Bij de Deense Jyske Bank moeten grote klanten betalen om hun spaargeld te stallen. Diezelfde bank verstrekt hypotheekleningen met een rentepercentage van -0,5 procent; je krijgt geld toe om een huis te kopen. Het lijkt de wereld op zijn kop, maar het zou zomaar kunnen dat de derde bank van Denemarken een voorbode is voor wat ons in Nederland te wachten staat. 

Op 12 september verlaagde de Europese Centrale Bank (ECB) de depositorente van -0,4 procent naar -0,5 procent. Die negatieve depositorente is de rente die banken betalen om hun overtollige reserves bij de centrale bank te stallen. Ze ontvangen dus geen rente, maar leggen toe op het geld dat ze in kas houden. 

De ECB beoogt met die negatieve rente de kredietgroei te stimuleren. De gedachtegang daarachter: als banken moeten betalen om geld in kas te houden, gaan ze meer geld uitlenen tegen lagere rentes. Dat geld wordt vervolgens gebruikt voor consumptie en investeringen en zorgt zo voor economische groei. 

Het idee achter dit beleid gaat in tegen het mantra dat sparen loont. Op school leren kinderen dat je eerst geld moet verdienen om het uit te kunnen geven. En wie spaart bouwt wat op: spaargeld aan de bank uitlenen om te investeren, levert elk jaar (naast compensatie voor inflatie) een bescheiden rendement op. De ECB laat dit principe volledig los. Ze stimuleert partijen juist om te consumeren en investeringsrisico’s te nemen met geleend geld. De nieuwe formule: zolang de schuldenberg groeit, blijft de economie draaien. Dat de zuinige spaarder bij een negatieve rente zijn opgebouwde vermogen geheid ziet verdampen, is collateral damage. 

Draghi herlaadt zijn big bazooka 

Die gedachtegang achter het lage rentebeleid van de ECB is op zich al vrij omstreden. Veel economen uiten er dan ook stevige kritiek op. Ze vinden het beleid buitenproportioneel, marktverstorend en bovenal ineffectief. In de praktijk werkt het immers heel anders dan de ECB presenteert. Een groot deel van de goedkope leningen wordt niet gebruikt voor productieve investeringen en consumptie, maar voor het opkopen van bestaande assets als vastgoed en aandelen. Speculatie op de financiële markten leidt niet tot economische groei, maar tot gevaarlijke bubbelvorming in de huizen- en aandelenmarkten. De Nederlandse huizenprijzen staan op het hoogste niveau aller tijden, vooral in de stedelijke gebieden waar vermogende investeerders de boel opkopen. Zij profiteren, maar de gewone man schiet er niets mee op. 

Ondanks de groeiende weerstand van economen en politici herlaadt de afzwaaiend ECB-president Mario Draghi zijn big bazookavoor een laatste big bang. Naast het verlagen van de depositorente kondigde hij aan dat de ECB vanaf 1 november voor 20 miljard per maand staats- en bedrijfsobligaties zal opkopen in de markt. Het is een hervatting van het opkoopprogramma dat in 2015 begon en in 2018 afliep. De ECB heeft toen voor ongeveer 2600 miljard aan staats- en bedrijfsobligaties opgekocht en verlengd; ze staan nog altijd op de balans van de centrale bank, die daarmee plotsklaps de grootste speler op de Europese obligatiemarkten is geworden. 

Het is opmerkelijk dat bankpresidenten zich zo openlijk distantiëren van het officiële centrale bankbeleid

Klaas Knot, de president van De Nederlandse Bank (DNB), en Robert Holzmann, zijn Oostenrijkse evenknie, spraken zich ongekend kritisch uit over de hervatting van dit opkoopprogramma. Knot waarschuwt voor ‘verstoorde prijsvorming op financiële markten en overmatig risicozoekend gedrag op huizenmarkten’. Op zichzelf niets nieuws, maar het is wel opmerkelijk dat de bankpresidenten zich zo openlijk distantiëren van het officiële centrale bankbeleid. Holzmann speculeerde zelfs dat de nieuwe president van de ECB, Christine Lagarde, deze 'fout' van haar voorganger nog recht kan zetten door de plannen te annuleren. 

Lobby voor helikoptergeld

Het opkoopprogramma van de ECB is vooral voordelig voor staten die hun huishoudboekje financieel niet op orde hebben en voor grote corporates. Die hebben toegang tot de obligatiemarkten en kunnen dankzij de extra vraag naar hun schuldpapieren tegen lagere kosten geld lenen. Het midden- en kleinbedrijf financiert zich niet via die markten en blijft dus aangewezen op de rentetarieven die de grootbanken hen aanbieden. Het Nederlandse mkb, de motor van onze economie, kreeg zelfs beduidend minder vaak bancair krediet dan vergelijkbare bedrijven in andere eurolanden. Ze betalen er ook nog eens flink meer voor. 

