De nieuwe Michiel Adriaanszoon de Ruyterkazerne in Vlissingen werd in 2011 gepresenteerd als een alles-in-een pakket voor het Korps Mariniers: toekomstbestendig en volledig gefaciliteerd voor optimale gereedstelling. En financieel ook een goede keus. De beste kazerne voor de beste prijs. De investering van 100 à 200 miljoen euro zou onder de streep een jaarlijkse besparing van drie miljoen opleveren.

Maar dat is politiek wensdenken, zo blijkt uit het onderzoek dat we deze week in een tweeluik publiceerden. Een jaar voordat de definitieve handtekening moet worden gezet, blijken belangrijke basisvoorzieningen voor de mariniers te ontbreken, zoals voldoende schietbanen, adequate aanmeersteigers en oefenterreinen. De post ‘onvoorzien’ op de begroting is niet toereikend om deze gebreken te verhelpen.

En financieel heeft Defensie meer over het hoofd gezien. De beloofde besparing blijkt ‘niet haalbaar’, zo staat in een intern document dat in handen is van Follow the Money. De Tweede Kamer is hierover niet geïnformeerd. Ook blijkt andere essentiële informatie te zijn achtergehouden. Zo moet Defensie opeens toch miljoenen euro’s betalen voor de grond van de beoogde kazerne in Vlissingen, terwijl dit volgens voormalig minister van Defensie Hans Hillen juist níet hoefde. Daarnaast werd ten onrechte voorgespiegeld dat er maar ‘enige’ ‘middelhoge’ risico’s waren, in plaats van meerdere ‘zeer hoge’ risico’s.

Onduidelijkheid over de precieze kosten blijkt ook uit de vertrouwelijke interne documenten van Defensie en de Rijksvastgoedbedrijf die we in handen hebben. Direct betrokkenen wijzen zelfs op ‘mogelijke manipulatie’ en ‘politiek wenselijk schrijven’.

Wat kost het nu eigenlijk?

Begin dit jaar verschijnen de eerste berichten in de media over de voorgenomen verhuizing van de marinierskazerne naar Vlissingen: de mariniers blijken niet mee te willen verhuizen. De maanden erna roeren militaire vakbonden zich; ze wijzen niet alleen op de hoge uitstroom onder de mariniers, maar ook op het gebrek aan de beloofde faciliteiten zoals een landingsplaats voor helikopters.

Staatssecretaris van Defensie Barbara Visser beantwoordde deze kritiek door te stellen dat het financiële ‘point of no return’ was bereikt en er al ‘tientallen miljoenen’ waren geïnvesteerd in de verhuizing. Maar om hoeveel miljoenen het precies ging, vertelde ze er niet bij.

De staatssecretaris doet vooral haar best om geen concreet antwoord te geven

GroenLinks-kamerlid Isabelle Diks vroeg daarom op 2 mei aan staatssecretaris Visser wat nu precies de kosten zijn van de nieuwe marinierskazerne in Vlissingen, en hoe deze kosten zich verhouden tot de oorspronkelijke raming uit 2012 voor een ‘state of the art’ kazerne. Ook stelde Diks vragen over het tekort aan schietbanen, de beperkte trainingsmogelijkheden door het ontbreken van vergunningen voor helikopterlandingen en het toeristen- en broedseizoen in Zeeland. Tot slot vroeg Diks naar eventuele alternatieven voor Vlissingen: zoals het opknappen van de huidige locatie in Doorn.  

Deze cijfers en feiten had het ministerie van Defensie op dat moment niet paraat; op 28 mei werd uitstel gevraagd voor het beantwoorden van de Kamervragen. Afgelopen donderdag kwamen deze antwoorden rond half 9 ’s avonds alsnog binnen. Uit deze stukken blijkt dat staatssecretaris Visser vooral haar best doet om geen concreet antwoord op de vragen te geven. Ze gebruikt hiervoor drie klassieke trucs.

Truc 1: Informeer de Tweede Kamer beperkt of vertrouwelijk

Visser zegt informatie te geven over kosten en financiële risico’s, maar deze zitten weggestopt in als ‘vertrouwelijk’ bestempelde bijlagen. Dit houdt in dat Kamerleden eerst moeten tekenen voor geheimhouding voordat ze de documenten kunnen inzien. En dat betekent dat de parlementariërs – mochten ze bijvoorbeeld constateren dat bepaalde cijfers niet kloppen – deze kennis niet kunnen delen tijdens debatten. Kortom: een handig middel om onwelgevallige feiten buiten het publieke debat te houden.

