Vier militairen van de luchtmobiele brigade staan achter elkaar opgesteld in een rode zeecontainer met houten trap. Ze dragen camouflagekleding en G-Shock horloges. Er klinken geweerschoten. Op een drafje rennen groepjes militairen door het rode zand van de ene naar de andere container. In een container wordt een man in een beige t-shirt op zijn knieën geworpen; hij wordt geboeid met een tiewrap. Dan wordt hij onder begeleiding afgevoerd in een militair voertuig. De banden laten stofwolken achter.

Het lijken beelden uit een amateuractiefilm. Als het stof is neergedaald, komen de omstanders in beeld: ze staan achter een rood-wit afzetlint. Een deel van hen draagt eveneens camouflagekleding, anderen zijn in burger. Het blijkt een officiële demonstratie van Defensie ter gelegenheid van de opening van Camp Dovale, een nieuwe trainingsfaciliteit op het militaire oefen- en schietterrein Wacawa in het noordoosten van Curaçao. De video werd eind november 2019 door Defensie gedeeld op Facebook.

Eerder die maand, op 7 november 2019, startte ‘Caribbean Pontonnier’, een oefening waarbij in totaal negentig militairen van de landmacht nieuwe faciliteiten bouwden op Curaçao en Aruba. Op Curaçao gebeurde dat op Wacawa, een voormalige plantage. Op een kale vlakte werd binnen een paar weken een militair oefendorp uit de grond gestampt, inclusief kerkje met op het dak een windwijzer.

Wacawa is volgens het Eilandelijk Ontwikkelingsplan Curaçao een conserveringsgebied. Zulke gebieden zijn bestemd voor ‘behoud en herstel van de natuurwetenschappelijk, historische, culturele en landschappelijke waarden’. De mogelijkheden om daar te bouwen zijn beperkt: er is vrijwel altijd een zogeheten ‘aanlegvergunning’ nodig.

Defensie heeft geen vergunning voor de werkzaamheden en schietoefeningen op Wacawa, blijkt uit documenten waarover Follow the Money beschikt. Sterker: die is pas in maart 2021 aangevraagd (kort nadat FTM een Wob-verzoek deed). Dat maakt de bouw van Kamp Dovale tot een ‘illegale activiteit’. De defensietop ter plaatse was daarvan op de hoogte, maar besloot de bouw toch door te zetten, al wist men dat het ‘politiek gevoelig’ ligt dat Nederlandse militairen al jarenlang op Wacawa ‘oefenen en schieten zonder dat daar een (milieu)vergunning voor is’.

‘Militair gebruik voorlopig niet aan de orde’

De voormalige plantage wordt al sinds 1991 door het Rijksvastgoedbedrijf gehuurd van eigenaar en beheerder Ronald Finies. Vier jaar later, in 1995, werd Wacawa door de Curaçaose overheid aangewezen als conserveringsgebied.  Curaçao werd in 2010 een zelfstandig land binnen het Koninkrijk der Nederlanden.

Wacawa is voor Defensie het belangrijkste oefengebied in het Caribisch gebied. Defensie omschrijft het in een reportage uit 2017 in haar magazine Landmacht als ‘een kruising tussen een maanlandschap en een prairie’. Soms doet het de militairen zelfs even denken aan Afghanistan, ‘wat ook precies de bedoeling is’. Dagelijks vinden er oefeningen plaats van Nederlandse militairen, waaronder droppingen en bivak. De militairen schieten er met scherp, onder andere met mortieren, antitankraketten en machinegeweren. In 2007 ging het flink mis: een Antilliaanse vissersboot werd geraakt door vijf kogels uit een machinegeweer. Defensie besloot daarop alle schietoefeningen in het Caribisch gebied voor ruim vijf maanden te schrappen.

Het Rijksvastgoedbedrijf stelt pas in 2016 een startnotitie op ter voorbereiding op een onderzoek naar de natuurwaarden op Wacawa. Daaruit blijkt dat het gebruik van Wacawa als militair schiet- en oefenterrein niet is omschreven in het Eilandelijk Ontwikkelingsplan Curaçao. Er zijn tot dan toe geen vergunningen aangevraagd voor werkzaamheden en militaire (schiet)oefeningen, waaronder de aanleg van schietdoelen en overkappingen. ‘Dit maakt de juridische basis voor het militaire gebruik niet sterk.’ De natuurwaarden van het gebied en de veiligheid omtrent het schieten met scherp zijn ‘aspecten die een sterkere juridische verankering van het militaire gebruik vragen’.

Het Rijksvastgoedbedrijf adviseert in 2016 om een aanlegvergunning aan te vragen bij de Curaçaose overheid

Er vindt overleg plaats met het Curaçaose ministerie van Verkeer, Vervoer en Ruimtelijke Planning. Maar blijkens de startnotitie is ‘een nieuw bestemmingsplan waarin het militaire gebruik zou kunnen worden vastgelegd voorlopig niet aan de orde’. Om de juridische grondslag toch enigszins te stutten, beveelt het Rijksvastgoedbedrijf aan een aanlegvergunning aan te vragen bij de Curaçaose overheid.

