‘Dit is ons ruimteschip,’ zegt de Vlaamse milieuactivist Thomas Goorden, terwijl hij in zijn keuken een Chinees waterzuiveringsapparaat uit de verpakking haalt. Het apparaat, bedoeld om zijn kraanwater te filteren, ziet er indrukwekkend uit. Het heeft vijf verschillende buizen waarin steeds een andere filter zit. Een van die filters kan toxische PFAS uit het water zuiveren. Prijskaartje: zo’n duizend euro. 

‘Het is toch van de zotte dat dit nodig is,’ zegt de 42-jarige Goorden. Hij schafte het apparaat aan met zijn huisgenoten nadat hij ontdekte dat er veel PFAS in Antwerpse grond en in het plaatselijke water zitten. De vervuiling blijkt zelfs zo ernstig, dat mensen op bepaalde plekken wordt afgeraden eieren of groenten uit de tuin te eten. Kinderen kunnen op sommige plekken beter niet meer spelen.

‘Het is toch van de zotte dat dit nodig is’

De PFAS-vervuiling is afkomstig van de chemische 3M-fabriek in het Antwerpse Zwijndrecht, op nog geen 15 kilometer van de Nederlandse grens. 3M staat vooral bekend om zijn Post-its, maar het productieproces kent een bijproduct: giftige stoffen die haast niet afbreken in de natuur. Jarenlang stoot de fabriek een enorme hoeveelheid PFAS uit, waardoor de stoffen in het water en in de bodem terechtkomen. Zonder dat de buurtbewoners iets over de stoffen of de risico’s ervan weten.

Pas nadat twee milieuactivisten zich ermee bemoeien, komt de vervuiling in april 2021 onder de aandacht. Waarom bleef het in Vlaanderen zo lang stil rond PFAS, ondanks het jarenlang aanhoudende rumoer rond de stoffen in de VS maar ook in Nederland?

Hoe het begon

De ontdekking van PFAS in Antwerpen gebeurde per toeval, vertelt milieuactivist Thomas Goorden trots. De Antwerpenaar kreeg van de Vlaamse schrijver Jeroen Olyslaegers de bijnaam ‘de Kat’, naar een Vlaamse televisieheld die het in de jaren ’70 opnam tegen milieuvervuiling. 

Door bouwwerkzaamheden voor de prestigieuze Antwerpse Oosterweelverbinding – het sluiten van de Antwerpse ring langs de noordkant – kwam de vervuiling letterlijk en figuurlijk aan de oppervlakte. 

Een andere milieuactivist, de 69-jarige Frank van Houtte, grasduint in het voorjaar van 2019 wat in de milieurapporten rond die graafwerkzaamheden. Hij is bezorgd dat de vuile grond die vrijkomt bij het project, wordt gedumpt in oude kleiwinputten bij hem in de buurt. Wanneer hij een kaartje ziet met daarop allemaal vervuilde plekken in de buurt van 3M, schrikt hij van de hoeveelheid. 

Van Houtte ziet ook het woordje PFOS staan, maar hij kent het niet. ‘Toen ging ik wat googlen, en kwam ik onder andere terecht bij het FTM-dossier over PFAS,’ zegt de gepensioneerde milieuactivist, die voor de gelegenheid bij Goorden aan tafel zit. Hoe meer Van Houtte over de stoffen leest, des te meer zorgen hij zich maakt.

‘Ze hadden geen tijd, vonden het onderwerp PFAS te lokaal, en ga zo maar door’

Begin 2020 vraagt hij daarom bij het Vlaamse milieuagentschap Ovam allerlei extra bodemonderzoeken op. Opnieuw schrikt hij van de resultaten. Er zitten wel erg veel PFAS in de grond en in het water. Hij gaat met deze informatie ‘shoppen’ bij verschillende milieuorganisaties. Maar zonder succes. ‘Ze hadden geen tijd, vonden het onderwerp te lokaal, en ga zo maar door,’ zegt Van Houtte. Ten einde raad klopt hij aan bij milieuactivist Thomas Goorden. Die heeft al ervaring met grootschalige milieuacties, zoals protesten tegen het kappen van bomen (Goorden: ‘geitenwollensokker wordt het niet’).

