De Verenigde Staten verrasten vorige week de wereld met de aankondiging dat het de patenten op coronavaccins mogelijk zal opschorten. Daarmee probeert de regering van Joe Biden druk te zetten op de farmaceutische industrie, teneinde de productie en levering van vaccins aan met name de armere delen van de wereld in hoog tempo op te schalen.

Dat is bittere noodzaak. Nadat de vaccins voorhanden kwamen, zijn hoofdzakelijk mensen in welvarende landen ingespoten. Van de wereldwijde vaccinproductie vloeit 87 procent naar rijke landen; de armste landen ontvingen slechts 0,2 procent van de vaccins, meldde de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) in april.

De enorme kloof die zich daarmee aftekent heeft niet alleen een morele dimensie; zij vormt een reëel gevaar voor de hele wereldbevolking. In landen waar amper wordt gevaccineerd, kunnen mutaties van het virus ontstaan waartegen de huidige vaccins aan effectiviteit inboeten.

India en Zuid-Afrika ijverden al langer voor het vrijgeven van de patenten, maar de Verenigde Staten, de Europese Unie, Groot-Brittannië en Japan hielden dat tegen. Tot vorige week, toen de Verenigde Staten opeens een historische draai maakten. ‘De buitengewone omstandigheden van de Covid-19-pandemie vragen om buitengewone maatregelen,’ zei de Amerikaanse handelsvertegenwoordiger Katherine Tai in een via Twitter verspreidde persverklaring.

Haar aankondiging werd zowel met enthousiasme als met kritiek ontvangen. De Amerikaanse brancheorganisatie van farmaceuten – de Pharmaceutical Research and Manufacturers of America (PhRMA) – haalde in een korte verklaring keihard uit: ‘Temidden van een dodelijke pandemie heeft de regering-Biden een ongekende stap gezet die onze wereldwijde reactie op de pandemie zal ondermijnen en de veiligheid in gevaar zal brengen.’

Deze aanpak zal volgens de industrie ‘geen levens redden’. ‘Het druist ook in tegen het beleid van president Biden om de Amerikaanse infrastructuur op te bouwen en banen te scheppen wanneer we Amerikaanse innovaties zouden overdragen aan landen die ons leiderschap op het gebied van biomedische ontdekkingen willen ondermijnen.’

Een directeur van een medische non-profit-organisatie had daar op de website van het wetenschappelijke tijdschrift Nature het volgende op te zeggen: ‘Deze vaccins zijn een ongeëvenaarde triomf voor de wetenschap, maar als slechts 20 of 30 procent van de wereld hiervan profiteert, wat is dan het nut van de innovatie?’

Financiële prikkels

In Nederland waren overeenkomstige geluiden te horen. Gezondheidseconoom Xander Koolman – vorig jaar actief lid van de onafhankelijke Covid-19-adviesgroep Red Team – nam het in de Volkskrant op voor de farmaceutische industrie. Zijn voornaamste zorg is dat met het opheffen van patenten ook de financiële prikkel zal verdwijnen. Die is volgens hem een conditio sine qua non om hoogwaardige medicijnen te kunnen blijven ontwikkelen.

Om de interviewer duidelijk te maken wat hij bedoelt, betrok Koolman het vraagstuk op zichzelf: ‘Waarom zou ik miljoenen euro’s steken in een product dat straks iedereen kan maken?’

Het antwoord op die vraag zou kunnen zijn: omdat we de levens van vele miljoenen mensen willen redden en de wereld zoveel mogelijk voor economische schade willen behoeden.

Dat is een publiek belang dat het particuliere ver overschrijdt, maar aan het private belang van de eigenaren van farmaceutische bedrijven moet je volgens Koolman niet tornen. Want: ‘Wanneer je de patenten nu acuut buiten werking stelt, stoppen de farmaceuten ook met de ontwikkeling van vaccins die mogelijke, nieuwe varianten van het virus kunnen bestrijden. Je wilt juist dat de farmaceutische industrie volle bak blijft investeren om zo adequaat mogelijk te reageren op aftakkingen van het virus.’

