
Onze economie is in zijn wezen niet duurzaam. Was ze dat wel, dan zou de wereld er een stuk beter uitzien. Het goede nieuws is dat dat mogelijk is, als de economie een echte wetenschap wordt. Maar daar is nogal wat voor nodig. Een omslag in denken, om te beginnen. En een boek. Lees meer
Onze wereld wordt geteisterd door grote structurele problemen. Klimaatverandering, armoede, instortende economieën, om er een paar te noemen. We beschikken over tal van middelen om deze op te lossen. Dat de problemen desondanks blijven bestaan, is volgens wetenschapper Niko Roorda een kwestie van economie. Vrijwel alle grote tragedies in de wereld, meent hij, zijn er doordat we economisch gezien niet begrijpen wat we doen. We moeten toe naar een economisch systeem dat intrinsiek duurzaam is, en hebben een economische wetenschap nodig die dat ontwerpt en invoert. Hierover schrijft Niko Roorda zijn nieuwste boek, en dat wil hij samen met de lezers van FTM doen.
Het achtvoudige pad naar de wetenschap
Een andere economie begint met anders denken over geld
Kunnen we vooruitgang meten?
Waarheid en werkelijkheid
Is winst hetzelfde als motivatie?
Groei moet, zegt de economie
Groei en rechtmatig eigendom
Economische impetuswoorden
Gekopieerde methoden
Vanzelfismen en andere mythen
Een nieuw begin
Niko Roorda is terug van vakantie en begint 2019 met een belangrijke aankondiging over zijn boekproject.
Beste lezers van Follow the Money,
Het nieuwe jaar is begonnen. Ik wens jullie allemaal een uitstekend 2019 toe. Met het nieuwe jaar begint voor mij een nieuwe start met het dossier Duurzame Economie. Want ik ga het wat anders aanpakken dan voorheen.
Dat is mede te danken aan jullie uiterst waardevolle inzet. Met behulp van de feedback van tal van mensen in het forum van Follow the Money heb ik in het afgelopen ruime jaar allerlei nieuwe inzichten opgedaan. Dank daarvoor, heel veel dank.
Te uitgebreid, te veel bijzaken
Een van de nieuwe inzichten, geleidelijk gegroeid in de loop van het vorige jaar, is dat ik veel beter dan voorheen een onderscheid moet maken tussen hoofd- en bijzaken. Door goed te kijken naar de discussies die in het FtM-forum ontstonden naar aanleiding van mijn publicaties, is me duidelijk geworden dat ik in mijn stukken op bepaalde onderwerpen veel te diep in ben gegaan. Op zichzelf leverde dat teksten op die – getuige jullie reacties – interessant genoeg waren. Een voorbeeld is het over meerdere afleveringen verspreide betoog over de kernenergie: een tekst waar ik nog steeds voluit achter sta, net als achter mijn andere publicaties, al is uit jullie reacties duidelijk geworden dat ik zo nu en dan de plank wel eens missloeg: een waardevolle les voor mij, en precies wat ik hoopte te krijgen. Maar zo’n betoog over de kernenergie, hoe terecht ook (volgens mij), leidt af van mijn kernboodschap. Ik wilde het te goed doen, te zorgvuldig en te uitgebreid, en deed het daardoor minder dan goed.
In gesprekken met de redactie en de uitgever van FtM hebben we onderzocht wat de consequenties van mijn te uitgebreide aanpak waren. Zoals je (misschien) weet, is het doel van mijn project niet slechts een reeks afleveringen, maar uiteindelijk een compleet boek. Welnu, een rekensommetje gebaseerd op mijn plannen leverde een resultaat op dat duidelijk niet acceptabel was: het zou uiteindelijk een boek opleveren dat minstens uit negenhonderd tot duizend pagina’s zou gaan bestaan. Dat is natuurlijk veel te gek: wie leest zo’n boek? Niemand, vermoedelijk.
Bovendien werd mij meer en meer duidelijk dat ik niet snel genoeg tot de kern van mijn betoog doordrong. Daarmee stelde ik het geduld van de lezers op de proef, die daardoor konden gaan denken: waar wil hij nu eigenlijk naar toe? Kortom: het moest sneller, effectiever, direct to the point.
Mogelijke oplossingen
In de afgelopen maanden heb ik gezocht naar oplossingen. Ik heb gesprekken gevoerd met tal van mensen en groepen die mij adviseren en mijn werk van commentaar voorzien. Want feedback krijg ik niet alleen van jullie, FtM-ers, maar ook van studenten, economen, ondernemers, consultants, hoogleraren, familieleden en anderen. En steeds als eerste van mijn vrouw.
De gesprekken maakten duidelijk: mijn verhaal moest korter, en daarvoor moest ik ontdekken wat de kern is van mijn verhaal en wat bijzaken zijn die ik moet wegsnijden. Begrijp me niet verkeerd: als ik het heb over bijzaken, bedoel ik niet onbelangrijke kwesties. Zo’n onderwerp als de kernenergie is uiterst belangrijk. Maar voor wat ik naar voren wil brengen is het een zijtak die, om de omvang te beheersen, weg moet. En dus ontstaat vanzelf de vraag: wat is nu precies de kern van mijn verhaal? Wat moet er per se in, wat kan weg?
De gesprekken hielpen mij. Dat deden ook verschillende presentaties die ik verzorgde voor zalen: ik dank degenen die mij daartoe de gelegenheid boden door mij uit te nodigen. (Ik sta open voor nieuwe uitnodigingen!) Tijdens die presentaties lette ik goed op mijzelf: wat bracht ik naar voren, waar legde ik de nadruk? Welke delen van mijn verhaal ‘pakten’ in de zaal, wat sprak de toehoorders aan? Welke vragen stelden ze om meer duidelijkheid te krijgen, en welke antwoorden gaf ik dan?
Langzaam maar zeker kreeg ik meer inzicht. De essentie van mijn betoog veranderde er niet door, hij werd alleen steeds helderder en kernachtiger geformuleerd, en dat was goed. Maar daardoor ontstond er wel een logische volgende vraag. En dus? Doorgaan met het huidige boek, of…?
