‘Mijn hoop was dat grote bedrijven zouden zeggen: “We gaan investeren en de profits komen later wel.” Maar die is niet uitgekomen,’ verzucht Tjisse Stelpstra, gedeputeerde van de provincie Drenthe met de kenmerkende noordelijke rust. Maar de ogenschijnlijke gelatenheid bedriegt, de teleurstelling bij het provinciebestuur is groot: van het plan om samen met de Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM) de energietransitie en daarmee de economie in de provincie aan te zwengelen, is weinig terecht gekomen. 

Hoewel er jarenlang voor is gestreden en om is gesteggeld, komt het in april 2018 toch nog als een verrassing: minister Eric Wiebes van Economische Zaken en Klimaat (EZK) kondigt aan de gaskraan in Groningen helemaal dicht te draaien.

Voor Groningen heeft het besluit vergaande gevolgen. Inwoners hopen dat er eindelijk een einde komt aan de aardbevingen en daarmee gepaard gaande schades. Tegelijkertijd valt er een hele industrietak weg. In het noorden zijn naar schatting 20.000 banen gemoeid met de gaswinning. 

Wat veel mensen niet weten: dat laatste geldt ook voor Groningens zuiderbuur Drenthe. Niet alleen exploiteert de NAM in die provincie een aantal kleine gasvelden, maar het hoofdkantoor van het olie- en gasbedrijf staat ook in de provinciehoofdstad Assen. Met het einde van de gaswinning komen dus ook in Drenthe zo’n 7000 banen op de tocht te staan. 

Aan de andere kant levert de energietransitie ook banen op, mogelijk ook in Drenthe. De provincie lijkt zich dit in 2018 te realiseren en bedenkt een plan: wat als we de werkgelegenheid kunnen behouden door nieuwe banen te creëren in de groene energie?

Voor de uitwerking van Drenthes nieuwe ‘groene’ en gasloze kansen is een samenwerkingspartner nodig, maar die heeft de provincie snel gevonden: de NAM, de grootste producent van Nederlandse olie en gas.

Uit deze reconstructie op basis van de Shell Papers, die de provincie Drenthe begin van dit jaar heeft vrijgegeven, blijkt dat de provincie hierbij buiten de waard heeft gerekend. Voor de NAM lagen de belangen namelijk anders.

Drenthe kiest voor de NAM

Wat nu ironisch klinkt, is voor Drenthe voor de hand liggend. Wie kan de werkgelegenheid immers beter behouden dan een van de grootste werkgevers in de regio zelf? Gedeputeerde Stelpstra (Christenunie): ‘De werkgelegenheid is belangrijk voor de regio. Het is logisch dat je dan het bedrijf aanspreekt. En we zagen kansen in de energietransitie, ook daarvoor lag de NAM voor de hand. Ze hebben hier bijvoorbeeld al heel veel infrastructuur.’

Voor de NAM komt het plan van de provincie Drenthe precies op het juiste moment. Het businessmodel van de Nederlandse Aardolie Maatschappij is gebaseerd op de gaswinning in Groningen. Al in 2012, wanneer de tot dan toe sterkste beving bij Huizinge de provincie doet opschrikken, weet het bedrijf dat deze winning mogelijk eerder dan voorzien zal moeten worden beëindigd. Toch is er in 2018 – nota bene 21 jaar na het afsluiten van het Kyoto klimaatprotocol – nog geen alternatief verdienmodel ontwikkeld. 

Door de beslissing van Wiebes komt het voortbestaan van de gas- en oliewinnaar in gevaar. De combinatie van minder gaswinning en hoge kosten van de schadeafhandeling zet de winstgevendheid van de NAM onder grote druk. Dat de dividenduitkering aan de aandeelhouders Shell en ExxonMobil dat jaar met 613 miljoen euro hoger is dan de winst (497 miljoen euro) voedt speculaties dat de NAM geen lang leven meer beschoren is. De aandeelhouders zouden het bedrijf proberen ‘leeg te trekken’ en aan haar lot over te laten als het bedrijf de schade als gevolg van de aardbevingen niet meer kan betalen,’ vat NRC de kritiek samen. 

