In ieder mensenleven zijn er dagen die je nooit vergeet. Voor Wouter Bos is dat vrijdag 26 september 2008. Het was zijn 'papadag' en zijn kinderen van 4 en 2 spelen in bad. Maar Bos is op dat moment minister van Financiën en de telefoon rinkelt aan een stuk door. Het ministerie, De Nederlandsche Bank – ze móeten hem spreken. Nu. 

Terwijl de kinderen jengelen en om aandacht vragen, probeert Bos te begrijpen wat er aan de hand is. Slecht nieuws uit België. Het gaat over Fortis, de Belgisch-Nederlandse bank-verzekeraar die het jaar daarvoor het Nederlandse deel van ABN Amro had overgenomen. Een deal die de bank 24 miljard kostte. Milljarden die ze niet had, en moest lenen in een toch al gespannen markt. En nu heeft Fortis het moeilijk. De kas is praktisch leeg en niemand wil de bank meer geld lenen. Als er niet snel iets gebeurt, dan kunnen klanten niet meer pinnen. En niet alleen in België: ook de klanten van ABN Amro zouden niet meer bij hun geld kunnen. In Nederland zijn dat er dan zo'n vijf miljoen, inclusief ondernemingen. Een ramp. 

Als de urgentie tot Bos doordringt, gebeurt er een andere ramp. Terwijl hij beneden staat te bellen over 'liquiditeit en vlottende activa' stroomt er ineens water uit het plafond. Het bad is overgelopen. Aan het eind van de middag snelt hij naar Den Haag voor overleg. Het was de prelude op de meest intensieve week van zijn leven. 

Bizarre week

Zo begint de documentaire De Achtste Dag, die maandagavond in première ging in bioscoop Eye in Amsterdam. De afgelopen drie jaar hebben filmmaker Yan Ting Yuen en onderzoeksjournalist Robert Kosters gewerkt aan een film over de meest bizarre week in de financiële geschiedenis van Nederland. Een week waarin het wankele Fortis concern eerst een kapitaalinjectie van de Belgische en Nederlandse staat kreeg, de Belgisch-Nederlandse relatie verkilde en de bank alsnog werd gesplitst en genationaliseerd. De bank, zoals ABN Amro zich in de jaren 90 noemde, kwam na zeven dagen van tergende onzekerheid en slopende onderhandelingen op vrijdag 3 oktober 2008 in handen van de Nederlandse staat.

Als Fortis was omgevallen dat zou hebben geleid tot een totale ineenstorting van het financiële systeem

De Achtste Dag legt uit hoe het faillissement van de Amerikaanse zakenbank Lehman Brothers op 15 september 2008 een kettingreactie veroorzaakte. Het was het begin van wat aanvankelijk de kredietcrisis werd genoemd, maar al gauw transformeerde in een financiële crisis, en een diepe recessie. Ooit gelauwerde instellingen zoals Fortis bleken reuzen op lemen voeten. 'De bank had een buffer van tussen de 1 en 2 procent,’ zegt Nout Welllink, destijds president van toezichthouder DNB. Dat werd een probleem toen andere banken hun vingers niet langer aan Fortis wilden branden en de kredietlijnen met de bank sloten. 

Het is op zich een bekend verhaal, dat in de aanloop naar het tienarig jubileum eind deze zomer nog wel vaker zal worden verteld. Maar wat we wel eens vergeten, zo zegt voormalig president van de Europese Centrale Bank Jean Claude Trichet, dat als Fortis was omgevallen dat zou hebben geleid tot een totale ineenstorting van het financiële systeem. Niet in België en Nederland, of Europa, maar wereldwijd. ‘En dan had ik niet gesproken van de grootste crisis sinds de Tweede Wereldoorlog, maar de grootste crisis sinds de Eerste Wereldoorlog.’

