De Gezonde Schoolkantine is een overheidsproject waarbij cateraars, groothandels, producenten en leveranciers van snack -en frisdrankautomaten zich akkoord verklaren aan het gezonder maken van het kantineaanbod op scholen. Alleen ontbreken binnen dit akkoord concrete resultaatafspraken over het terugdringen van overgewicht en obesitas op scholen. Het effect van de Gezonde Schoolkantine op jongeren wordt namelijk niet gemonitord. Van een onderbouwde aanpak van obesitas lijkt geen sprake.

Follow the Money nam een kijkje in de keuken van de Gezonde Schoolkantine en zag met eigen ogen hoe de Nederlandse overheid regulering van ons voedingsbeleid aan de markt overlaat. Bijna iedereen is enthousiast over deze ‘speelse’ aanpak, maar of jongeren daardoor ook gezonder eten blijft de vraag.

Snacken op school

‘Een Mexicano op twee broodjes?’, vraagt de kantinejuffrouw aan het meisje voorin de rij. De MBO-scholiere knikt ‘ja’. De kantinejuffrouw pakt de witte zachte bolletjes, legt de enorme halal-ribburger overdwars op de broodjes en snijdt de gebakken plak vlees doormidden. ‘Wil je er yoghurtsaus op?’ Het meisje knikt opnieuw. ‘Kipburger,’ roept de kantinejuffrouw daarna luid door de kantine van een ROC-locatie in Utrecht. Dit is de Gezonde Schoolkantine: een obesitasaanpak, die ruimte biedt aan ‘minder gezonde’ eet -en drinkwaren. Naast salades, bruine pistolets met kaas, komkommer en tomaat zijn er ook gewoon ongezonde snacks te koop.

Naast salades, bruine pistolets met kaas, komkommer en tomaat zijn er ook gewoon ongezonde snacks te koop

‘Het idee is dat wat scholieren zien, hen tot kopen aanzet. Dus als je stapels met gezonde broodjes in een vitrine neerlegt, dan verkopen deze beter dan de paar ongezonde snacks die er liggen,’ legt Elise Mennes uit. Zij is voedingsdeskundige bij Zo-vital, één van de grotere cateraars van schoolkantines in Nederland. Deze cateraar heeft een jaaromzet van 8 miljoen met zo’n 75 scholen in de provincies Zuid-Holland, Utrecht, Noord-Holland, Gelderland, Brabant en Limburg. Daarnaast heeft Zo-vital met de eigen groothandel Van Dijk nog een jaaromzet van 6 miljoen. Deze schoolcateraar behoort daarmee tot de middenmoot van cateraars die het Akkoord Gezonde Voeding op Scholen ondertekenden: de onderlegger van de Gezonde Schoolkantine.

Gamification van ‘De Gezonde Schoolkantine’

Inmiddels heeft een derde van alle 2000 schoollocaties in Nederland zich bij de Gezonde Schoolkantine aangesloten. Maar hoe kan het dat een project dat zoveel kost en zo weinig meet, toch door bijna iedereen zo enthousiast wordt ontvangen?

De Gezonde Schoolkantine gaat uit van een aantal spelelementen. Denk hierbij aan spelregels, beloningen en sancties. Dit proces heet gamification. ‘Spelers’ kun je door de toevoeging van spelelementen namelijk optimaal motiveren. Je stimuleert zo de intrinsieke motivatie en kunt langdurig invloed uitoefenen op gewenst gedrag. ‘Een gouden kantine heeft een nog gezondere uitstraling dan een zilveren kantine. Je verdient een Schoolkantine Schaal wanneer je kantine zilver of goud is. Daarmee laat je aan iedereen zien wat je als school bereikt hebt en dat je voldoet aan de Richtlijnen Gezondere Schoolkantines,’ valt op de website van het Voedingscentrum te lezen.

En zo probeert het Voedingscentrum het gedrag van de spelers door middel van spelregels (Richtlijnen) en prijzen (competitie kantineschalen) te sturen. Allemaal in de hoop dat cateraars, groothandels, producenten, leveranciers van automaten en scholen samen het kantineaanbod op scholen gezonder maken. En het werkt, ‘want niemand wil achterblijven en iedereen doet mee’, merkt voedingsdeskundige Mennes op over het feit dat al hun scholen zonder morren meedoen.