Met de redactie en de uitgever van FtM heb ik erover gesproken. Samen hebben we diverse opties verkend. Zo werd de mogelijkheid besproken om twee versies van het boek te maken: de ‘dikke’ en de ‘dunne’. De ‘dikke’ versie is dan degene die al volop op FtM aan het verschijnen is. Daarvan zou dan een uitgeklede ‘dunne’ versie geschikt gemaakt kunnen worden om als boek uit te geven, door alle zijtakken weg te snijden. Die weggesneden delen hoefden dan niet per se weggegooid te worden, ze zouden bijvoorbeeld als verdiepingsstof in de vorm van pdf-bestanden op een website geplaatst kunnen worden. Eventueel hoefde ik misschien die ‘dunne’ versie niet zelf te maken, zo overwogen we: snijden in eigen werk doet best wel zeer. Later concludeerde ik echter dat het door een coauteur laten afslanken van mijn werk een manier is om voor mijn verantwoordelijkheid weg te lopen. Die weg ging ik niet bewandelen.
Ik heb het geprobeerd. Ik heb een oprechte poging gedaan om te snijden. Maar het werkte niet, want ik merkte dat wat ik overhield, geen samenhangend verhaal kon worden. Het werd voelbaar een verhaal waaruit dingen weggesneden waren: een boek met gaten. En dus restte mij uiteindelijk maar één conclusie.
Ik moest helemaal opnieuw beginnen.
Zo’n conclusie is niet leuk, geloof me. Het boek dat ik had geschreven was gevorderd tot zo’n 180 pagina’s A4, wat in pagina’s van een gedrukt boek zou neerkomen op zeker 240 pagina’s: rond 90.000 woorden. Het resultaat van zo’n twee jaar keihard werken, vaak zeven dagen per week. Zoiets gooi je niet licht weg. Maar het moest, want ik was op de verkeerde weg.
Natuurlijk: het werk was heus niet voor niets. Ik heb er heel veel van geleerd. Door mijn bronnenonderzoek, de gesprekken en de presentaties. Door het opschrijven van de teksten en door jullie feedback. Het pad naar het uiteindelijk gewenste boek liep, zo bleek mij, eenvoudig niet langs een rechte weg maar langs een kronkel. Zoals ook rivieren meanderen. Dat is niet erg, het is gewoon zo. Bovendien kan ik sommige stukken van het oorspronkelijke boek, al dan niet ingekort of geredigeerd, opnieuw gebruiken, want het is allemaal heus geen onzin.
Een nieuw plan
En dus heb ik een nieuw plan gemaakt: dat gebeurde zo’n beetje rond oktober vorig jaar. Ik ben begonnen met een nieuwe opzet in de vorm van een inhoudsopgave: dat is een aanpak die ik bij al mijn boeken heb gebruikt en die me prima bevalt. Dat leidde tot een indeling in acht hoofdstukken.
Vervolgens heb ik mezelf een keiharde randvoorwaarde opgelegd. Eerst keek ik naar een aantal succesvolle boeken van andere auteurs in mijn boekenkast: hoe dik waren die? Ik vertaalde mijn conclusie in een getal. Mijn boek mag (afgezien van alfabetisch register, titelpagina etc.) niet meer dan 320 pagina’s tekst + afbeeldingen bevatten. Vertaald naar het grotere A4-formaat waarin ik het boek schrijf, komt dat neer op slechts 240 pagina’s. Deel dat door acht hoofdstukken, en je krijgt mijn absolute grens: per hoofdstuk mag ik niet meer dan 30 pagina’s gebruiken.
Zo ben ik van start gegaan, een paar maanden geleden. Dat betekent, dat ik een tijdlang parallel werkte aan twee projecten: het oude en het nieuwe boek. Met het oude boek moest nog een tijd door, omdat ik toezeggingen gedaan had aan FtM en dus aan jullie, mijn lezers. Maar intussen groeide het nieuwe boek, want het ging goed! Gemakkelijk was het niet, want wat ik ’s avonds en ’s nachts schreef (zo werk ik nu eenmaal graag), moest ik de volgende ochtend vaak deels weer schrappen, als ik mezelf de scherpe vraag stelde: was dat-en-dat nu eigenlijk wel absoluut noodzakelijk voor de kern van mijn verhaal? Iedere keer als het antwoord ‘nee’ was, werd de Delete-knop gebruikt. ‘Schrijven is schrappen’, zegt men, en ik kan je verzekeren: dat schrappen is niet leuk, maar je tekst knapt er wel van op.
En nu heb ik twee van de acht hoofdstukken klaar. Allebei in exact 30 pagina’s. Samen vormen die het bewijs dat het lukt! Ik krijg het voor elkaar om het boek te schrijven volgens de harde randvoorwaarde die ik mezelf opgelegd heb. Ik verwacht de rest van het boek in de komende maanden te schrijven: als het meezit is het boek kort na de zomer van dit jaar klaar.
Daarmee is, tegelijk met de start van 2019, ook een passend moment gekomen voor de start van het nieuwe boek. Waarin ik veel sneller tot de kern kom van wat ik nu eigenlijk wil zeggen. Ik leg vandaag het eerste stukje van het resultaat aan jullie voor, en ik ben benieuwd naar de reacties.
Bericht aan nieuwe instappers
Een bijkomend voordeel is, dat mensen die het onderwerp interessant vinden en nieuw willen instappen, nu een prachtige gelegenheid krijgen om dat te doen. Als je vandaag wilt beginnen in dit forum over Duurzame Economie, hoef je niet eerst de voorafgaande 35 afleveringen te lezen. Je begint eenvoudig hier, en je maakt alles mee.
En dus is hier het begin. Ik bied je vandaag nog niet hoofdstuk 1: dat start volgende week. Voorafgaand aan hoofdstuk 1 heb ik een Inleiding geschreven die in het kort vertelt waar het boek over gaat. Die inleiding bied ik je aan.