Gerard Schotman, tot september 2018 directeur van de NAM, zegt in hetzelfde artikel: ‘Het voortbestaan van de NAM staat niet vast, en dat hoeft ook niet.’ Toch wil hij proberen de aandeelhouders Shell en ExxonMobil met een combinatie van exploitatie van kleine gasvelden en projecten op het gebied van de energietransitie te overtuigen van het bestaansrecht van de NAM.

‘Ik vraag me heel stilletjes af: is de NAM het juiste uithangbord voor deze actie?’

Als de provincie bij de NAM aanklopt om samen de energietransitie aan te gaan, ruikt het gasbedrijf een kans. De NAM vraagt dan ook om erkenning als volwaardig ‘transitiepartner’. Die erkenning zal het bedrijf zonder moeite krijgen. Opmerkelijk, want de NAM zegt zelf in een gesprek met de provincie dat het op dat moment maar ‘10 man in huis [heeft] die werken aan [het] onderwerp New Energy’ en die werken ‘aan innovaties die een logisch link hebben met wat we nu doen.’ 

De gemeente Emmen vraagt zich daarom in een reactie op de plannen af waarom uitgerekend gekozen is voor dit, inmiddels ook in Drenthe omstreden, bedrijf: ‘Ik vraag me heel stilletjes af of door alle commotie rondom de NAM en gaswinning: is de NAM het juiste uithangbord voor deze actie. Heeft de gedeputeerde de ministeries hierover al gepolst? Zo niet, dan is het een goed idee om dat te doen.’

Drenthe 4.0

Volgens gedeputeerde Stelpstra was de samenwerking niet meer dan logisch. ‘Het was niet zo dat we kozen voor de NAM als partner. Dat was toen al een gegeven.’ De provincie gaat dan ook voortvarend aan de slag. Samen met het gas- en oliebedrijf worden tijdens een driedaagse pressure cooker ‘de ambities op het gebied van de energietransitie’ in kaart gebracht. De NAM is hier ‘als stakeholder en belangrijke partner’ bij elke stap nauw betrokken. 

Deze ambities worden later in 2018 met hulp van adviesbureau Berenschot uitgewerkt tot: Drenthe 4.0, ‘een ontwikkelperspectief voor de Drentse economie en voor een duurzame energievoorziening.’

Na turf, olie en gas moet nu ook een vierde energievorm – groen – uit de provincie komen

Drenthe presenteert zich daarin als energieprovincie. Na turf, olie en gas moet nu ook een vierde energievorm – groen – uit de provincie komen. Concreet beslaat het rapport plannen voor hergebruik van de aanwezige gas-infrastructuur, een kennisinstituut voor de ondergrond dat kan werken aan geothermie, waterstof en een impuls voor het (technisch) onderwijs. Het prijskaartje: 152 miljoen euro, mogelijk later meer.

Wat lijkt op een plan voor verduurzaming heeft eigenlijk een ander doel: behoud van banen. Dat blijkt onder andere uit een kanttekening van Erik Bos, teamleider van de afdeling economie van de provincie, op een conceptversie van het plan: ‘Consequenties werkgelegenheid is [het] belangrijkst, niet de energietransitie,’ krabbelt hij in de kantlijn. Onder het kopje ‘Doel pressure cooker’, herhaalt hij bij het zinnetje ‘Doel is het opstellen van een plan met de Drentse ambities voor de energietransitie,’ in de kantlijn: ‘Werktransitie is doel!’

Op jacht naar 152 miljoen

De NAM heeft andere redenen om mee te werken aan het plan. En een daarvan is: geld. Voor de voorgestelde energietransitieprojecten zijn investeringen nodig die provincie, noch NAM kunnen (of willen) opbrengen. Voor de benodigde 152 miljoen euro wil de provincie, met in haar kielzog de NAM, aankloppen bij het ministerie van Economische Zaken in Den Haag.

Hoe beter de projecten in Drenthe 4.0 aansluiten bij de investeringsagenda van NAM-aandeelhouder Shell, hoe meer de NAM kan profiteren van de beoogde subsidiepot. En die pot is meer dan welkom, getuige de woorden van bestuursvoorzitter van Shell Nederland Marjan van Loon, tijdens een gesprek met de gedeputeerden en afgevaardigden van de NAM in november 2018: ‘Wegens de maatschappelijke druk [wordt] het wellicht moeilijk [..] om door te gaan met fossiel. Daarom wordt er door Shell gekeken naar nieuwe toepassingen en naar de rol van de Shell en de NAM in de energietransitie.’