Kamerstukken laten zien dat precies deze praktijken ervoor zorgden dat in november 2011 toenmalig minister van Defensie Hans Hillen door Kamerleden op het matje werd geroepen voor een ‘openlijk functioneringsgesprek’. Hij deelde amper documenten, en als ze werden gedeeld gebeurde dit onder het mom van ‘vertrouwelijkheid’. Zijn antwoord op Kamervragen bestond meestal uit ambtelijke zinnen die vooral vragen opriepen. Zo werd een vraag over het effect van reorganisaties bij Defensie beantwoord met de constatering dat ‘een aantal lopende reorganisaties zijn stilgezet in afwachting van besluiten over nieuwe reorganisaties’.

PvdA-kamerlid Angeline Eijsink sprak tijdens dit ‘openlijke functioneringsgesprek’ haar ergernis uit over deze gang van zaken: ‘Dit is niet de Kamer informeren; dit is verwarring zaaien. Ik vind geen enkele uitleg in de brief [van de minister aan de Kamer, red]. Naar aanleiding daarvan mag de Kamer weer tien of meer feitelijke vragen extra gaan stellen. Het gaat hierbij om de kwaliteit van de informatie. De Kamer kan op deze manier niet controleren. Als zij naar aanleiding van dit type informatie weer extra vragen gaat stellen, zal de minister waarschijnlijk weer gaan mopperen’.

Deze kritiek is zeven jaar later nog altijd actueel.

Ook al vroeg GroenLinks-kamerlid Isabelle Diks om feiten, cijfers en onderbouwingen over de totale kosten van Vlissingen, die zijn nergens terug te vinden in de antwoorden; wel wordt herhaaldelijk verwezen naar ‘commercieel vertrouwelijke bijlagen’.

Truc 2: Als je zaken maar vaak genoeg herhaalt, worden ze vanzelf waar

In de beantwoording van de Kamervragen van Diks komen geen nieuwe feiten naar voren en wordt steevast verwezen naar documenten uit 2012. Zo is in dat jaar al gekeken naar de mogelijkheid om de marinierskazerne in Doorn op te knappen, maar deze optie is – zoals minister Hillen later zou aangeven  – ‘nooit serieus’ genomen. Het ziet ernaar uit dat de staatssecretaris er ook niet veel zin in heeft om zes jaar later opnieuw alternatieve scenario’s te bekijken. Zelfs niet als blijkt dat het ministerie zal worden geconfronteerd met zware financiële risico’s.

Het steevast verwijzen naar ‘reeds gemaakte kosten’ zonder oog te hebben voor nieuwe feiten is een typische ‘sunk cost’ redenering. Het is te vergelijken met iemand die een concertkaartje heeft gekocht, maar eigenlijk niet meer wil gaan. Rationeel gezien zouden deze reeds gemaakte kosten niet moeten uitmaken: je hebt geen zin, dus blijf je lekker thuis. Toch ben je geneigd om alsnog te gaan: je hebt er tenslotte al voor betaald. Precies deze redenering is ook terug te vinden in de antwoorden op de Kamervragen: er zijn al kosten gemaakt voor Vlissingen, beloftes zijn al gemaakt en hiermee is de kous af.

De antwoorden op de Kamervragen verwijzen dus voornamelijk naar documenten die al bekend zijn. Kortom, bij vragen over documenten verwijst Defensie naar diezelfde documenten, en sluit zichzelf hiermee op in een cirkelredenatie. Tegelijkertijd zijn bewindslieden niet eenduidig over wanneer dat zogeheten point of no return is gepasseerd.

Truc 3: Niets aan de hand, doorlopen

Hoewel de lijst van kritiekpunten op de nieuwe Marinierskazerne in Vlissingen lang is, wijst Defensie steevast op de gangbaarheid van afzonderlijke zaken. Zo werden vragen over de totale kosten beantwoord met ‘[dat] uw Kamer zoals gebruikelijk voorafgaand aan de gunning [wordt] geïnformeerd over het te sluiten contract en de totale kosten’.