‘Om eventueel commentaar over het militaire gebruik te kunnen weerleggen is het tevens raadzaam [..] een zogenaamde Standaard Oefenkaart op te stellen. Om tot een goede Standaard Oefenkaart te komen is inzicht noodzakelijk in de aanwezige natuurwaarden.’ Bovendien, zo valt te lezen, zorgt een onderzoek naar de natuurwaarden ervoor ‘dat defensie voorbereid is op eventuele vragen die er kunnen komen over de impact van de oefeningen die er op Wacawa worden gehouden’.

Kort daarna stelt natuurbeschermingsorganisatie Carmabi in opdracht van het Rijksvastgoedbedrijf een offerte op voor een onderzoek. Dan al blijkt dat Defensie voor de militaire oefeningen inderdaad een vergunning moet aanvragen. Twee jaar later, in 2018, rondt Carmabi het onderzoek af. 

Uit dat onderzoek blijkt dat in het conserveringsgebied zeldzame en bedreigde dier- en plantensoorten leven. In de baai worden zeeschildpadden waargenomen die wereldwijd worden bedreigd en onder lokale wetgeving zijn beschermd. Ze nestelen op de stranden. Daarnaast komen er andere zeldzame en bedreigde dieren voor, waaronder vogels, vleermuizen en het bedreigde Curaçaose witstaarthert – het grootste landzoogdier van het eiland.

Defensie dient na het onderzoek geen vergunningsaanvraag in.

‘Strafbaar met twee maanden hechtenis’

In februari 2019 stelt het Rijksvastgoedbedrijf een plan op om inzicht te krijgen in welke ‘ruimtelijke toestemmingen’ eigenlijk nodig zijn voor de werkzaamheden van Defensie op Curaçao. Dat gebeurt dus ook voor oefen- en schietterrein Wacawa.

Als Camp Dovale eind 2019 officieel wordt geopend, is er nog altijd geen vergunning aangevraagd. Toch is die verplicht voor de aanleg van het oefendorp in het conserveringsgebied, blijkt uit documenten van de Curaçaose overheid. Zijn de papieren niet op orde, dan mag er niet worden gebouwd. In het standaard aanvraagformulier staat: ‘Gebeurt dat wel, dan is er sprake van een overtreding die [..] wordt gestraft met twee maanden hechtenis of een boete van maximaal NAf. 5000 [ruim 2200 euro, red.]. Bij herhaling volgt een verdubbeling van de strafmaat.’ Saillant detail is dat de aanlegvergunning onder andere kan worden ingetrokken indien er ‘in strijd wordt gehandeld met de voorwaarden’.

De Curaçaose overheid laat het wel vaker na om op te treden tegen wetsovertredingen. Uit eerdere publicaties van Follow the Money over koraalvernietiging door bouwbedrijf BAM en een losgeslagen olieplatform bleek diezelfde nonchalance. In het geval van Wacawa speelt mogelijk de Curaçaose afhankelijkheid van Defensie een rol: Nederlandse militairen strijden onder andere tegen drugstransporten, illegale visserij en milieudelicten.

Eind september 2020 wordt het ministerie van Defensie wakker. Wacawa is aangewezen als conserveringsgebied. ‘We zullen een aanlegvergunning moeten aanvragen. Carmabi adviseert de [Curaçaose] overheid over natuurwaarden, maar heeft geen formele bevoegdheid in dat proces. Wij zullen puntje bij paaltje dan moeten beargumenteren dat onze bebouwing maatschappelijk belang heeft en dat we het “natuurinclusief bouwen” en we de huidige flora en fauna daarbij intact laten. Maar het liefst komen we natuurlijk samen met CARMABI tot een werkbare oplossing.’

‘Het illegaal gerealiseerde Camp Dovale’

Daarna komt alles in een stroomversnelling. Het Rijksvastgoedbedrijf maakt zich zorgen. Bivak B [zie kader hierboven] kan zonder aanbeveling van Carmabi niet worden ontwikkeld, en de bouw gaat al bijna van start. De ambtenaar van het Rijksvastgoedbedrijf schrijft aan de lokale defensietop: ‘Dat is [..] een concreet risico, zoals ook het illegaal gerealiseerde containeroefendorp [Camp Dovale, red.] Ik heb dat vorige week ook zo gemeld in een afstemmingsoverleg met staf CZSK [Commando Zeestrijdkrachten] en DVM [Defensie Vastgoedmanagement].’

Op 2 oktober 2020 roert de lokale defensietop zich: die lijkt te zijn geschrokken van de laatste mail van het Rijksvastgoedbedrijf. De Commandant der Zeemacht in het Caribisch Gebied – hij is de hoogst verantwoordelijke militair in de regio – stelt drie vragen. Welke politiek gevoelige issues spelen er rond Wacawa? Wanneer wordt de bouw van Camp Dovale geformaliseerd? En welke bouwplannen voor de aankomende oefening zijn nog niet goedgekeurd? De commandant sluit zijn mail af met: ‘Dit zijn [..] mogelijk politiek gevoelige kwesties. Graag wordt ik hiervan op de hoogte gesteld.’

