‘Wij zijn een land met echt hoogwaardige kennis, hoogwaardige technologie. Die moet je zoveel mogelijk en zo goed mogelijk beschermen. Je wilt niet dat die in verkeerde handen komt.’

Kajsa Ollongren (D66), toen nog minister van binnenlandse zaken, waarschuwde op 11 december 2020 voor de risico’s van Russische spionage. Nadat de Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD) alarm heeft geslagen, zijn twee inlichtingenofficieren het land uitgezet. Formeel werkten ze voor de Russische ambassade, maar volgens de minister hadden ze in werkelijkheid hun zinnen gezet op schatten van de Nederlandse hightech-sector. 

Rusland mikt op een inhaalslag op twee terreinen: de krijgsmacht en de digitale infrastructuur

Het ging ze specifiek om dual use-technologieën, zegt Ollongren. Om specialistische kennis die zowel voor vreedzame als voor militaire doelen gebruikt kan worden. ‘Dat is ernstig en een wake-upcall.’ Rusland was uit op het toe-eigenen van kennis ‘op een wijze die we niet willen’.

Dat Rusland jaagt op hightech-expertise is allang geen geheim meer. De achterstand in technologische ontwikkeling is sinds het uiteenvallen van de Sovjet-Unie verder vergroot. Het land mikt op een inhaalslag op twee belangrijke terreinen: het versterken van de krijgsmacht, en de beveiliging van de digitale infrastructuur om zijn greep te verstevigen op het internetverkeer van Russische burgers.

Ironisch genoeg is Rusland daarvoor sterk afhankelijk van de import uit Europa en de Verenigde Staten. Maar wanneer Rusland in 2014 het Oekraïense schiereiland de Krim annexeert, wordt juist de export van dit soort goederen – voor militaire toepassingen en de digitale infrastructuur – door zowel de Verenigde Staten als de Europese Commissie aan banden gelegd. 

Voor de export van goederen en diensten die civiele én militaire doelen kunnen dienen, moeten bedrijven en kennisinstellingen sindsdien een vergunning hebben. Die wordt alleen onder strenge voorwaarden verstrekt. Zo mogen Nederlandse bedrijven geen producten leveren die op de een of andere manier kunnen worden gebruikt voor ‘internationale agressie’. Of dat het geval is, moeten bedrijven zelf vaststellen aan de hand van een internationaal vastgestelde 'vergunningenlijst’ voor dual use-goederen.

De export naar Rusland was al sinds de annexatie van de Krim, en het neerhalen van de MH17 boven Oekraïens grondgebied in 2014, aan strenge EU-criteria onderworpen. Zo is export van apparatuur voor de olie- en gasindustrie zonder vergunning verboden. Ook voor de uitvoer van bestanddelen voor de ontwikkeling van vaccins is vooraf toestemming vereist.

Toch draaide de exportmachine na 2014 gestaag door, ook toen vorig jaar de spanningen rond Rusland en Oekraïne opnieuw hoog opliepen. 

Uit data-onderzoek van Follow the Money blijkt dat het ministerie van Buitenlandse Zaken van januari 2014 tot en met februari 2022 in totaal 389 vergunningen verstrekte voor de export of doorvoer van dual use-goederen naar Rusland. De totale waarde van die goederen: 2.594.420.716 euro. 

Deze exportvergunningen hebben betrekking op bijvoorbeeld materialen die ingezet kunnen worden voor de productie van zaken als kernenergie, olie- en gas, vliegtuigen en onbemande onderwatervoertuigen.

De grootste categorie exportvergunningen is technologie voor ‘informatiebeveiliging’: die vertegenwoordigt een waarde van 2,1 miljard euro – van in totaal 2,6 miljard. In zijn maandelijkse rapportages geeft Buitenlandse Zaken van deze categorie een generieke doelomschrijving: ‘Apparatuur, programmatuur en/of technologie ten behoeve van informatiebeveiliging in Rusland.’

Het gaat bijvoorbeeld om routers, switches, videobelsystemen, modems, computeronderdelen, beveiligingssoftware en encryptieprogramma’s. Veelal zaken die het Kremlin ook in militaire zin kan inzetten.

Buitenlandse Zaken laat desgevraagd weten dat het overwegend gaat om commerciële bulkgoederen voor ‘netwerkbeveiliging die wereldwijd door vrijwel alle grote bedrijven en overheden gebruikt worden. Deze goederen kennen een relatief laag risico op ongewenst eindgebruik, omdat deze alleen voor de beveiliging van informatie en communicatie gebruikt kunnen worden.’ Het ministerie wil ‘gezien de bedrijfsvertrouwelijkheid van deze informatie’ niet zeggen aan welke bedrijven en instellingen die exportvergunningen zijn verleend.

De risico’s van het exporteren van dit soort digitale producten zijn aanzienlijk omdat de scheidslijn tussen civiel en militair gebruik op z’n zachtst gezegd diffuus is. 

‘Het staande beleid is dat Nederland geen vergunningen geeft voor de uitvoer van militaire of dual use-goederen wanneer die bijdragen aan mensenrechtenschendingen, interne repressie, internationale agressie of instabiliteit,’ zegt een woordvoerder van Buitenlandse zaken tegen Follow the Money. Toch gaat het niet altijd goed.

Zo onthulde onderzoeksplatform Argos eind 2021 dat de Brabantse tak van het Amerikaanse bedrijf Super Micro Computer internetservers produceert in samenwerking met het Chinese telecombedrijf Fiberhome Telecommunication Technologies Co. Vervolgens bleek dat Fiberhome deze servers verkocht aan een Chinees overheidsorgaan dat betrokken is bij de onderdrukking van Oeigoeren en het opbouwen van een surveillance-systeem dat bewoners van Xinjiang bespioneert.

Follow the Money onthulde recent dat Nederlandse bedrijven en wetenschappers goederen en kennis hebben geleverd die de Chinese autoriteiten inzetten bij de repressie van Oeigoeren.

Wat ook schuurt met het ‘staande beleid’ van Buitenlandse Zaken is dat eenmaal verstrekte vergunningen alsnog kunnen bijdragen aan ‘mensenrechtenschendingen, interne repressie, internationale agressie of instabiliteit’ – zoals met Ruslands invasie van Oekraïne wederom duidelijk is geworden.

Doorlopende vergunningen

Follow the Money telt 54 vergunningen voor dual use-export naar Rusland met een looptijd tot eind 2022 of maart 2023. Samen vertegenwoordigen die goederen een waarde van ruim 427 miljoen euro. 

Van deze 54 lopende vergunningen hebben er 29 betrekking op materialen onder de noemer ‘informatiebeveiliging’, met een gezamenlijke waarde van ruim 423 miljoen euro. 

Na vragen over de wenselijkheid van de export van materialen en technologieën die Rusland kan gebruiken voor het uitoefenen van controle op de informatievoorziening, meldde een woordvoerder namens Buitenlandse Zaken: ‘Alle lopende vergunningen voor de uitvoer van dual use-goederen met eindbestemming Rusland zijn in februari  naar aanleiding van de inval per direct geschorst en niet meer te gebruiken door exporteurs.’