Jurist, expert in patentrecht en kritisch volger van de farmaceutische industrie Ellen ’t Hoen merkt in hetzelfde artikel op dat een farmaceut als Pfizer veel geld verdient aan het leveren van vaccins. ‘En dan voorspellen farmaceuten het einde van innovaties, wanneer patenten worden vrijgegeven? Die vlieger gaat niet op, want de vaccins zijn ontwikkeld met miljarden vanuit de publieke sector. En dus moeten de vaccins ook publiek goed worden.’

Pfizer en Moderna zijn de twee farmaceutische bedrijven die vorig jaar aankondigden winst te zullen maken met hun coronavaccins

Je mag je afvragen of het terecht is of technologie of producten waarin de overheid mede heeft geïnvesteerd, vervolgens ‘publiek goed’ moeten worden. Dat veronderstelt dat elke investering van een overheid automatisch tot publieke annexatie leidt. In die opzet zou de leider van de Volksrepubliek China zich wellicht kunnen vinden, maar in de rest van de geïndustrialiseerde wereld zullen weinigen daar iets in zien. Los daarvan: niet alle farmaceuten hebben staatssteun ontvangen voor de ontwikkeling van hun coronavaccin. Juist Pfizer koos ervoor om die steun af te wijzen, om het vaccin naar eigen zeggen sneller te kunnen ontwikkelen en leveren.

Die belofte loste het bedrijf in. Begin december 2020 doorstond het door Pfizer met het Duitse BioNTech ontwikkelde vaccin als eerste alle veiligheids- en werkzaamheidstesten. Een prestatie die alom werd geprezen. En een prestatie die wel degelijk met subsidie mogelijk werd gemaakt: partner BioNTech ontving 370 miljoen euro overheidssteun.*

Een week later volgde Moderna, dat met een miljard dollar aan Amerikaans belastinggeld is gesubsidieerd. Zowel Pfizer/BioNTech als Moderna maakten gebruik van mRNA-technologie, die de afgelopen decennia mede dankzij publiek geld op universiteiten werd ontwikkeld. Pfizer en Moderna zijn ook de farmaceutische bedrijven die vorig jaar aankondigden winst te zullen maken met hun coronavaccins.

Miljardenwinst

Pfizer lukt dat in het eerste kwartaal van 2021 heel goed. Het bedrijf behaalde alleen al met de verkoop van zijn coronavaccin een omzet van 3,5 miljard dollar. Daarmee katapulteerde de omzetgroei naar 42 procent. Zonder de verdiensten uit het coronavaccin was de groei 8 procent. De farmaceut denkt dit jaar 21,3 miljard euro met de verkoop van zijn vaccin te verdienen en zal daar naar schatting een winstpercentage van ruimschoots 20 procent op behalen. Over het eerste kwartaal alleen al is dat 900 miljoen dollar.

‘Dat is veel geld,’ erkende Marc Kaptein, medisch directeur van Pfizer Nederland vorige week in een ingezonden brief in de Volkskrant. ‘Maar vergeet niet dat de productie in recordtijd opgeschaald is, zodat wij snel meer doses aan Europa kunnen leveren.’ De gemaakte winst ‘is overigens de brandstof voor innovatie’. Ook voor een hogere beurskoers en steeds hogere dividenduitkeringen aan Pfizers aandeelhouders, maar dat vergat Kaptein in zijn brief te melden.

Afgelopen dinsdag liet Follow the Money zien hoe het bedrijf op agressieve wijze via een Nederlandse schijnconstructie belasting ontwijkt. Maar liefst 36 miljard omzet gaat er door de boeken van een schraal ‘hoofdkantoor’ op een industrieterrein in Capelle aan den IJssel. ‘Je ziet dat dit bedrijf echt streeft naar nul euro belasting betalen,’ zei Jan Vleggeert, hoogleraar belastingrecht aan de Universiteit Leiden. Het afgemeten commentaar van Pfizer: ‘Te allen tijde, en overal waar we actief zijn, houdt Pfizer zich aan alle boekhoud- en belastingwetten en betaalt het alle verschuldigde belastingen.’