Hartelijke groet, Niko Roorda
Inleiding: het Plan
We snappen gewoon nog niet goed wat we doen. We denken vaak dat we een goed doordacht economisch systeem in elkaar hebben gezet, maar in werkelijkheid is de wereldwijde economie gewoon maar zo’n beetje spontaan ontstaan. Zonder doel, zonder ontwerp, zonder inzicht. De economie is een knutselwerkje waarvan we zelf niet eens begrijpen hoe het werkt. Dat is het probleem. Daarom gaat er in de wereld zo verschrikkelijk veel fout.
Dat kan anders. Beter. Een plan daarvoor beschrijf ik in dit boek.
We begrijpen de fundamentele verbanden in de economie nog niet. Omdat er van alles verkeerd gaat, sleutelen we en draaien aan alle knoppen, maar het helpt niet. Want we weten niet wat we moeten doen om een stabiele, veilige en duurzame wereld te creëren. Die economie, die krijgen we maar niet in de vingers. Economie is nog lang geen wetenschap, en dus komt ieder economisch beleid neer op aanmodderen. Op tasten in het duister.
De economische theoretici zouden dolgraag hun vakgebied met evenveel succes opbouwen als de natuurwetenschappen, die in de afgelopen eeuwen grandioze resultaten behaalden. Natuurkunde, scheikunde en biologie hebben grootse theoretische bouwwerken geconstrueerd die onze inzichten in de fysieke werkelijkheid enorm hebben vergroot. Dat levert geweldige successen op. Moderne technologie is in staat om robots op andere planeten te laten landen. Om alle mensen online met elkaar te verbinden, om tal van ziekten te genezen of zelfs voorkomen, en om voldoende voedsel te produceren voor wel tien miljard mensen.
Tegelijkertijd slaagt de economie er niet in om zelfs maar de meest elementaire zaken voor elkaar te krijgen. Als gevolg van onze economische bedrijvigheid wordt de natuurlijke leefomgeving systematisch verwoest. Dier- en plantensoorten sterven massaal uit. In oceanen groeien de dode zones. Het klimaat verandert, land- en poolijs smelt, zeeën rijzen, nog in deze eeuw gaan wereldsteden onderlopen. Vluchtelingenstromen van honderden miljoenen mensen lijken onafwendbaar. Terwijl een minderheid van de mensheid een nooit eerder geziene welvaart kent, en terwijl er meer dan genoeg voedsel is om alle monden te vullen, verkeren honderden miljoenen mensen in de meest schrille omstandigheden van armoede, ondervoeding en gebrek aan veiligheid, gezondheidszorg en onderwijs. Rijken worden in hoog tempo rijker, de exploderende ongelijkheid ondermijnt de solidariteit in de samenleving. En nog steeds stort de wereldwijde economie van tijd tot tijd op chaotische wijze in elkaar als zeepbellen klappen en beurzen instorten.
Terwijl de technologie in de 21e eeuw is beland, verkeert de economie nog in het Stenen Tijdperk.
Oplossingen om de economie meer succesvol te maken worden van alle kanten aangeboden. Meer dan vijfentwintig economische scholen vechten met elkaar over de meest elementaire onderwerpen. Als de natuur- en sterrenkunde nog in datzelfde primitieve stadium was, zouden de astronomen vandaag twisten over de vraag hoe je de toekomst kunt afleiden uit de stand van de planeten.
Tegelijk wordt er, met enig succes, gewerkt aan het duurzamer maken van de wereld. Maar de duurzaamheid die we thans realiseren verandert de wereld niet op een fundamentele manier, omdat we nog niet weten hoe dat zou kunnen. Omdat we onze eigen economische en politieke processen niet begrijpen en ze dus ook niet kunnen verbeteren. Als gevolg daarvan leidt de huidige duurzame ontwikkeling tot ‘aangekleefde’ duurzaamheid: dat is duurzaamheid waarbij wij – dat wil zeggen: de toekomstige generaties – voortdurend moeite zullen moeten blijven doen om hem in stand te houden. Dat soort duurzaamheid is instabiel, hij valt omver zodra je stopt met je inspanningen, omdat hij niet fundamenteel in het wereldwijde systeem in geïntegreerd. En dat is niet goed genoeg: wat we nodig hebben is een vorm van duurzaamheid die van zichzelf stabiel is. Zodat hij overeind blijft, zelfs als we er niet op letten. Ik noem dat: ‘intrinsieke duurzaamheid’. Het is het doel van mijn plan en van dit boek, en het moet het doel worden van duurzame ontwikkeling en in feite van de gehele samenleving.
En dus is de eerste, noodzakelijke stap van het plan: erkennen dat de economie als vakgebied nog in de verste verte geen wetenschap is. Ons onvermogen toegeven. Economie is niet meer dan een ‘protowetenschap’, die een aantal kenmerken van beginnende wetenschap vermengt met eigenschappen die eerder behoren bij religie, bij filosofie, bij magisch denken en bij plat bijgeloof. In het eerste gedeelte van dit boek bewijs ik keihard dat de economie nog echt zo’n protowetenschap is. Waarna ik laat zien hoe ongelooflijk schadelijk en gevaarlijk dat is, aangezien tal van regeringen, bestuurders en directies niet beseffen dat de ‘wetenschappelijke feiten’ die ze als basis hanteren voor hun beslissingen en hun strategisch beleid in werkelijkheid sprookjes zijn. Mythen. Verhalen die verteld worden met behulp van woorden die niet deugen omdat ze onze gedachten verkeerde kanten op sturen.
De logische volgende stap van mijn plan is: het aanwijzen van een weg waarlangs een echte, volwassen wetenschap ontwikkeld kan worden. Ik zal duidelijk maken dat zo’n wetenschap niet alleen over economie kan gaan, net zoals – pakweg – autotechnologie niet alleen maar over het chassis mag gaan maar over de gehele auto en zelfs over de wegen en de verkeerswetten. Zo ook moet de nieuw te ontwikkelen volwassen wetenschap niet alleen gaan over economie, maar ook over sociologie, psychologie, politiek, milieu, natuur, zon en wind en nog veel meer. Deze nieuwe wetenschap, die nog niet bestaat, moet een naam hebben: ik noem hem ‘omniconomie’, een woord dat begint met ‘omni’: ‘alles’.