Wanneer Goorden de cijfers ziet, is ook hij met stomheid geslagen. De waarden van het grondwater onder 3M, die al in het jaar 2000 werden gemeten, zijn extreem hoog. Als uitschieter is 257.000 microgram per liter gemeten (ter vergelijking: in Nederland is grondwater ‘ernstig verontreinigd’ met PFOS vanaf 56 microgram per liter). 
De milieuactivist weet uit ervaring hoe hij een verhaal onder de aandacht kan brengen. Sinds april dit jaar is het PFAS-schandaal een hot topic in de Vlaamse media: vrijwel iedere dag is er aandacht voor op televisie of in de krant. Ook bij hem thuis lopen bezorgde burgers of boeren de deur plat. De telefoon staat er roodgloeiend. 

Verzwegen vervuiling

Toch is het vreemd om PFAS nu pas als groot nieuws in alle Vlaamse media te zien verschijnen. In de Verenigde Staten komt namelijk rond de eeuwwisseling al ernstige PFAS-vervuiling door 3M en Dupont (later Chemours) aan het licht. Daar hebben de chemiegiganten de stoffen jarenlang op grote schaal geproduceerd en uitgestoten. De negatieve gezondheidseffecten hielden ze willens en wetens verborgen. Daarover verscheen in 2019 de Hollywoodfilm Dark Waters. 

In Nederland staat ook een Chemours-fabriek, in Dordrecht. Daar doet de Nederlandse toxicoloog Jacob de Boer in 2016 met zijn team voor het eerst onderzoek naar PFAS. Ze vinden verontrustende resultaten, en De Boer wil in de omgeving wonende mensen in juli 2017 adviseren niet meer uit moestuinen te eten. Maar het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) vindt het te voorbarig, en wil eerst zelf meten. Een jaar later adviseert het RIVM mensen die vlakbij de fabriek wonen ‘met mate’ groenten en fruit uit hun tuin te eten.

Waarom zijn buurtbewoners niet eerder gewaarschuwd?

Eind 2019 zijn PFAS in Nederland helemaal groot nieuws, nadat bouwondernemers op het Malieveld staan om te protesteren tegen nieuw streng overheidsbeleid, gekant tegen PFAS in de grond. 

In Vlaanderen blijft het dan nog vrijwel volledig stil op PFAS-gebied. Toch staat daar een 3M-fabriek, in de buurt van Antwerpen, die jarenlang PFAS heeft geloosd in de Schelde met een zwaar vervuilde omgeving als resultaat. 

Wetenschappers wisten ervan, het bedrijf zelf wist ervan, en zelfs politieke instanties waren op de hoogte. Waarom zijn buurtbewoners niet eerder gewaarschuwd?

Grote belangen

Sinds 1999 voeren Belgische wetenschappers metingen uit bij bosmuizen, mezen, karpers, andere vissoorten in en rond de Schelde. De aanleiding is dat professor Wim de Coen, nu expert bij het Europees Agentschap voor chemische stoffen, in de Verenigde Staten een postdoctoraat heeft gedaan rond PFAS-vervuiling. Hij wil kijken of de stoffen ook te vinden zijn in de omgeving van 3M in Antwerpen. 

In 2004 publiceren de wetenschappers de eerste resultaten, die meteen wijzen op ernstige verontreiniging. Muizen rond 3M hebben extreem hoge PFOS-waarden in hun lever.

De jaren daarna blijven Antwerpse wetenschappers onderzoek doen in de buurt. Lieven Bervoets van de Universiteit van Antwerpen vindt met zijn team PFOS-waarden in eieren van zangvogels die ‘bij de hoogste ter wereld horen’. Maar de resultaten van zijn onderzoek en dat van collega’s zijn slechts bekend binnen een beperkte kring.

Dat 3M al lang op de hoogte is van de vervuiling, blijkt uit een onderzoek dat Bervoets in 2012 uitvoert, in opdracht van het bedrijf. Ook dan vindt het team ernstige verontreiniging. Wanneer 3M hoort dat de resultaten zullen worden gepubliceerd, reageert het erg terughoudend. Pas wanneer blijkt dat de resultaten in een wetenschappelijke paper worden gepubliceerd en niet in de pers, is het oké. Bervoets: ‘Ze hadden in de VS al veel processen lopen, dus waarschijnlijk wilden ze imagoschade voorkomen.’ 

Tot op dat moment kunnen overheidsinstellingen nog volhouden dat ze al deze info over PFAS-vervuiling over het hoofd hebben gezien. 