De betrokkenheid van de NAM bij het opstellen van Drenthe 4.0 werpt haar vruchten af. De projecten in het plan sluiten naadloos aan bij Shells ambities. Bijvoorbeeld het plan om gasinfrastructuur te hergebruiken voor waterstof, een van Shells belangrijkste stokpaardjes in de energietransitie. Ook op het gebied van geothermie is Shell begonnen met pilots.

Geen Drenthe-potje

Op 21 november 2018 is het zover. De provincie mag haar plan presenteren op het ministerie van Economische Zaken en Klimaat (EZK). Weliswaar niet aan de minister, want die heeft geen tijd, maar wel aan directeur-generaal Sandor Gaastra. Wie er ook bij is: de NAM. De sfeer is goed, het ministerie neemt het rapport Drenthe 4.0 ‘graag in ontvangst’ en belooft er ‘goed naar te gaan kijken.’ Toch is de presentatie geen succes: er komen geen financiële toezeggingen. ‘Het Rijk heeft geen Drenthe-potje en dat zit ook niet in de planning,’ maakt directeur-generaal Gaastra tijdens de bijeenkomst meteen duidelijk. 

Voor Drenthe is dit een teleurstelling. Des te meer omdat Drenthe het ministerie op een ander vlak tegemoet is gekomen. Tegelijkertijd met de ontwikkeling van Drenthe 4.0 moeten de provincie, de gemeente Assen en enkele andere Drentse gemeenten namelijk kiezen of ze in beroep gaan tegen het besluit van het ministerie om gaswinning onder en rond Assen toe te staan. De provincie gaat niet in beroep om Drenthe 4.0 niet in gevaar te brengen. 'Drenthe wil meer van de minister (Drenthe 4.0), wat veel grotere belangen omvat. De ‘publieke winst’ van een waarschijnlijk onsuccesvol beroep weegt niet op tegen het negatieve effect op de relatie, net nu een gesprek over Drenthe 4.0 op gang is gekomen.'

Het mag niet baten. Het plan van Drenthe om zich te positioneren als ‘energieleverancier van Nederland’ vindt geen gehoor in Den Haag. Niet alleen komt er geen extra subsidiepotje, ook de energietransitie hoeft wat betreft het ministerie niet per se in deze noordelijke provincie vorm te krijgen. Zo wil de minister in gesprek met de NAM over geothermie in Nederland, blijkt uit het verslag van de presentatie, en dus niet specifiek in Drenthe.

Voor Shells karretje

Shell en de NAM gebruiken de samenwerking met Drenthe ondertussen voor hun eigen agenda, blijkt uit de documenten. Zo legt NAM-ceo Johan Atema tijdens een overleg een paar dingen op tafel waarbij zijn bedrijf de hulp van de provincie kan gebruiken. ‘Er wordt veel weerstand ondervonden bij de gemeenten voor het aanvragen van vergunningen. Hiervoor wordt aan de provincie gevraagd om daarin mee te denken.’ 

Ook ziet de NAM een rol weggelegd voor de provincie als het gaat om het wegnemen van weerstand tegen ondergrondse activiteiten (zoals geothermie) in Assen. De bal wordt bij de provincie gelegd als het gaat om de transitie: ‘Shell nodigt de provincie uit om in te zetten op de duurzame projecten dan kan Shell daarop aanhaken.’

Gedeputeerde Stelpstra probeert in een gesprek met Follow the Money duidelijk te maken dat Drenthe zich niet voor het karretje laat spannen van het gasbedrijf. ‘Natuurlijk proberen ze te lobbyen, dat snap ik wel, maar wij doen echt alleen dingen die in onze agenda passen. Bij andere verzoeken is het antwoord gewoon: nee.’ 