Ik hoop dat je niet verwacht dat ik in mijn eentje die omniconomie even ga ontwerpen. Dat kan natuurlijk helemaal niet: die wetenschap kan alleen ontwikkeld worden als wetenschappers van allerlei vakgebieden intensief interdisciplinair met elkaar samenwerken. Beter nog: als daarbij bovendien de brede samenleving betrokken wordt, zodat wetenschap en maatschappij samen besluiten wat voor wereld, wat voor samenleving, de nieuwe omniconomische modellen dienen op te leveren.
Hoewel ik niet in mijn eentje de omniconomische wetenschap kan ontwikkelen, kan ik wel laten zien welke wegen we kunnen bewandelen om dat te laten gebeuren. Dat is de kern van mijn plan, waarvoor ik nauwkeurig de ontwikkelingen bestudeer die in voorbije eeuwen hebben geleid tot de thans zo succesvolle wetenschapsgebieden. Ik zal laten zien dat belangrijke elementen voor de totstandkoming van nieuwe wetenschappen waren: het beschikbaar komen van nieuwe instrumenten, van nieuwe wiskundige of logische technieken en denkmodellen en zelfs van nieuwe woorden. Voorbeelden uit het verleden waren: de telescoop, de klok en de kansrekening.
Ook nu, in de 21e eeuw, is er een geweldige hoeveelheid van zulke innovatieve elementen beschikbaar. Deze keer zijn dat: computers, internet, big data, complexiteit, zelflerende systemen, kunstmatige intelligentie, virtual reality, artificial life en nog veel meer. Samen gaan die ons in staat stellen om de zo hard nodige omniconomische wetenschap te creëren.
Zodat we snappen wat we doen. Zodat we doelgericht een wereldwijd menselijk systeem kunnen opbouwen waarin duurzaamheid een intrinsieke eigenschap is van de menselijke samenleving, vanzelfsprekend harmonieus ingebed in de natuurlijke samenleving van onze planeet.
72 Bijdragen
petros 4
Niko Roorda 6
petrosBraavos
Heb je ook nagedacht over de implementatie van dit plan?
Tevens vraag ik me af of je niet duidelijker aan zou kunnen geven wat de motivatie is voor dit plan. Wat de ene persoon een goede wens vindt kan een andere persoon als niet goed ervaren. En des te meer voorstanders van de uitgangspunten des te meer kans dat het plan leidt tot verandering.
Verder komt bij het woord 'omniconomie' bij mij het woord 'megalomaan' opborrelen. For what it's worth.
Niko Roorda 6
BraavosIk begrijp dat je aan 'megalomaan' denkt. Zelf zie ik het liever als 'ambitieus'. Hopelijk niet alleen mijn ambitie maar ook die van vele anderen, dan is er kans op succes. Het gaat niet om mij maar om het doel.
Jan Willem de Hoop
Een kleine poging van mijn kant om hier een bijdrage aan te leveren.
De extreme ongelijkheid in inkomen en vermogen in de wereld.
Dit is gepaard gegaan dus met de leefbaarheid van de planeet voor toekomstige generaties en ten koste gegaan van welvaart en welzijn van velen.
Maar het systeem van ongelijkheid heeft via prikkels ook tot mooie inovaties en verbeeringen geleid.
De belangrijke eerste vraag of een van de belangrijkste eerste vragen is dan ook volgens mij;
1) Hoeveel ongelijkheid kan een duurzamen wereldsamenleving verdragen, zonder de leefbaarheid van onze planeet aan te tasten? (Mensen die bezig zijn met overleven kote termijn, gaan ze echt niet druk maken over verre toekomst. En geef ze eens ongelijk.)
2) Zijn wij bereid tot een nieuw systeem dat extreme ongelijkheid voorkomt en of zijn we bereid extreme ongelijkheid te corrigeren?
3) Als extreme ongelijkheid van nu de omslag naar een duurzaam systeem in de wereld in de weg staat, hoe moeten we deze op korte termijn veranderen? En kan dit dan zonder geweld / oorlog?
4) Hoe voorkomen we verdienmodellen waar problemen worden doorgeschoven naar de toekomst of problemen worden afgeschoven op andere groepen / werelddelen?
5) Duurzaam voor de toekomst betekent ook zuinig met grondstoffen en dus zullen we landen extra moeten helpen die nu nog voornamleijk leven van verkoop / handel grondstoffen. Willen rijkere landen - armere landen helpen bij de gevolgen van de duurzaamheidstransitie?
6) En journalistiek interessant, relevant, welke informatievoorziening vraagt - vereist zo'n nieuwe duurzame samenleving?
Kortom, follow the money blijft ook in een ander economsich systeem een belangrijk principe. .
Hopelijk geeft deze aanzet anderen op het forum inspiratie tot nog veel meer belangrijke oplossingen en oplossingsrichtingen.
Niko Roorda 6
Jan Willem de HoopMz59 7
Niko Roorda 6
Mz59Jan Ooms 10
Niko RoordaAllereerst mijn waardering voor je besluit om helemaal opnieuw te beginnen. Dat vergt durf en moed! Ik wens je veel succes en zal je bijdragen blijven volgen.
Ik ben het met je eens dat empirische toetsing vaak ontbreekt bij gangbare economische modellen.
Hoe stel jij je toetsing voor van niet/minder gangbare modellen in een wereld/economie die doordrenkt is van korte termijn denken en vrijwel volledig gericht is op korte termijn winst.
Of moet ik het meer zien in een soort van parallelle economie die uiteindelijk zijn/haar gelijk weet te bewijzen?
Mz59 7
Niko RoordaLydia Lembeck 12
Mz59Niko Roorda 6
Mz59W Hoogkamer 10
Niko Roorda 6
W HoogkamerBepaalde onderwerpen, bijvoorbeeld klimaatveranderingen en aantasting van oceanen, moeten evident aangepakt worden op het hoogste niveau, dus wereldwijd.