Maar vanaf 2017 niet meer. In oktober dat jaar laat de overheidsinstantie die verantwoordelijk is voor de Oosterweelverbinding (Lantis) twee literatuurstudies opstellen over de vervuiling rond 3M. Daarin geeft de Vlaamse toxicoloog Jan Tytgat duidelijke adviezen, zegt hij op de Vlaamse televisie. ‘Eet geen eieren, laat geen kinderen meer in de zandbak spelen, pas op met putwater [...]. Wie dat niet kon verstaan, moest opnieuw Nederlands leren.’ 

De Vlaamse overheid doet niets met de adviezen van Tytgat.

In het najaar van 2017 komt er vanuit het kabinet van de Vlaamse minister van Wegenbouw de volgende boodschap: snel praten over vervuiling, blijkt uit onderzoek van de Vlaamse omroep VRT NWS. In de daaropvolgende meeting wordt besloten dat het Vlaamse agentschap van milieu (Ovam) buurtbewoners niet op de hoogte stelt van de PFAS-vervuiling in de buurt van 3M.

Ook andere overheidsinstanties zwijgen de problematiek dood

Het ‘onafhankelijke’ milieuagentschap zegt daarover achteraf dat dat een ministeriële beslissing was. Erg onafhankelijk opereert Ovam dus niet.

Ook andere overheidsinstanties zwijgen de problematiek dood, want onhandig met het oog op toekomstige bouwprojecten. 

Maar voor milieuactivist Thomas Goorden is dit zwijgen niet goed te praten. ‘Het is alsof de dokter weet dat je ziek bent, maar niks zegt.’ 

Het Vlaamse Parlement heeft inmiddels een onderzoekscommissie ingesteld om uit te zoeken wie wat wist en wanneer, en hoe het zo mis is kunnen gaan.

Tien keer erger dan in Dordrecht

Nieuwe metingen in het gebied liegen er niet om. De gemeente Zwijndrecht vindt waarden van 39 tot 120 microgram PFOS per kilogram grond. 40 keer meer dan de 3 microgram-grens die in Nederland geldt. 

Volgens de Nederlandse toxicoloog Jacob de Boer is de vervuiling in Antwerpen grofweg zo’n tien keer erger dan die in Dordrecht, ‘en dat zegt wel wat, want daar hebben we ook al een probleem’.

Uit een test van de bloedwaarden van tien omwonenden van de 3M-fabriek, blijkt dat ze allemaal te veel PFOS in hun bloed hebben. 6,9 nanogram per milliliter bloed is de ‘veilige waarde’ die het Europees Agentschap voor voedselveiligheid (EFSA) hanteert voor de combinatie van vier PFAS, waaronder PFOS. De laagste waarde in deze tien bloedstalen ligt 3,4 keer hoger. De hoogste 168 keer. Ook deze waarden liggen volgens Jacob de Boer, die het onderzoek begeleidde, grofweg tien keer hoger dan die in Dordrecht. 

Intussen wordt in opdracht van de Vlaamse overheid een representatief bloedonderzoek uitgevoerd bij zo’n achthonderd omwonenden. De onderzoekers kijken ook naar de bodem, eieren, stof, water en groente in een gebied van vijf kilometer rondom de fabriek.

Omwonenden krijgen nu het advies geen eieren meer uit hun tuin eten. Ze zijn woedend. Activisten Goorden en Van Houtte organiseren samen met enkele andere milieuorganisaties begin juli een protestmars. Er lopen meer dan 400 mensen mee. Een aantal van hen heeft eieren uit de buurt mee, een symbool voor het lange zwijgen. Ook hebben enkele milieuorganisaties de stap naar de rechter gezet.

Maar is er dan wel geleerd van de fouten uit het verleden?

Nog meer vervuiling

Er wordt nog steeds gewerkt met verouderde waarden voor het hergebruik van grond van de Oosterweelverbinding, blijkt uit onderzoek van Vlaams onderzoeksplatform Apache. En intussen gaat ook het lozen van PFAS door 3M vrolijk voort. Het bedrijf heeft tot 2022 een vergunning om nieuwere soorten PFAS in het water te lozen. Weliswaar minder giftig dan bekendere soorten, maar sneller in verspreiding en al op de Europese lijst met Zeer Zorgwekkende stoffen.