Koppelverkoop

Naast gamification vertoont het overheidsproject de Gezonde Schoolkantine ook trekken van ‘gedwongen winkelnering’. Ooit waren de Gezonde School (GS) en de Gezonde Schoolkantine namelijk twee losse concepten. Tegenwoordig moeten scholen die zich als Gezonde School willen profileren voor de pijler ‘voeding’ minimaal een 'zilveren' kantineschaal en een themacertificaat voeding behalen. Een school kan zo’n themacertificaat bemachtigen door bijvoorbeeld in alle leerjaren lessen over voeding te geven en een watertappunt op de school (los van het sanitair) te installeren. En alleen een vignet GS geeft recht op het dragen van de felbegeerde titel Gezonde School.

Alleen een vignet GS geeft recht op het dragen van de felbegeerde titel Gezonde School

Met het vignet GS kunnen scholen aan de buitenwereld laten zien dat ‘zij structureel aan gezondheid werken en voldoen aan de kwaliteitscriteria.’ Het vignet wordt door veel scholen daarom als een ‘must’ gezien. Scholen kunnen zich ermee onderscheiden van andere onderwijsaanbieders en in de hoop meer leerlingen aan te trekken. Noodzakelijk, want scholen moeten door onderlinge concurrentie steeds meer moeite doen om scholieren te werven.

Maaike, een zeventienjarige VWO-leerlinge op een school in Gelderland, legt uit dat haar school zich met de Gezonde Schoolkantine kan profileren naar de buitenwereld. ‘Wij zijn zo’n plakkaten-school en hebben inmiddels zo’n twintig ‘erkenningen’ op onze voorgevel hangen.’ De erkenningen en plakkaten aan de buitenkant van scholen laten zien waar een school allemaal ‘goed’ of ‘excellent’ in is. ‘De Gezonde Schoolkantine is zo’n erkenning’, meldt de scholiere. ‘Ik weet dat het schoolbestuur met dit soort projecten meer leerlingen aan willen trekken en ook groepen die eerder niet naar onze school kwamen, zoals leerlingen en ouders met een meer idealistisch ingestelde achtergrond. Zo is het denk ik ook met het project de Gezonde Schoolkantine gegaan.’

Maar ook cateraars genieten voordelen van het vignet GS. Ze hebben namelijk een ijzersterk verkoopargument in handen richting de scholen die ze bedienen. Alleen al door te refereren aan de ‘zilveren kantineschaal’ als instapeis voor het vignet Gezonde School bewegen scholen zonder morren mee.
Met het samenvoegen van de Gezonde School en de Gezonde Schoolkantine is een publiek-private beweging ontstaan rond de aanpak van obesitas bij kinderen en jongeren. Een beweging gericht op het behalen van erkenningen, certificaten en positieve profilering, maar zonder meetindicatoren om te controleren of het geld daadwerkelijk goed besteed wordt en het overgewicht terugdringt. Met een jaarlijkse budget van ongeveer 12 miljoen euro en ‘voor de jaren 2013–2016 van € 8,7 miljoen nog eens € 3,2 miljoen aan additionele financiering’, volgens het ministerie van VWS, krijgt de publiek-private samenwerking op scholen een flinke boost. En daarmee is de Gezonde Schoolkantine veel meer dan een spel alleen: het is een samenspel tussen publiek-private partijen op nationaal, regionaal en lokaal niveau, die samen het voedselbeleid op scholen bepalen.

De spelers

Wie zijn de belangrijkste spelers van de Gezonde Schoolkantine? Dat zijn de overheid, ondertekenaars (cateraars, groothandels, producenten en leveranciers van snack -en frisdrankautomaten) van het Akkoord Gezonde Voeding op Scholen en de scholen zelf. In totaal ondertekenden tien cateraars (eerste schil akkoord) van schoolkantines het akkoord, waaronder Markies Catering en Zo-vital. Verder nog eens 13 partijen uit de tweede schil, waaronder Mars, Coca-cola en Spa. Allen (toe)leveranciers van snack –en drankautomaten.

De Gezonde Schoolkantine blijkt een uitstekende uitvlucht voor leveranciers en cateraars van ongezonde eet -en drinkwaren

De Gezonde Schoolkantine blijkt daarmee een uitstekende uitvlucht voor leveranciers en cateraars van ongezonde eet –en drinkwaren, want deze kunnen op scholen nog gewoon verkocht worden, zij het in mindere mate. Tegelijkertijd kunnen leveranciers en producenten zich toch vereenzelvigen met een aanpak tegen obesitas. Roel Govers, corporate affair director van MARS Nederland: ‘Wij hebben belang bij een verantwoordelijke consumptie van chocolade om te zorgen dat chocolade ook in de toekomst als traktatie wordt gezien. Daarom voelen wij ons verantwoordelijk om jongeren te ondersteunen bij het maken van de juiste keuzes, want uiteindelijke blijft het natuurlijk gewoon chocolade wat wij leveren.’  