Kaptein mocht er dinsdagavond in het tv-programma Op1, waar hij regelmatig te gast is, tekst en uitleg bij geven. Veel was dat niet. De presentatoren stelden amper inhoudelijke vragen, Kaptein benadrukte dat hij geen fiscalist is, en de vraag of Pfizer in Nederland een grote brievenbusmaatschappij is, ontweek hij: ‘We betalen overal belasting waar we dat moeten betalen.’

Ook de miserabele staat van dienst inzake de distributie van zijn levensreddende vaccin naar de armste landen laat Pfizer liever onbesproken. Het bedrijf beloofde eerder geen winst te zullen maken op de vaccins die naar die landen zullen gaan. Vooralsnog lijdt de winstmarge van Pfizer daar niet onder: de farmaceut heeft dat deel van de wereld niet hoog op zijn prioriteitenlijst staan. Bij het bekendmaken van de winstcijfers zei het bedrijf 430 miljoen eenheden te hebben verscheept, zonder te vermelden hoeveel daarvan in armere landen is terecht gekomen. 

Volgens de WHO is de bijdrage van Pfizer minimaal. Covax, het internationale initiatief van de WHO om vaccins voor arme landen beschikbaar te maken, ontving een toezegging van Pfizer van slechts 40 miljoen doses. Dat is een schamele 1,33 procent van de 3 miljard doses die het samen met zijn Duitse partner BioNTech in 2021 denkt te kunnen maken. ‘Een druppel op een gloeiende plaat,’ zei Clare Wenham, expert op het gebied van gezondheidsbeleid aan de London School of Economics in The New York Times. 

De Friedman-doctrine

Dat die distributie naar de arme landen amper van de grond komt, is dan ook een van de redenen waarom de regering van Joe Biden overweegt de patenten van de farmaceuten op te schorten. Dat dit kan werken, werd 16 jaar geleden duidelijk toen India en later ook Brazilië de patenten op aidsremmende medicijnen omzeilden, waarna prijzen – inclusief die voor de officiële middelen – daalden en beschikbaarheid toenam. Farmaceuten waren niet werkelijk geïnteresseerd om aids, toen wereldwijd de vierde doodsoorzaak en zelfs de eerste in sub-Sahara-landen, een halt toe te roepen en hielden de prijzen van de medicijnen kunstmatig hoog.

Zolang het geld verdienen ongestoord kan doorgaan, is de kans op redding het grootst

Kaptein, het sympathieke gezicht van Pfizer Nederland, vindt het opschorten van patenten niettemin een slecht idee. Hij is er stellig van overtuigd dat de markt de oplossing biedt: ‘De sector zijn werk laten doen, is de beste en meest betrouwbare route om de hele wereld zo snel mogelijk te beschermen tegen het coronavirus.’

Het gaat dus om geld verdienen. Zolang dat ongestoord kan doorgaan, is de kans op redding het grootst. Diederik Gommers, de beroemdste intensivist van Nederland en dinsdagavond ook weer te gast bij Op1, mompelde iets over de opstelling van Pfizer: ‘Op een gegeven moment heb je toch genoeg verdiend?’ Daar ging Kaptein niet in mee. Het geld dat Pfizer in de vaccins heeft geïnvesteerd, ‘is van de aandeelhouders’. En hoewel hij het niet uitsprak was eenvoudig te raden wat hij daarmee bedoelde: die aandeelhouders hebben recht op maximale winst.

Hoogleraar Koolman en Pfizer-directeur Kaptein zijn uit hetzelfde hout gesneden. Ze verkondigen de ideologie die sinds het begin van de jaren zestig van de vorige eeuw het moderne kapitalisme heeft vormgegeven en die door econoom Milton Friedman werd ontwikkeld.