Een wereldwijd minimumloon? Zou geweldig zijn. Alleen, hoe krijg je dat voor elkaar? Dat is misschien nog moeilijker dan mondiale afstemming m.b.t. het klimaat.
W Hoogkamer 10
Niko RoordaWat verbeteren.
Bij vanalles de hoogste kwaliteit na streven.
W Hoogkamer 10
1 schrappen
2 behouden en eventueel verbeteren.
Van elk item op de lijsten de onderbouwing elders te downloaden.
Jan Willem de Hoop
W HoogkamerMisschien dat er nog een 3 bij moet:
3) Nieuw anders (vaak vervanging van punt 1 door jou genoemd)
En bij punt 1) schrappen, hoort uiteraard ook afleren van ...., vastigheden - vanzelfsprekendheden. Zaken die we dus ook niet meer zouden moeten accepteren van machthebbers.
Anton Van de Haar 8
Ik ben er ondertussen wel van overtuigd dat dit voor een groot deel het gevolg is van de beïnvloeding van de ontwikkeling van de economische wetenschap door machtige individuen en bedrijven die er baat bij hebben om het beeld van de werking van de economie een bepaalde richting in te sturen, namelijk die van een uit zichzelf naar een optimaal evenwicht bewegend systeem, dat zo veel mogelijk met rust moet worden gelaten om dit evenwicht zo snel mogelijk te kunnen bereiken.
Lees: geen overheidsbemoeienis (zo laag mogelijke belastingen (want daar doet zo’n overheid toch maar domme dingen mee), en zo min mogelijk regels voor bedrijven) en geen vakbonden (want hun looneisen verstoren het bereiken van dat optimale evenwicht).
Deze beïnvloeding speelt al zolang de economische wetenschap bestaat en zet zich voort tot de dag van vandaag.
Zie bijvoorbeeld deze blog:
http://noahpinionblog.blogspot.com/2010/07/econ-prof-explains-why-macro-went-down.html
Mz59 7
Anton Van de HaarCo Pater 7
Anton Van de HaarStukje uit : hoeveel is genoeg van vader en zoon Skidelsky
De grootste intellectuele barrière voor het verwezenlijken van het goede leven zou wel eens de wetenschap van de economie kunnen zijn, of eigenlijk de verstikkende orthodoxie die zich aan de meeste universiteiten ter wereld met die vlag toont. Eonomen bestuderen " hoe mensen beperkte of schaarse` middelen inzetten bij hun poging om onbeperkte behoeften te bevredigen.
Als behoeften onbeperkt zijn, zijn middelen per definitie beperkt, hoe rijk we in absolute zin ook zijn.
We zijn veroordeelt tot schaarste, niet doordat het ons aan middelen ontbreekt, maar door onze ontembare honger. In 1960 zei de econoom Harry Johnson al: we leven in een rijke samenleving, die zich niettemin voordoet als een arme samenleving en zich ook daarnaar gedraagt. Het perspectief van de armoede, met bijgevolg nadruk op efficiëntie als hoogste goed, zit ingebakken in de moderne economie.
Niko Roorda 6
Co PaterNiko Roorda 6
Anton Van de HaarAnnemiek van Moorst 10
Een paar vragen en kanttekeningen:
- waarom neem je het model van Kate Raworth niet als uitgangspunt?
- is de politieke (on)wil niet een zeer beangrijke variabele om de economie aan te (willen) passen. M.a.w. is er wel voldoende motivatie om te veranderen? Een aantal mensen spint garen bij de situatie zoals die is en deelt ook het geld uit (ook aan de universiteit); diezelfde mensen zijn vaak ook klimaatontkenners en duurzaamheid intereseert ze geen bal.
- zelfs al zou je een intrinsiek duurzame economie ontwikkeld hebben, wordt die dan aanvaard en geïmplementeerd gezien de machtsverhoudingen in de wereld?
Braavos
Annemiek van MoorstMisschien zou het ook wel iets zijn wanneer het klimaat belangrijker wordt geacht dan geld. Die notie is denk ik onderdeel van het plan van Niko.
Annemiek van Moorst 10
BraavosNiko Roorda 6
Annemiek van MoorstAnnemiek van Moorst 10
Niko RoordaDiegene krijgt/neemt de leiding die op dat moment over de meeste informatie beschikt. Het begrip komt oorspronkelijk uit de scheepvaart m.n. een oorlogsvloot waar het schip dat als eerste de vijand ontwaart, het commando overneemt (van het moederschip).
Hier nog een aardige quote uit een artikel dat ik erover vond dat meer over globaal gebruik gaat:
"There is, however, a third type of structure that is neither anarchy nor hierarchy: heterarchy. As defined first by Warren S. McCulloch, heterarchy exists when there is “a redundancy of potential command, wherein knowledge constitutes authority.” Put simply, heterarchy exists when two conditions are met: first, authorities are devolved from the states to the private sector and are based upon knowledge as well as upon institutional roles; second, units of a system are increasingly organizing themselves as networks."
https://www.jstage.jst.go.jp/article/kokusaiseiji1957/2003/132/2003_132_58/_article
En verder self-organisation:
"a process where some form of overall order arises from local interactions between parts of an initially disordered system. The process is spontaneous, not needing control by any external agent. It is often triggered by random fluctuations, amplified by positive feedback. The resulting organization is wholly decentralized, distributed over all the components of the system. As such, the organization is typically robust and able to survive or self-repair substantial perturbation. Chaos theory discusses self-organization in terms of islands of predictability in a sea of chaotic unpredictability."
https://en.wikipedia.org/wiki/Self-organization
Wellicht ligt hier een antwoord op hoe een overgang te realiseren naar een intrinsiek duurzame economie. En dit alles is op jouw eigen vakgebied Niko.
Niko Roorda 6
Annemiek van MoorstIk zou er graag eens verder over willen doorpraten met je.