NAM-aandeelhouder Shell is dan ook zo slim verzoeken in te dienen die wel in lijn liggen met de plannen van het provinciebestuur. Op 7 december 2018 mailt het bedrijf het de provincie bijvoorbeeld: ‘Urgent Drenthe 4.0 support nodig’. Shell wil de oude NAM-gaszuiveringsinstallatie in Emmen ombouwen tot een energie-verzamelplaats waar zon, ‘groen gas’ en waterstof samenkomen. Hiervoor is een electrolyzer en een pijpleiding nodig, waarvoor Shell 1,6 miljoen euro EU-subsidie wil aanvragen. Maar de subsidiepot waarmee Shell het project wil financieren mag alleen in zogeheten EU-transport corridors gebruikt worden. Daar valt Emmen niet onder. Hier ligt een taak voor de provincie. Shell schrijft: ‘Dit criterium houdt geen rekening met de realiteit dat rondom Emmen veel transport plaatsvindt, dit criterium moet van tafel.’ 

Shell vraagt of de provincie zich daarvoor wil inzetten en of ze ook meteen een ‘regisseur’ wil benoemen. ‘We merken dat extra support nodig is, vooral op gebied van regie en lobby. Het aanbod van de provincie om de regierol met inhoudelijke kennis van subsidies, lobbykracht en regelgeving op zich te nemen waarderen we en we zouden dit graag zsm heel concreet ingevuld zien worden.’

Niet Shell, maar de provincie Drenthe hoest de benodigde 1,6 miljoen euro op

Wanneer de provincie niet meteen voortvarend reageert, blijft Shell aandringen. ‘Ik begrijp dat het sneller concreet wordt dan verwacht en dat het even schakelen is, maar als we met deze vragen niet voor de jaarwisseling positief beantwoord worden missen we bijna 2 miljoen euro subsidie.’ 

Of en bij wie de provincie heeft gelobbyd blijkt niet uit de documenten. Wel wordt op 11 november 2020 duidelijk dat een eventuele poging niet succesvol is geweest. Voor Shell veroorzaakt dit geen probleem. Het is niet het olieconcern, maar de provincie Drenthe die de benodigde 1,6 miljoen euro uiteindelijk ophoest.

Duivels dilemma

Wat in het begin zo logisch klonk – een grote lokale werkgever inzetten voor de ontwikkeling van een innovatieve sector – draait voor de provincie uit op een teleurstelling. De subsidie van het Rijk komt er niet in en partner NAM blijkt alleen geïnteresseerd in de eigen projecten. Voor overtollige werknemers wordt een vertrekregeling getroffen. Zelfs het beoogde kennisinstituut, dat volgens de plannenmakers bij de provincie zo mooi in het oude hoofdkantoor in Assen had gepast, komt er niet. 

En dus dreigt nog altijd het gevaar van werkgelegenheidsverlies. Traditiegetrouw is dit het moment waarop vakbonden in actie komen. Maar die actie blijft vooralsnog uit. Vakbond FNV is namelijk kritisch over plannen van overheden waarin de fossiele industrie door middel van duurzaamheidsprojecten subsidie kan opstrijken. Bas van Weegberg, lid van het dagelijks bestuur van FNV: ‘Waar wij voor willen waken is dat er een hoop gemeenschapsgeld gaat naar de zakken van aandeelhouders zonder dat daar duidelijke eisen op het klimaat en arbeidsvoorwaarden tegenover staan.’

‘Een bedrijf moet concrete plannen hebben voor groene banen. Anders is het blijkbaar niet in staat om de klimaattransitie aan te gaan’

Volgens de vakbond is het op zich niet gek dat een overheid praat met een grote werkgever die een impact heeft op de energietransitie, maar zo’n bedrijf ‘moet kunnen aantonen dat het concrete plannen heeft die zorgen voor groene banen. Als dat niet lukt, is dat bedrijf blijkbaar niet in staat om de klimaattransitie aan te gaan. Dan hebben werknemers voldoende tijd en ondersteuning nodig om zich voor te bereiden op ander werk,’ zegt Van Weegberg. ‘Zulke groene banenplannen heb ik bij de NAM nog niet gezien. Daarover is ook geen samenwerking gezocht met onze vakbond.’