Fortis symbool

De Achtste Dag is een spannende film, die de reconstructie van de nationalisatie vertelt vanuit de invalshoek van de ‘redders’, de politici en centraal bankiers. Yuen en Kosters spraken met hoofdrolspelers Wouter Bos, Jan Peter Balkenende, Yves Leterme (toen premier van België), Didier Reynders (minister van Financiën), Jean Claude Trichet, Nout Wellink en Mervyn King. De laatste valt ietwat uit de toon, omdat hij als gouverneur van de Bank of England alleen zijdelings betrokken was. Maar hij zegt zeer zinnige dingen over het financiële systeem. King spreekt zijn verwondering erover uit dat deze financiële crisis, anders dan die in de jaren dertig, niet heeft geleid tot een diepgaand debat over de vraag of dit systeem wel de beste manier is om een economie te leiden.

'Politici en centraal bankiers tastten volkomen in het duister. Ze moesten beslissingen moesten nemen waarvan ze de gevolgen totaal niet konden overzien'

Wie de documentairemakers niet spraken, waren de hoofdrolspelers aan de andere kant, zoals Fortis-ceo Jean-Paul Votron en president-commissaris Maurice Lippens. Deze heren waren mede-verantwoordelijk voor de aankoop van ABN Amro waarmee Fortis zich vertilde.

'Dat was een bewuste keuze,' zegt Kosters. 'Op dat moment stonden de bankiers eigenlijk al buitenspel. We waren juist gefascineerd door de andere kant. Politici en centraal bankiers moesten beslissingen nemen waarvan ze de gevolgen totaal niet konden overzien. Ze tastten volkomen in het duister.'

Die onwetendheid, het aanvankelijke ongeloof en tenslotte de overtuiging dat er niets anders restte dan een een hele dure nationalisatie, is voelbaar. Zo spat de spanning van de toenmalige Belgische premier Leterme af als hij vertelt over harde manier van onderhandelen van de Nederlanders. Met name de rol van Bos ligt hem duidelijk nog steeds zwaar op de maag.

Terwijl Leterme op Belgische wijze werkt naar een compromis, lijken de Nederlanders geen duimbreed te wijken. Ze bombarderen zijn team met feiten en weerleggen alle Belgische argumenten. Bos heeft daarentegen het gevoel dat de Belgen hem een loer proberen te draaien en steeds weer informatie achterhouden. ECB-president Trichet spreekt zelfs van een broedertwist tussen de landen. Hij doet een beroep op het verantwoordelijkheidsbesef van beide regeringen. Uiteindelijk komt dat compromis er, na een nacht doorhalen in de ambtswoning van Leterme in Brussel. Premier Jan-Peter Balkende en Leterme schudden elkaar de hand. 'Uiteindelijk was het Chefsache,’ zegt Balkenende, die zich volgens Bos uiterst taai toonde. De dag erna geven hij, Balkenende en Wellink, brak als ze zijn, de beroemde personconferentie. De boodschap: ABN Amro is weer in Nederlandse handen. Veilig. Maar tegen een hoge prijs: de Nederlandse belastingbetaler maakt 16,8 miljard euro over aan België. 

VolgensTrichet en en Mervyn King hebben we weinig geleerd van de crisis: de instabiliteit is nu groter dan in 2008

De film wordt uitgebracht in twee lengtes, 90 en 55 minuten. De korte versie is met name voor de internationale tv-markt bedoeld. Yuen en Kosters denken dat hun documentaire ook interessant is voor andere landen. Kosters: 'De val van Fortis staat voor een van de vele banken die in Europa dreigden om te vallen en moesten worden gered. Fortis kun je zien als het Europese Lehman, maar dan twee keer zo groot. De Achtste Dag roept wezenlijke vragen op over ons financiële systeem. We hopen dat onze film leidt tot een discussie over de vraag hoe we de enorme financiële risico's kunnen beperken.’ 

Zo'n debat is geen overbodige luxe. Volgens voormalig ECB-president Trichet en Bank of England gouverneur Mervyn King hebben we weinig geleerd van de crisis. De risico's zijn volgens hen nu nog groter dan ze in 2008 waren. De instabliteit is weer helemaal terug. Een vervolg zou dan hierover kunnen gaan: waarom hebben zij als toezichthouders daar niets tegen kunnen of willen doen? Ook zij mogen in de spiegel kijken. De achtste dag is nog lang niet afgelopen. 

Dit artikel verscheen eerder op 24 april 2018.