Annemiek van Moorst 10
Niko RoordaNogmaals veel succes en ik hoor het wel.
Lydia Lembeck 12
Annemiek van MoorstHETERARCHIE
1) Vreemdelingenheerschappij
Gevonden op http://www.mijnwoordenboek.nl/puzzelwoordenboek/HETERARCHIE/1
I am confused now....?
En: https://www.ensie.nl/betekenis/heterarchie
Annemiek van Moorst 10
Lydia Lembeck"Heterarchie (Grieks: ἕτερος heteros = 'ander, (het) andere' en ἄρχω archoo = 'heersen') is een begrip uit de organisatietheorie. Het begrip werd ingevoerd door de neurofysioloog en cyberneticus Warren McCulloch in samenhang met het functioneren van neurale netwerken als complement van het begrip hiërarchie. Heden ten dage wordt dit begrip weer meer toegepast door de managementtheorie - in het bijzonder voor de precisering van het begrip decentralisatie.
In een heterarchie staan de organisatie-eenheden niet in een verhouding van hoger en lager, maar staan min of meer gelijkwaardig naast elkaar. Heterarchie staat voor zelfbestuur en zelfbestemming en benadrukt decentrale en bottom-up-beslissingen. Iedere deelnemer cq. organisatie-eenheid van een heterarchische organisatie is dus tegelijkertijd manager van deze organisatie.
De heterarchische structuur van een onderneming of van een netwerk is de tegenhanger van de hiërarchische structuur. De coördinatie en samenwerking binnen een onderneming ontstaan gelijkwaardig en de machtsverhoudingen binnen de onderneming zijn neutraal. In het ene geval zal de ene persoon als leider optreden, in het andere geval een andere persoon."
http://dictionary.sensagent.com/Heterarchie/nl-nl/
Het staat dus gewoon fout in het puzzelwoordenboek en in ensie maken ze er helemaal een potje van. Belachelijk. Het is een Engelse term 'heterachy'.
Lydia Lembeck 12
Annemiek van MoorstKleine verenigingen met een bestuur van 6 mensen waarvan 3 in het DB zitten, twee van het AB eigenlijk de belangrijkste mensen naar buiten zijn w.b. bijv.onderhandelingen en dan is er 1 AB-er over.
Wij (vereniging voor huurders) hadden deze situatie en wij hebben voor de 'platte' vorm gekozen. Iedereen is dan gelijkwaardig aan elkaar. Dan mag ik ons bestuur een heterarchie noemen? :)
Braavos
Annemiek van MoorstVermoedelijk wordt deze term voornamelijk gebruikt in relatie tot neurale netwerken. In mijn van Dale is de uitleg 'heerschappij van vreemdelingen'.
Annemiek van Moorst 10
BraavosLetterlijk is de betekenis: een andere orde
Lydia Lembeck 12
BraavosCo Pater 7
BraavosNiko Roorda 6
Annemiek van MoorstKate Raworth en haar werk komen zeer spoedig ter sprake. Ik zal uiteenzetten dat haar werk, hoe mooi en nuttig ook, niet diep genoeg graaft.
Feitelijk zegt ze niet zo heel veel nieuws, alleen ze heeft een fraaie manier om het aanschouwelijk te maken. Ze borduurt voort op decennia-oude thema's die voorheen o.a. heetten: integraal ketenbeheer; cradle to cradle. In de hbo-opleiding 'duurzame technologie' die ik in de jaren '90 ontwikkelde, werden deze thema's al uitvoerig behandeld. Wel is het begrip in de loop der decennia verbreed en verdiept tot 'circulaire economie', en daar draagt Raworth aan bij, wat prima is.
Maar zoals gezegd: ze graaft niet diep genoeg. Binnenkort komt ze ter sprake en lees je waarom ik dat zeg.
De wil om te veranderen: dat is een cruciale vraag. Ik ga er wel op in in het boek (pas in het slotgedeelte, duurt nog even), maar ik heb er geen pasklaar antwoord op. Ik hoop dat ik t.z.t. voldoende vragen kan stellen zodat anderen met mij samen antwoorden kunnen bedenken. Iets kan ik er wel al over zeggen. Als je wilt dat je iedereen mee krijgt, moet er een win-win-win-situatie zijn voor iedereen. Ook voor de huidige rijken en machtigen. Dat betekent, dat 'winst' anders gedefinieerd moet gaan worden dan nu, zodanig dat het voor allen aantrekkelijk wordt. Hoe, weet ik nog niet. Heb jij ideeën?
Annemiek van Moorst 10
Niko RoordaBraavos
Niko RoordaNiko Roorda 6
BraavosAnnemiek van Moorst 10
BraavosEen oude wijsheid uit het communisme is: zorg dat je 18-20% van de mensen meekrijgt.
Co Pater 7
Annemiek van MoorstAls voorbeeld : het geldsysteem. Om dit te veranderen is dan veel meer voor nodig dan zaken waar weinig weerstand te verwachten is. Het geldsysteem bespreken is altijd een taboe geweest in de 2de kamer. Nu niet meer.
De bottom-up benadering heeft hier voor gezorgd.
wim de kort 8
Co Pater 7
wim de kortLydia Lembeck 12
Ik lees over dapperheid. Daar sluit ik me bij aan. Petje AF.
Niko Roorda 6
Lydia LembeckCo Pater 7
Een boek schrijven ( dat ergens over gaat ) is geen gemakkelijke opgave. Je bezit wel de broodnodige openheid van geest ( zelfkritisch vermogen ), en dat siert je.
Veel succes met de nieuwe opzet !!!
Niko Roorda 6
Co PaterLydia Lembeck 12
QUOTE
@Dick_Kalkman
De hoofdmoot in de discussie over het #klimaat en het #klimaatakkoord moet nog komen. Hoe houden we Nederland bewoonbaar? Zee hoger en land lager. Onontkoombaar komt het water over of onderdoor de dijken. De hamvraag: Hoe hogen we tijdig het land op? UNQUOTE
Niko Roorda 6
Lydia LembeckLydia Lembeck 12
Niko RoordaLydia Lembeck 12
Niko Roorda 6
Lydia LembeckKomende zondag verschijnt het eerste gedeelte van hoofdstuk 1. Ik hoop dat ik je daarmee duidelijkheid geef.