Eerder verplichtte MARS Nederland schoolcateraar Zo-vital, volgens Mennes, om de bovenste lades van de automaten met Marsrepen op te vullen. Govers: ‘We hadden binnen het akkoord beloofd om 600 machines onder het motto van de ‘zilveren’ kantine om te bouwen en dat hebben we niet gehaald. We zijn blijven steken op 545. Verder voldeden 202 machines wel aan het assortiment, maar niet aan de presentatie. Na goed overleg met Jongeren Op Gezond Gewicht (JOGG) is toen besloten om het akkoord voor ons te bevriezen. We hadden simpelweg een te optimistische inschatting gemaakt van het ombouwen.’

Voedingsdeskundige Mennes van Zo-vital is opgelucht. ‘Gelukkig wijzigde Mars onder druk van Jongeren Op Gezond Gewicht (JOGG) zijn koers. Anders zou ik echt geloven dat de grote producenten alles mogen, terwijl wij als kleinere partijen ons allemaal moeten aanpassen.’ Inmiddels zitten Zo-vital en Mars, volgens Mennes, op één lijn en gaan de marsrepen vanaf 31 maart 2017 bij alle 600 automaten naar de onderste lades. ‘Precies zoals het hoort, want voor ons cateraars ligt de grootste uitdaging toch echt bij het gezonder krijgen van frisdrank -en  snoepautomaten’, meldt de voedingsdeskundige.

De hoofdprijs

‘Beloningen’ voor ondertekenaars van het akkoord en scholen drukken zich uit in ‘gratis’ marketing en positieve profilering rondom het thema gezondheid. Op de vraag welke voordelen Mars onder het Akkoord Gezonde Voeding op Scholen geniet, zegt Govers: ‘We hebben geen voordelen bij het akkoord. Het ombouwen van onze automaten en het veranderen van de koelelementen daarin kost ons geld. Verder maken wij in onze automaten ook ruimte voor producten van concurrenten.’

Martijn Pater, operationeel directeur van Markies Catering, zegt wel degelijk voordelen te hebben binnen het concept van de Gezonde Schoolkantine, al zijn deze niet direct in harde euro’s uit te drukken. ‘Als akkoordpartij in deze publiek-private samenwerking hebben wij het voordeel dat er kennisdeling tussen de verschillende publieke en private partijen plaatsvindt en wij betrokken worden bij de richtlijnen. De private partijen hebben de veranderkracht om ook daadwerkelijk de jongeren bewust te maken van een gezonder eetpatroon door onder andere de samenstelling van het assortiment en het onbewust sturen naar de bewuste keuze (nudging). De publieke sector stelt de richtlijnen op en gezamenlijk streven wij naar het stapsgewijs verbeteren van de Gezonde Schoolkantine. Het is niet zo dat wij als akkoordpartij per definitie een financieel voordeel hebben in euro’s.’ Met een jaaromzet van ruim 14 miljoen bij 200 scholen is Markies Catering één van de grotere cateraars van schoolkantines in Nederland. De cateraar is een dochterochterneming van Appèl B.V, een cateraar die vorig jaar nog op plek acht stond in de top 25 grootste cateraars van Nederland met een omzet van 45 miljoen in totaal, maar dit jaar een iets hogere omzet behaalde van 51 miljoen, aldus Martijn Pater. 

Scholieren en ouders buitenspel

Tot nu toe blijken vooral de deelnemers aan de publiek-private samenwerking (PPS) voordeel te hebben van de Gezonde Schoolkantine. Maar hoe zit het met de doelgroep zelf: de leerlingen? Leerlingen en ouders vinden dat er meer maatregelen genomen moeten worden in de strijd tegen overgewicht onder jongeren.

Leerlingen en ouders vinden dat er meer maatregelen genomen moeten worden in de strijd tegen overgewicht

MBO-scholiere Selma (17) uit Utrecht ziet ‘geen enkel nut’ in de Gezonde Schoolkantine. Wat haar betreft gaat het project namelijk niet ver genoeg. ‘Alleen als de school echt alle ongezonde producten op school in de ban doet, dan pas kan een school zeggen dat ze gezond eten hebben.’ Maar dat de supermarkt aan de overkant misschien roet in het eten gooit, omdat daar wèl alles te koop, daar heeft Selma ook iets op bedacht: ‘Als de mens echt iets wil, dan komen ze er toch wel aan, maar dan neemt de school in ieder geval zijn eigen verantwoordelijkheid.’