‘Een bedrijf heeft slechts één sociale verantwoordelijkheid: zijn middelen gebruiken en zich toeleggen op activiteiten die zijn bedoeld om zijn winst te vergroten, zolang het zich aan de regels van het spel houdt, dat wil zeggen, deelnemen aan open en vrije concurrentie, zonder misleiding of fraude,’ schreef Friedman in zijn boek Capitalism and Freedom (1962). En het is volgens Friedman de bedoeling dat het bedrijf deze taak exclusief voor zijn eigenaren uitvoert. Ziehier de Friedman-doctrine.

Het gedachtegoed van Friedman is overal in de westerse wereld omarmd. Je ziet dat bijna letterlijk terug in de repliek van Pfizer op de vaststelling van Follow the Money dat het bedrijf via Capelle aan den IJssel de belastingdruk zo laag mogelijk probeert te houden. Alles is toegestaan, zolang je je maar aan de regels van het spel houdt. Oftewel: als de wet het niet verbiedt, dan is het toegestaan.

Het heilige geloof in de weldadige, natuurlijke werking van het marktkapitalisme dat tot grote winsten en hoge bonussen kan leiden, werd in 2009 door Lloyd Blankfein, indertijd de topman van zakenbank Goldman Sachs, als volgt samengevat: ‘We’re doing God’s work.’ Dat was een jaar nadat de wereld, dankzij financiële innovaties en ongebreidelde hebzucht van zakenbankiers en hun aandeelhouders, in een peilloos diepe afgrond had gekeken.

Net in dat jaar betaalde Pfizer voor een recordbedrag van 2,3 miljard dollar een boete aan het Amerikaanse ministerie van Justitie voor wat toen gold als de grootste fraude in de gezondheidszorg ooit.

Het moet anders

We weten al langer dat er iets gruwelijk mis gaat met het moderne kapitalisme. De productiviteitswinsten komen al decennia niet meer terecht bij werkenden, maar worden stelselmatig door de eigenaren van ondernemingen toegeëigend. Multinationals als Pfizer weten mede dankzij hun grensoverschrijdende activiteiten precies die structuur te vinden die hen in staat stelt zoveel mogelijk belasting te ontwijken.

De eenzijdig op maximale winst gerichte doelstellingen van bedrijven met hun eendimensionaal naar rendement hongerende aandeelhouders hebben daarnaast immense ecologische en sociale schade veroorzaakt. De vaak door uitgekookte marketing bespeelde consumenten doen daar gretig aan mee. Dat moet anders, nu we steeds dringender worden geconfronteerd met de desastreuze gevolgen. 

Een oude havik van het gefinancialiseerde aandeelhouderskapitalisme realiseerde zich dat aan het einde van zijn leven ook: Jack Welch. Als ceo van het Amerikaanse conglomeraat General Electric behaalde hij in de jaren tachtig enorme successen en creëerde hij veel waarde voor zijn aandeelhouders. Hij stond bekend als een supersaneerder, die elke bedrijfsactiviteit als een citroen tot laatste druppel rendement wist uit te knijpen. Vaak ging dat ten koste van banen. Neutron Jack luidde daarom zijn bijnaam. Waar Welch kwam, verdwenen de mensen en bleven de gebouwen staan.

Welch kwam tot inkeer en in het crisisjaar 2009 verklaarde hij het maximaliseren van aandeelhouderswaarde tot ‘the dumbest idea in the world’. Aandeelhouderswaarde is een resultaat, geen strategie, zei hij. Het moet om de mensen gaan, de producten en de doelstellingen op de lange termijn.