Lydia Lembeck 12
Niko RoordaBart 273 1
Niko Roorda 6
Bart 273Hans Potters 1
Wat wij nu economie noemen is in feite slechts de financiële markten. Gezien Piketty zijn dat de grootrenteniers (w.o. onze pensioenfondsen)
Daar draait het om bits in een computer, niet materieel dus.
Het is van belang een conceptueel onderscheid te maken tussen dat wat sinds de crisis van 2008 de reële economie wordt genoemd: van brood bakken en huizen bouwen tot onderwijs zorg en cultuur en wat als hulpmiddel daarbij zou moeten functioneren, het geld.
Het probleem is dat met het huidige geldsysteem zo is georganiseerd, dat activiteiten in de reële economie alleen 'mogen' plaats vinden als de financiële markten daarmee hun rendementen kunnen optimaliseren. De werkelijk belangrijke dingen in het leven zijn dan niet 'rendabel' dus die doe je maar in je vrije tijd, als je die nog hebt. (Zie R. Bregman, Gratis geld voor iedereen). Het huidige geldsysteem faalt waar het voor zou moeten dienen: het op gang houden van de reële economie, waar we als mensen van afhangen voor ons voortbestaan. In tegendeel het parasiteert op de reële economie en perverteert haar zelfs. Het systeem is in toenemende mate zelfs crime prone.
Er zijn initiatieven om naast het gangbare geld , nieuwe geldsoorten te creëren, die wel geschikt zijn om de reële economie te dienen en die ongeschikt zijn om 'geld met geld' te verdienen. Zie hiervoor B. Lietaer et al. Geld en Duurzaamheid, van een falend geldsysteem naar een monetair ecosysteem. Een bijzonder complementair muntsysteem dat ook in dit boek wordt behandeld onder de naam C3 (p. 217), wordt uitstekend en meer uitgebreid beschreven door 'Helen Toxopeus in gesprek met Henk van Arkel over een @nder soort geld', verkrijgbaar via www.socialtrade.nl. De organisatie STRO, die dit soort geld aanstuurt heeft verschillende projecten lopen, ook in Nederland.
Co Pater 7
Hans PottersConstance 4
Ik ben erg benieuwd hoe je een aantal methodologische problemen waar de mainstream economische theorie m.i. geen bevredigende oplossing voor biedt, te lijf gaat.
Zoals de ( eventuele ) microfundering van je model(?)/theorie en het dynamisch maken ervan.
Hoe ga je -in systeemtermen gesproken- het aantal vrijheidsgraden ( dwz. alle handelingsalternatieven van alle deelnemers ) effectief reduceren om een enigszins analytisch handelbaar model te krijgen.
Men ziet nu al dat sommige 'agent based' modellen zo complex zijn dat hun werking geanalyseerd wordt met.....technieken, (GARCH, VAR) die men hier eigenlijk liever kwijt wilde.
Doet me denken aan Jorge Luis Borges:
" In that Empire, the Art of Cartography attained such Perfection that the map of a single Province occupied the entirety of a City, "
In mijn vak (mathematische fysica) heeft men enige ervaring met het tbv. de analyse reduceren van het aantal vrijheidsgraden en de interacties daartussen ( 'effectieve' (veld)theorieën, Wilsons renormalisatie groep, etc. ) maar de pogingen van sommige econofysici om dit op de economie toe te passen zijn tot nu toe niet erg overtuigend . Waarbij het er dan niet altijd inzichtelijker op wordt: https://arxiv.org/pdf/1810.07178.pdf, grr!
Netwerktheorie heeft voor zover ik weet (niet erg ver) deze problemen vooralsnog ook niet bevredigend opgelost, al zijn er natuurlijk vele aansprekende resultaten, zoals bv. het effect dat financiële netwerken niet per se stabieler worden door diversificatie, - contra gangbare financiële theorie - maar dat integendeel, doordat de topologie van het netwerk verandert er nieuwe destabiliserende feedbackloops kunnen ontstaan.
Hoe dan ook, veel succes en doorzettingsvermogen gewenst!
En misschien lukt het zelfs wel om enkele hardcore ignorami van het Baudet type iets bij te brengen.
Niko Roorda 6
ConstanceIn datzelfde hoofdstuk 7 zal ik aangeven hoe het volgens mij wel kan. Al in hoofdstuk 1 vat ik dat kort samen, maar de betreffende paragraaf komt pas over pakweg een maand op FtM.
Als je mij via mijn email (zie: https://niko.roorda.nu/contact) een bericht stuurt, stuur ik je direct het gehele hoofdstuk 1 toe. (Niet hoofdstuk 7, want dat moet ik nog schrijven.)
Daarna wil ik graag nader contact met je, maar dat kunnen we via de email wel nader uitzoeken - als je dat ook wilt. Ik vermoed dat je me m.b.v. je specialisme flink kunt helpen, als je daartoe bereid bent.
Constance 4
Niko RoordaIntrigerend begin van het eerste hoofdstuk, (zondag 20 jan), dat zo te zien niet enkel methodologische kritiek aankondigt maar zelfs de ontologische status van onze abstracties ter discussie stelt.
Niko Roorda 6
ConstanceCo Pater 7
Een nieuw begin, dat in zijn verloop uiteraard weer nieuwe verwikkelingen en inzichten kan opleveren. De sessie tot nu toe overdenkend is er toch ook wel een rode draad te bespeuren. De discussie´s rondom geld die meestal geen helderheid, eerder verwarring opleverde.
Vandaag komt rapport van WRR uit over ons geldstelsel. Stichting ons geld website wordt steeds professioneler enz. Viel me een ding op : verwijzing naar artikel van Thomas Bollen. Dit artikel kon ik zelf nog niet. Maar het geeft veel helderheid over geld en uitgifte van geld en wat we zouden moeten verstaan onder : echt geld.