VWO-leerlinge Maaike vindt ook dat het concept de Gezonde Schoolkantine niet werkt. ‘We hebben inderdaad een Gezonde Schoolkantine op school, maar zo gezond is het niet hoor, want bij ons op school worden juist veel ongezonde pizzabroodjes veel gegeten en broodjes saté met pindasaus. Als ik echt gezond wil eten ga ik naar de supermarkt even verderop. Daar is alles ook nog eens veel goedkoper’, verzucht de scholiere. ‘ En als ik vind dat ik iets lekkers verdient heb, na een toets of een hele dag zitten in de schoolbanken, dan wil ik als beloning vooral iets ongezonds. En niets anders.’

Dat beloningen voor jongeren zo belangrijk zijn, concludeert Nathalie de Cock, junior onderzoeker van WP3 en verbonden aan de Faculteit Bio-ingenieurswetenschappen van de UGent. De Cock legt aan het Vakblad voor de Voedingsmiddelenindustrie (VMT) uit dat beloningsgevoeligheid bij jongeren een grote rol speelt. ‘Jongeren blijken in deze levensfase toch vooral gevoelig voor ‘beloning’ in de vorm van vetten en suikers.’ En volgens haar bereikt deze ‘beloningsgevoeligheid een piek rond de adolescentie. ‘Jongeren die gevoeliger zijn voor beloningen, eten ook nog eens ongezonder. Die jongeren vormen een risicogroep voor eet-en gewichtsproblemen’, meldt de UGent-onderzoekster aan VMT. De Cock pleit voor een meer gepersonaliseerde aanpak gebaseerd op leeftijd, geslacht en beloningsgevoeligheid. Simpelweg omdat jongens en meisjes, volgens haar, anders reageren op het nuttigen van snacks.

Verder blijkt uit een recent gehouden peiling onder ouders van Informatiepunt Ouders & Onderwijs, dat veel ouders vinden dat de naleving van de regels op scholen rondom voeding beter moet. Ze zijn blij dat er afspraken rondom eten en drinken op scholen zijn, maar willen ‘méér afspraken en een gezonder aanbod van eten en drinken bij schoolactiviteiten in schoolkantines.’

De winnaars

Zijn alle geleverde inspanningen en gespendeerde euro’s rondom de Gezonde Schoolkantine dan voor niets en is het daarmee ‘game over’ voor deze PPS? Voorlopig niet, want de komende jaren investeert de overheid miljoenen aan belastinggeld om scholen, cateraars, toeleveranciers en producenten te ‘ondersteunen’ bij een knap staaltje window dressing in de strijd tegen obesitas.

De PPS binnen het concept de Gezonde Schoolkantine biedt ondertekenaars daarmee nog steeds de ruimte om voedingsbeleid op scholen te bepalen en daarmee indirect het eigen marktaandeel veilig te stellen. Zelfs operationeel directeur Pater van Markies Catering beaamt dat er tussen producent, cateraar en de Richtlijnen Gezondere Schoolkantines soms een vorm van belangenverstrengeling meespeelt. ‘Als cateraar balanceren wij hier tussenin. Op dit moment zijn de richtlijnen van de Gezonde Schoolkantine de enige maatstaf.’

Vooralsnog lijkt binnen de Gezonde Schoolkantine geen plaats voor het verbieden van ongezonde eet- en drinkwaren en wordt er door de overheid geen lans gebroken voor het belonen van gezond eet- en drinkgedrag bij jongeren. Maar misschien is het alleen een kwestie van tijd voordat de Nederlandse overheid beseft dat het ‘one size fits all’ principe bij de Gezonde Schoolkantine niet werkt en dat daarnaast een nationaal voedingsbeleid nodig is om Jongeren Op Gezond Gewicht te brengen. Maar dan zal diezelfde overheid paal en perk moeten stellen aan de markt, zoals ze eerder deed bij alcohol en sigaretten, en dat lijkt voorlopig nog een utopie.

Daarmee schiet de Gezonde Schoolkantine zijn doel voorbij. Iedereen profiteert namelijk van de publiek-private samenwerking, behalve de jongeren zelf. Zij zijn de verliezers van de Gezonde Schoolkantine. Zolang de Nederlandse overheid ongezond voedsel op scholen toestaat en geen meetindicatoren installeert als onderlegger bij de Gezonde Schoolkantine, blijft het slechts bij een goedbedoelde poging om obesitas onder kinderen en jongeren terug te dringen.