Tijdens de Week van het Geld horen kinderen nog altijd dat sparen loont, zoals hier op een persconferentie met minister Wopke Hoekstra. Foto: ANP Koen van Weel

Omdat het nieuwe ECB-geld de kleine ondernemer en de consument nauwelijks bereikt, draagt het opkoopprogramma ook weinig bij aan de officiële inflatiedoelstelling van de ECB. Verschillende activistische organisaties, zoals Positive Money Europe, lobbyen daarom actief voor ‘helikoptergeld’, oftewel: rechtstreeks een geldbedrag bijschrijven op de rekening van alle Europese inwoners. 

In maart, op een conferentie in Frankfurt over centrale bankbeleid, zei monetair expert John H. Cochrane, senior fellow bij het Hoover Institution van Stanford University, hier het volgende over: ‘We weten allemaal hoe we inflatie moeten opstoken: gooi geld uit een helikopter. En om inflatie te beteugelen, moet je het geld weer opzuigen met zware belastingen. Toch mogen centrale banken dat niet. Waarom niet? Omdat cheques uitschrijven aan stemgerechtigden of hun zuurverdiende geld in beslag nemen, in een democratie voorbehouden moet blijven aan instituties die politieke verantwoording moeten afleggen.’   

Dit is een goed moment om het investeringsprogramma van de Nederlandse overheid te activeren, zei Draghi

Centrale banken hoeven dat niet. De ECB is een (schijnbaar) onafhankelijk instituut dat geen rechtstreekse politieke verantwoording hoeft af te leggen. Met haar monetair beleid drukt de ECB desalniettemin een zware stempel op de Europese economie. De roep om een fiscale stimulans door overheden, in plaats van ruim monetair beleid, klinkt daarom steeds luider. Naar aanleiding van Prinsjesdag pleitten economen Nicolas Zeolla en Rodrigo Fernandez bijvoorbeeld op Follow the Money voor een ruimer begrotingsbeleid. 

De grootste aanmoediging voor fiscaal beleid komt uit Frankfurt zelf. Draghi herlaadde zijn big bazooka, maar spoort tegelijkertijd overheden aan tot actie. Hij noemde, enkele dagen voor Prinsjesdag, expliciet het investeringsfonds waar de koning later ook naar hintte in zijn troonrede. ‘Ik heb begrepen dat de Nederlandse overheid een investeringsprogramma van 50 miljard euro heeft. Dit is een goed moment om dat te activeren,’ aldus Draghi. 

De ECB komt banken tegemoet

Intussen krijgt Draghi zelfs kritiek van de financiële instellingen die (mede) dankzij het goedkope krediet van de ECB de crisis wisten te overleven. Op 1 augustus haalde Ralph Hamers, de topman van de ING, ongekend hard uit naar de ECB. Verdere renteverlagingen en andere stimulerende maatregelen om de inflatie aan te jagen, vindt Hamers een slecht idee. ‘Dit is niet de tijd om dat te doen. Er is te veel onzekerheid,’ zei hij in het FD. Op 4 september deed topman Christian Sewing van Deutsche Bank daar nog een schepje bovenop: ‘De negatieve rente zal het financieel stelsel ruïneren.’ 

De rentemarge van banken staat onder druk. De negatieve depositorente die banken sinds 2014 betalen om geld bij de ECB te stallen, kostte ze tot nu toe zo’n 23 miljard euro. In tegenstelling tot de jarenlange kritiek van wetenschappers en politici vindt het beklag van de topbankiers razendsnel gehoor bij de centrale bank. Om de banken tegemoet te komen introduceert de ECB een 'two-tiersysteem', waardoor een deel van de gestalde reserves is vrijgesteld van negatieve rentes. JP Morgan berekende dat die maatregel Deutsche Bank alleen al zo’n 200 miljoen euro zal besparen, bijna 10 procent van de verwachte winst voor belastingen van die bank. ING staat in die lijst van JP Morgan op plek vier van grootste profiteurs, met een voordeel van zo'n 2,5 procent van de winst voor belastingen. 

Brandbrief over pensioenen

Dat de ECB banken compenseert voor de negatieve rente is een financiële meevaller voor de aandeelhouders van banken. Maar waarom genieten banken voordelen die pensioenfondsen bijvoorbeeld niet krijgen? Die vraag wierp CDA-Kamerlid Pieter Omtzigt op in de motie die hij op 4 september indiende en die breed werd gesteund. De Tweede Kamer stuurde zelfs een brandbrief naar de ECB om de ongewenste gevolgen van de negatieve rente voor Nederlandse pensioenfondsen onder de aandacht te brengen. 

De Nederlandse pensioenpot is met zo’n 1400 miljard euro van ongekende omvang. Geen enkel Europees land kent een vergelijkbaar pensioenstelsel, waarbij mensen tijdens hun werkende leven zoveel van hun inkomen inleggen om te sparen voor de oude dag. De Nederlandse pensioenspaarder wordt daardoor onevenredig hard geraakt door het ECB-beleid. 