‘Ik denk dat er ook nog vervuiling in Zeeuws-Vlaanderen terechtkomt’

Dat is voor buurlanden problematisch. De vervuiling van 3M kan bijvoorbeeld makkelijk – zij het in mindere mate – in Nederland belanden, vermoeden toxicologen Jacob de Boer en Lieven Bervoets. Beiden denken dat extra onderzoek nodig is om de verspreiding te onderzoeken. De Boer: ‘De ergste vervuiling ligt in een straal van vijf kilometer. Tot ongeveer daar slaat de rook naar beneden. Maar ik denk dat er ook nog vervuiling in Zeeuws-Vlaanderen terechtkomt.’ 

Ook Bervoets vermoedt dat de vervuiling tot in Nederland reikt. Zelf gaat hij aan de hand van kooitjes met mosselen de PFAS-verspreiding in de Schelde tot aan de Nederlandse grens meten. ‘Liefst meten we de concentraties in het onderwaterleven in het hele Schelde-Noordzeegebied,’ zegt de onderzoeker. ‘Die aanvraag ligt al klaar.’

Wij van WC-eend

Nog problematischer dan de grensoverschrijdende vervuiling is het feit dat de vervuiler de ernst van de vervuiling zelf mag inschatten.

3M mag bepalen of er aanvullend bodemonderzoek nodig is rond de fabriek in Antwerpen, staat in een expertenrapport rond de situatie in Antwerpen. ‘Uit het Beschrijvend Bodemonderzoek dat 3M momenteel opmaakt (cursivering red.) zal blijken of er noodzaak is om voor het vaste deel van de bodem buiten het terrein van 3M over te gaan tot bodemsanering. Indien dat het geval is, zal in opdracht van 3M (cursivering red.) bekeken moeten worden welke de vervolgstappen zijn.’ Datzelfde 3M ontkende onlangs nog tegenover de Vlaamse regering de gezondheidsrisico’s van PFAS voor mensen.

De met PFAS werkende Chemours-fabriek in Mechelen mag zelf bodemonderzoek laten uitvoeren

Door alle aandacht en extra onderzoeken zullen echter meerdere partijen de vervuiling in de buurt van 3M bekijken. 

Maar dat geldt niet voor de vervuiling rond de Chemours-fabriek in Mechelen, waar men eveneens met PFAS werkt. Daar mag de fabriek zelf bodemonderzoek (laten) uitvoeren. Voor vragen over dat bodemonderzoek, wordt FTM door de stad Mechelen doorverwezen naar Chemours.

Stad Mechelen noemt de eigen resultaten van Chemours tot nu toe ‘geruststellend’. ‘Er werden in de woonwijk geen overschrijdingen van de toetsingswaarden van de bodemsaneringsnormen vastgesteld,’ staat op de website. De waarden staan er niet bij. In de week van 12 augustus zouden de resultaten openbaar zijn, maar dat is tot nu toe nog niet het geval. 

Verontrustend zijn de benodigde voorzorgsmaatregelen voor het gebruik van het water uit grondwaterputten in de omgeving van Chemours. ‘Dat komt omdat de verontreiniging zich niet kan verspreiden via de bodem maar wel via het grondwater,’ staat op de website van stad Mechelen. Burgers kunnen het water wel gebruiken worden om een auto mee te wassen, maar niet voor consumptie of het besproeien van gewassen.

Inmiddels verspreidt de PFAS-vervuiling zich over de hele wereld. De vervuiler vinden en bewijzen dat hij de bron is, blijft erg lastig. De grond schoonmaken is in dat geval de taak van de lokale overheid, oftewel de belastingbetaler. In Antwerpen houden milieuactivisten Thomas Goorden en Frank van Houtte de ontwikkelingen goed in de gaten. Van Houtte: ‘Wij vrezen dat de belastingbetaler ervoor zal opdraaien, en dat er nog hallucinante zaken naar boven zullen komen. Maar samen met ons zitten de milieuorganisaties er bovenop!’

Reactie Openbare Vlaamse Afvalstoffenmaatschappij (Ovam)

Wist Ovam al in 2004 van de PFAS-vervuiling in Antwerpen? Waarom is daar toen niet met omwonenden over gecommuniceerd?

‘De OVAM was op de hoogte van een mogelijk PFOS-vervuiling en in de periode 2004 – 2006 heeft 3M ook een beschrijvend bodemonderzoek laten uitvoeren. In het kader hiervan zijn er ook stalen genomen op percelen die buiten de 3M-site gelegen zijn. Na de conformverklaring van dit beschrijvend bodemonderzoek hebben de inwoners van Zwijndrecht die eigenaar waren van een perceel waarop een staal genomen is een bodemattest ontvangen en werden zij dus geïnformeerd.’