Drie dagen later geeft het Rijksvastgoedbedrijf antwoord. Het ligt ‘politiek gevoelig’ dat Nederlandse militairen op Wacawa ‘oefenen en schieten zonder dat daar een (milieu)vergunning voor is’. Voor de al opgeleverde gebouwen is nooit een vergunning aangevraagd, voor de te bouwen Bivak A en B evenmin. ‘Het huidige risico zit hem niet zozeer in handhaving vanuit het land maar als een “tegenstander" van Defensie om handhaving gaat verzoeken dan staat Defensie niet sterk op het gebied van vergunningen en bestemmingen. [..] Het gaat natuurlijk al heel lang goed maar je ziet de laatste jaren wel voorbeelden dat het zomaar fout kan gaan.’

Mail Rijksvastgoedbedrijf aan het ministerie van Defensie, 5 oktober 2020

Uit intern mailverkeer tussen het Rijksvastgoedbedrijf en Defensie wordt duidelijk dat op 14 oktober 2020 militairen op Wacawa zullen arriveren. De ambtenaar van het Rijksvastgoedbedrijf waarschuwt Defensie nogmaals. ‘Mogelijk krijg je handhaving op bezoek of komt er verzoek tot handhaving vanuit de omgeving en kan het werk worden stilgelegd.’ 

Een dag na de waarschuwing aan Defensie breekt op het ministerie van BZK paniek uit, blijkt uit het mailverkeer. Onderwerp: vergunningen Wacawa. Urgentie: hoog. Na de aanhef volgt een lange mail over een ‘mogelijk escalerende zaak’.

‘De bouwwerken/ faciliteiten worden zonder onderzoek vooraf en zonder vergunning gerealiseerd en zijn dus zijn illegaal’

‘Vorig jaar is door de Genie, zonder toedoen van het Rijksvastgoedbedrijf, midden op het terrein een behoorlijk oefendorp van zeecontainers gebouwd. Afgelopen maart waren we op Curaçao en kwamen we hier achter. We hoorde toen ook dat er in september/oktober dit jaar een volgende oefening door de Genie gepland stond waarin weer enkele bouwwerken/faciliteiten gerealiseerd zouden worden. [..] Wij hebben aangegeven dat dit niet gaat zoals het hoort en dat het indruist tegen de afgesproken strategie qua bestendiging van het gebruik. De bouwwerken/faciliteiten worden zonder onderzoek vooraf en zonder vergunning gerealiseerd en zijn dus zijn illegaal. [..] Er ontstaat een illegale situatie. Dit is bekend bij Defensie en het is aan hen om dit risico te accepteren dan wel de activiteiten stil te leggen.’ 

Nog dezelfde dag waarschuwen de ambtenaren Defensie opnieuw. ‘Het is aan Defensie om de realisatie door te zetten en het risico te aanvaarden dat dit zonder vergunning gebeurt. Dat maakt het een illegale activiteit.’

De Plaatsvervangend Commandant der Zeemacht in het Caribisch Gebied schrijft op 16 oktober 2020: ‘We willen doorgaan met de geplande bouwactiviteiten op Wacawa door de genie en accepteren het door ons al zeer laag ingeschatte risico.’

Defensie deelt de resultaten enthousiast op Facebook: ‘De faciliteiten hebben een mooie boost gekregen’

En dat gebeurt. Uit satellietbeelden van Sentinel Hub blijkt dat er vanaf 24 oktober 2020 op de locatie van Bivak A wordt gebouwd. Begin november zijn de gebouwen op Bivak A gereed. Bivak B wordt vooralsnog met rust gelaten, volgens plannen van Defensie moet die locatie dit jaar worden gerealiseerd. Defensie deelt de resultaten enthousiast op Facebook: ‘De faciliteiten hebben een mooie boost gekregen.’

De maanden erna vindt er geregeld correspondentie plaats tussen Defensie en het Rijksvastgoedbedrijf. Tot zeker begin februari 2021 is er contact tussen de Commandant der Zeemacht in het Caribisch Gebied en het Rijksvastgoedbedrijf. De vergunning wordt pas in maart bij de Curaçaose overheid aangevraagd. Tot op heden is die volgens een goed ingevoerde Curaçaose ambtenaar niet goedgekeurd. Een woordvoerder van demissionair staatssecretaris Barbara Visser (Defensie, VVD) meldt FTM: ‘In maart 2021 is de aanvraag voor de vergunning officieel en volledig ingediend. De Curaçaose overheid heeft ontvangst van de aanvraag bevestigd.’

Ondertussen vinden er in de gebouwen op Wacawa geregeld oefeningen plaats, ook door het Korps Mariniers, in februari 2021. Defensie deelt foto’s van de trainingen in ‘de West’ op sociale media. In een video met opzwepende muziek oefenen de mariniers in het Curaçaose conserveringsgebied – nog altijd zonder toestemming van de lokale overheid.