De Nederlandse pensioenspaarder wordt onevenredig hard geraakt door het ECB-beleid

De lage rente zet het voorspelde rendement op de pensioenpot onder druk. De dekkingsgraden van de twee grootste pensioenfondsen, ABP en Zorg en Welzijn, zakten vorige maand vooral daardoor onder de 90 procent. Als dat zo blijft, moeten de fondsen verplicht kortingen op de pensioenuitkeringen doorvoeren. 

De dekkingsgraad van pensioenfondsen wordt berekend op basis van de ‘rekenrente’. Die rekenrente is weer gebaseerd op de marktrente, die nog nooit zo laag was als nu. De antwoorden die minister Wouter Koolmees van Sociale Zaken en Werkgelegenheid op 4 september gaf op eerdere Kamervragen van Omtzigt onderstrepen hoe ernstig de gevolgen daarvan zijn. Op 31 december 1999 moest een pensioenfonds 29 euro in kas hebben om twintig jaar later een eenmalige uitkering van 100 euro te kunnen doen. Op dit moment moet een pensioen liefst 91 euro in kas hebben om over twintig jaar 100 euro uit te kunnen betalen.

Schuldenberg van 245 biljoen dollar

De lage rente vreet aan onze pensioenvoorziening. Is dat gerechtvaardigd, louter en alleen om de inflatie enkele tienden van een procentpunt omhoog te brengen? Nee, er spelen andere zaken mee. De ECB is niet de enige centrale bank die de rente kunstmatig laag probeert te houden; wereldwijd voeren centrale banken een laag rentebeleid. Dat heeft alles te maken met het wereldwijde schuldenniveau. De totale hoeveelheid schuld van overheden, bedrijven en huishoudens is gestegen met zo’n 50 procent ten opzichte van het niveau van vlak voor de kredietcrisis van 2008. De schuldenmeter van het Institute of International Finance staat momenteel op zo’n 245 biljoen dollar, meer dan 3 keer zoveel als het bruto nationaal product van de hele wereld. 

De hoge schuldenlast drukt op de economie en om die te laten groeien, stimuleren we toename van schulden

‘De wereld verkeert in een delicaat evenwicht,’ zei Mark Carney, de gouverneur van de Bank of England, in februari. ‘De schuldenlast is alleen houdbaar met lage rentestanden en open wereldhandel.’ De wereld heeft zich zo diep in de (goedkope) schulden gestoken, dat het verhogen van de rente desastreuze gevolgen zou hebben. Veel schuldenaars kunnen hun schuldenlast dan niet meer dragen. Wanneer vervolgens betalingsproblemen optreden, moeten crediteuren onvermijdelijk afwaarderen op de schulden die zij als bezit in hun boeken hebben staan. Een nieuwe aardverschuiving in het financieel systeem is dan onvermijdelijk. 

De wereld zit gevangen in een catch 22: de hoge schuldenlast drukt op de economie, en om de economie toch te laten groeien, stimuleren we een verdere toename van schulden. Volgens hoogleraar economie Dirk Bezemer, verbonden aan de Rijksuniversiteit Groningen, zijn we niet de eerste economie die hiermee worstelt: ‘In antieke maatschappijen werden schulden periodiek kwijtgescholden. De crediteuren, niet de schuldenaren, moesten verlies nemen. Het is aan ons een creatieve, eigentijdse en praktisch uitvoerbare variant te bedenken,’ schreef hij op 11 september in de Groene Amsterdammer.  

Diep rentedal

Het Internationaal Monetair Fonds (IMF) zoekt die creatieve oplossing echter in een andere richting. Het IMF publiceerde onlangs een studie met de titel: ‘Hoe kunnen we negatieve rente laten werken?’ Het IMF gaat ervan uit dat een volgende financiële crisis onvermijdelijk is. Ze schrijven: ‘Hevige recessies vereisen historisch gezien een renteverlaging van 3 tot 6 procent. Op dit moment hebben weinig landen die monetaire beleidsruimte.’ 

Het IMF zoekt niet naar alternatieve beleidsmaatregelen, maar naar een praktische oplossing om de reguliere maatregel van renteverlaging ook mogelijk te maken onder de nulgrens. Het uitfaseren van cash geld wordt genoemd als belangrijke voorwaarde om dat mogelijk te maken. ‘In een cashloze wereld, is er geen ondergrens aan negatieve rente.’ 

Wanneer het onontgonnen terrein van diepe negatieve rentes werkelijkheid wordt, heeft dat ernstige gevolgen voor ons land. Nederland heeft torenhoge huishoudschulden, na Denemarken de hoogste van Europa, en een relatief lage staatsschuld. Daartegenover staat het bezit van eigen woningen en de best gevulde pensioenpot van allemaal. Nederland is, net als Denemarken, een buitenbeentje in Europa. Dat betekent dat we ook buitenproportioneel worden geraakt door de veranderende spelregels in de wereld van het geld.