Dit is volgens Arjen Rozendal van vakbond Algemene Federatie van Militair Personeel (AFMP) ‘niet meer dan een formele uitleg van het proces dat defensie loopt bij een aanbestedingsprocedure’. Een truc waar Rozendal de huidige staatssecretaris ook in maart al op betrapte na het presenteren van de Defensienota, toen ze in haar begeleidende brief aan de Kamer bij 14 grote projecten voor defensiematerieel verwees naar gebruikelijke stappen in de informatievoorziening aan de Kamer. Ondanks het gebruik van ‘vertrouwelijke’ informatie kan de Kamer volgens Visser ‘met deze procedure haar controlerende taak ten volle uitoefenen’. Vakbondsman Rozendal ziet dat anders. ‘Feitelijk wordt de vragensteller, een Kamerlid, de media, met een kluitje het riet in gestuurd.’

De procedurele en 'vertrouwelijke’ route duwt de Kamer een fuik in, 'nee' zeggen wordt steeds moeilijker

De mariniers maken zich eveneens zorgen over schralere trainingsmogelijkheden als gevolg van de beperkingen die het toeristen- en broedseizoen in Zeeland kunnen opleggen. Wel is al duidelijk dat de oefenterreinen rondom Doorn, die eigendom van Defensie zijn en geen medegebruikers hebbben, veel gemakkelijker te gebruiken zijn dan die in Zeeland. Zo moeten bijvoorbeeld zware rupsvoertuigen (zoals de Viking) na de verhuizing vervolgens op diepladers naar de omgeving van Doorn worden ‘teruggebracht’ om goed te kunnen oefenen, aangeziende oefenterreinen in Zeeland daarvoor niet geschikt zijn

Deze kritiekpunten worden in de antwoorden op de Kamervragen door de staatssecretaris afgedaan met de constatering dat Defensie ‘net als op oefenterreinen elders in Nederland’ rekening houdt met natuurwaarden, en dat ‘Defensie, zoals gebruikelijk bij dit soort terreinen, rekening [houdt] met recreatieve medegebruikers’. Ondanks het benadrukken dat het allemaal ‘gebruikelijk’ is, wordt de Kamervraag maar half beantwoord. Er wordt namelijk beloofd dat er ‘rekening mee kan worden gehouden met de planning’, maar hoe precies blijft achterwege. Dit is relevant, aangezien het toeristen- en broedseizoen (afhankelijk van de aanwezige vogelsoorten) loopt van april tot augustus. Het gaat dus niet om een overbrugging van enkele weken niet kunnen oefenen en trainen rondom de nieuwe kazerne, maar van (maximaal vier) maanden.

Voldongen feiten

De vraag is of de Kamer met vertrouwelijke informatie wel echt kan debatteren en of met het verstrijken van de tijd het point-of-no-return medio 2019 niet al gepasseerd is. In de tussentijd hebben de verschillende betrokken partijen – de gemeente Vlissingen, de provincie Zeeland en Defensie – tenslotte alweer meer kosten gemaakt. Denk aan de benodigde grond die onaangekondigd toch een kostenpost van 13,4 miljoen euro opleverde.

Hoe langer het proces duurt, hoe meer geld Defensie uitgeeft, des te sterker de ‘sunk cost’ redenering wordt. Door de afwachtende houding worden er vanzelf meer voldongen feiten gecreëerd. De procedurele en vertrouwelijke route duwt ondertussen de Kamer een fuik in, waardoor het steeds moeilijker wordt om nee te zeggen tegen zo'n project.

‘De ontwijkende antwoorden’ op haar Kamervragen zijn volgens Isabelle Diks ‘een slag in het gezicht van de mariniers die op een serieuze reactie hadden gehoopt’. Aan FTM laat ze weten het ‘zeer teleurstellend’ te vinden ‘dat de staatssecretaris weigert om alternatieve opties te bekijken. Daardoor is de kans levensgroot dat Nederland over een paar jaar met een strop van honderden miljoenen zit, een ontoereikende marinierskazerne en een leeggelopen Korps Mariniers.’ Diks liet via Twitter weten het er niet bij te laten zitten: ‘Het is nu aan de Kamer om een fiasco te voorkomen: 21 juni debat!’