in Nederland is er voorlopig dus nog wel wat werk aan de winkel.

In onderstaand videoportret vertelt Ilse Griek aan FTM hoe en waarom zij zich inzet voor Foodwatch:

Alle videoportretten in deze serie zijn hier terug te vinden. Meer lezen over MaatschapWij? Dat kan hier.