Het succes van een onderneming mag niet alleen worden gedefinieerd door haar vermogen om geld voor aandeelhouders te verdienen

‘Een groot deel van het probleem ligt bij de bedrijven zelf,’ schreven de Amerikaanse bedrijfskunde-goeroes Michael Porter en Mark Kramer twee jaar later in de Harvard Business Review. ‘Die zijn vast blijven zitten in een verouderde, enge benadering van waardecreatie. Ze zijn gefocust op het optimaliseren van financiële prestaties op korte termijn en zien de grootste onvervulde behoeften in de markt over het hoofd, evenals de bredere invloeden op hun succes op lange termijn.’

Waarom zouden ze anders het welzijn van hun klanten negeren, en de uitputting veroorzaken van natuurlijke hulpbronnen die van vitaal belang zijn voor hun bedrijf? Waarom zouden ze anders de levensvatbaarheid van hun leveranciers en de economische nood van de gemeenschappen waarin ze produceren en handel drijven op het spel zetten?

Bedrijven bestaan volgens Porter en Kramer niet om uitsluitend geld voor hun aandeelhouders te verdienen, ze bestaan om hun maatschappelijke doelstellingen (purpose) te volbrengen. En om dat op lange termijn mogelijk te maken, moeten ze ook financieel renderen, maar het draait dus niet alléén om de centen. 

Ook volgens Colin Mayer, schrijver van het belangrijke boek Prosperity, better business makes the greater good (2018), mag het succes van een onderneming niet alleen worden gedefinieerd door haar vermogen om geld voor aandeelhouders te verdienen. ‘Een succesvol bedrijf is een bedrijf dat zijn doel bereikt en in het proces al dan niet veel geld verdient en daarom meer of minder winstgevend kan zijn dan andere.’

Volgens Mayer kunnen de mogelijke gevolgen van het herpositioneren van de onderneming, en daarmee het kapitalisme, worden vergeleken met de invloed die de Copernicaanse revolutie op de astronomie had. Net zo min als de planeten om de aarde cirkelen, draaien ondernemingen, werknemers en publieke belangen uitsluitend om aandeelhoudersbelangen. Het gaat om een hoger doel, een missie.

Zo eenvoudig als Milton Friedman zijn formule voor het greed is good-kapitalisme formuleerde, zo simpel is het volgens Mayer ook om de Copernicaanse revolutie aan te zwengelen. Je hoeft een goed geformuleerde missie alleen maar in de statuten van een bedrijf op te nemen zodat de bij het bedrijf betrokken groepen mensen – werknemers, klanten, omwonenden, aandeelhouders enzovoorts – naar een rechtbank kunnen stappen om de juiste uitvoering ervan op te kunnen eisen.

In Pfizers herziene oprichtingsakte staat 422 keer het woord ‘share’ en 307 keer het woord ‘stock’

De farmaceutische bedrijven zouden dit principe eenvoudig kunnen omarmen: er is bijna geen missie die verhevener is dan het redden en/of gezonder maken van mensenlevens. ‘We’re committed to quality healthcare for everyone. Because every individual matters,’ luidt de slotzin van de missie van Pfizer. Als de onderneming dat werkelijk zou menen, zet het die zinnen in de statuten. Vervolgens zou het bedrijf zich moeten registreren op een plek waar het fatsoenlijk belasting betaalt en de wetgeving sterk is.

Nu is de farmaceut in de fiscaal paradijselijke staat Delaware gevestigd, waar de bestuurdersaansprakelijkheid amper in de wet is verankerd. In de herziene oprichtingsakte van het bedrijf staat 422 keer het woord ‘share’ en 307 keer het woord ‘stock’. Niets over een maatschappelijke missie, zelfs het woord ‘customer’ ontbreekt.

‘Van het succesvol helpen beteugelen van de wéreldwijde pandemie worden wij pas echt vrolijk. Dan pas gaat op het Pfizer-schip de vlag in top,’ schreef Marc Kaptein in zijn open brief in de Volkskrant. Geloof hem niet. Zolang Kaptein en collega’s zich niet werkelijk committeren aan hun goede bedoelingen, zijn het praatjes voor de vaak – een belazerd slaapmiddel.