Ook Derk Loorbach, hoogleraar socio-economische transities en directeur van het Dutch Research Institute For Transitions (DRIFT) aan de Erasmus Universiteit Rotterdam, begrijpt dat zo’n samenwerking tussen overheden en bestaande partijen logisch lijkt, maar volgens hem is dat ook precies het probleem. ‘Het is een duivels dilemma. Je moet met bestaande partijen van wie je nog afhankelijk bent op de een of andere manier een nieuwe samenwerking zoeken.’

Volgens Loorbach kan zo’n samenwerking alleen werken als een overheid vanuit een eigen onafhankelijke visie op de gewenste transitie werkt (bijvoorbeeld: fossielvrij of: zo goedkoop en beschikbaar mogelijk) en deze als ‘ononderhandelbare richting vasthoudt’. ‘Plannen en ambities van partners zou je hieraan moeten toetsen. Als deze niet passen, diskwalificeren ze zich eigenlijk als partner.’

Teleurstellend of hopeloos naïef?

In de plannen van de provincie was nergens sprake van duidelijke eisen of verplichtingen richting de NAM. Het bedrijf kon daarom ook nergens aan worden gehouden. Dit is ook hoe de NAM het zelf ziet, blijkt uit een schriftelijke reactie op vragen van Follow the Money: ‘Drenthe 4.0 was een initiatief van de provincie waarbij wij hen op hun verzoek mee op weg geholpen hebben. De implementatie van het plan lag geheel bij de provincie, zonder commitments en verwachting van en naar NAM.’ 

Ondertussen ging men er op het provinciehuis van uit dat een beroep op de morele plicht voldoende zou zijn, blijkt uit de mailwisselingen tussen ambtenaren: ‘Juist de manier waarop Drenthe – en Assen in het bijzonder – door het gasbesluit economisch wordt getroffen, lijkt mij het doorslaggevende argument om een nationaal instituut in Assen te vestigen. Zowel voor EZK als Shell is dit niets minder dan een morele verplichting.’ 

Dat bleek verkeerd gegokt. Shell werkt verder aan de energietransitie, maar dat dit niet per se in Drenthe hoeft te gebeuren, blijkt uit het feit dat Shell NAM-medewerkers met kennis van geothermie uit Assen naar Rotterdam heeft afgevaardigd. Daar werkt het bedrijf aan een groot aardwarmte-project. 

‘Uiteindelijk blijkt een zwart cijfer onder de streep het enige doel te zijn’

Shell komt dus niet naar de kennis toe, zoals Drenthe had gehoopt, maar haalt de deskundigen daarheen waar het voor Shell het handigst is. Gedeputeerde Stelpstra had juist die kennis graag in de provincie gehouden, zoals bedacht in Drenthe 4.0. ‘Het zou heel erg helpen als ze hier net zo makkelijk investeren als in Rotterdam.’ Hij steekt ook de hand in eigen boezem: ‘Misschien waren onze plannen niet concreet genoeg om er subsidie voor te vragen.’ 

Dit had hij eerder kunnen weten. Al tijdens het schrijven van Drenthe 4.0 uiten ambtenaren deze twijfel. Als in juni 2018 het concept wordt besproken, wordt de vraag opgeworpen of ‘het aanbod aan minister Wiebes aansprekend genoeg is. Dragen we hiermee een oplossing aan voor een landelijk probleem en is Drenthe de meest geëigende schaal/locatie hiervoor?’ Het advies luidt dan al: ‘het rapport is nog niet voldoende als agenda, maar is wel een goed begin. Omdat ons bod nog niet heel sterk is, vragen we niet concreet om geld.’ Dat laatste zal uiteindelijk dus wel gebeuren, met teleurstellend resultaat. 

Was Drenthe achteraf gezien naïef? Gedeputeerde Stelpstra is vooral teleurgesteld: ‘Ik had gehoopt dat de NAM of Shell actiever was geweest en haar maatschappelijke verantwoordelijkheid had genomen, ook al was het misschien voor even wat verliesgevend. Maar uiteindelijk blijkt een zwart cijfer onder de streep het enige doel te zijn.’

Dit artikel kwam tot stand met medewerking van Alexander Beunder (PAJ) en Petra Wijnsema (RTV Drenthe).