Misschien ken je het al, maar ik wilde je er toch even op wijzen: https://onsgeld.nu/wp-content/uploads/cryptomunten_betalingsverkeer_bollen.pdf
Niko Roorda 6
Co PaterOverigens ga ik, nu het boek veel korter moet worden en andere accenten legt, veel minder diep in op 'geld'. Daar is eenvoudig geen ruimt voor.
Ik schrijf deze keer over 'geld' alleen voor zover ik dat nodig heb, o.a. om te bewijzen dat 'economie' een protowetenschap is.
Of er in de toekomst zoiets als geld nodig is, in een intrinsiek duurzame economie, weet ik niet. Mijn stelling is dat het veel te vroeg is om die vraag te beantwoorden.
Een opmerkelijk feit: als je de wereldeconomie vergelijkt met een ander groot (zelfs nog veel groter!) netwerk, de menselijke hersenen, dan valt op dat de hersencellen en -gebieden informatie en grondstoffen uitwisselen zonder elkaar ervoor te betalen. Dat kan dus.
Co Pater 7
Niko RoordaUiteindelijk kun je economie gewoon opvatten als : mensen moeten leven en daarbij speelt noodzaak een rol ( eten om te kunnen blijven leven ) en ook andere zaken zoals plezier en ontspanning die ook energie kosten.
De manier waarop we deze zaken voor elkaar hebben is dan uiteraard iets, wat afhankelijk is van de keuze's die we maken in het heden, en die al gemaakt zijn in het verleden. En geld is daar een manier van, maar ook niet meer dan dat.
Maar de manier waarop geld ontstaat enz. enz. is dan ook weer keuze.
Best lastig dus, dat we het samen moeten zien te rooien.
Veel succes met de voortzetting.
Marian Klokkers 2
Drie opmerkingen bij deze nieuwe opzet.
1. De schrijfstijl is mij iets te populair. Het is duidelijk dat je een serieus, wetenschappelijk boek wilt schrijven, maar dan wel op een toegankelijke manier. Of dat betekent dat je spreektaal moet gebruiken, is jouw keuze, maar het komt de perceptie van kwaliteit uiteindelijk misschien niet ten goede.
2. Omniconomie is nogal een draak van een woord, en dat terwijl economie eigenlijk zo’n mooi woord is. Oikos, op het microniveau van het huishouden en tegelijktijd op het macroniveau van ons planetaire huis. Daarnaast levert het eco-deel nuttige connotaties op met ecologie en eco-systemen. Door de “oi” van de “kos” halen wordt dit woord betekenisloos; er wat latijn tegenaan te plakken helpt m.i. niet. Waarom niet gewoon “holistische economie” of iets dergelijks?
3. Hoewel beleid ongetwijfeld bij tijden gestoeld is op foute aannames uit de protowetenschap, zie ik toch vooral belangenconflicten en machtsposities de goede bedoelingen doorkruisen. Dit neemt het nut van een holistische benadering niet weg, maar “snappen” is helaas niet voldoende om de Ben van Beurdens of Klaas Dijkhoffs op het goede spoor te zetten. Ik ben bang dat ze de situatie maar al te goed begrijpen. “Out of the Wreckage” van George Monbiot is interessant: een nieuw verhaal is nodig om de planeet en de samenleving te redden, waarom niet ook vorm gegeven vanuit de holistische economie? Hij geeft bovendien interessante aanzetten om daadwerkelijk nieuw beleid doorgevoerd te krijgen door mobilisatie van onderop.
Ik hoop dat je hier iets aan hebt.
Niko Roorda 6
Marian KlokkersDe schrijfstijl van wat je tot nu toe van de nieuwe versie ziet, is nog niet maatgevend. Deze aflevering bestaat grotendeels uit een verhaal -over- mijn verhaal (waarin ik uitleg waarom ik opnieuw begin) en voor de rest uit een inleiding, waarvan de toon - toegegeven - vlotter is dan de rest van het boek. Morgen (zondag) verschijnt het eerste stuk van hoofdstuk 1, daarmee kun je de toon al wat beter beoordelen.
Uiteindelijk blijft de schrijfstijl natuurlijk deels een persoonlijke voorkeur, wat de ene lezer waardeert zal de andere minder doen. Ik heb niet de illusie dat ik iedereen daarmee tevreden kan stellen.
Graag hoor ik over een paar weken, of over een maand of zo, nog eens wat je van de stijl vindt, ok?
De term 'holistische economie' is principieel onjuist, aangezien dat zou stellen dat het om economie gaat, voorzien van een adjectief. Maar dat zou suggereren dat de economie centraal staat, en dat mag niet: de planeet als geheel staat centraal, met de gehele natuur waarvan de mens onderdeel is, en waarvan de economie maar een heel klein stukje is. Daarom is een echt nieuwe naam gewoon noodzakelijk. Als het woord niet al bestond, had ik het 'ecologie' kunnen noemen, maar dat gaat dus niet. Of 'omniconomie' een mooi woord is: tja, ik vind van wel. Iemand merkte op dat het een combinatie is van Grieks (economie) en latijn (omni), maar de Romeinen gebruikten het woord 'economie' ook, dus dat is geen bezwaar.
Braavos
Niko RoordaDe term 'earthonomy' geeft duidelijk aan dat onze aarde het uitgangspunt is en niet onze persoonlijke huishoudens (het Griekse woord 'oikos' betekent huis).
Niko Roorda 6
BraavosIk vind omniconomie veel mooier, het woord 'danst'. (Kwestie van smaak, natuurlijk.) Dat woord kun je in iedere taal gebruiken.
De associatie met 'huis' is juist prachtig. Ik heb in 2006 een boek geschreven met de titel 'Ons huis, Planeet Aarde'. Dat is het huis waarin naast mensen nog tal van medebewoners wonen: miljoenen dier-, planten- en andere soorten. Het mooiste huis van het hele zonnestelsel en de wijde omgeving.
Niko Roorda 6
Marian KlokkersIk denk dat je gelijk hebt als het gaat om de betekenis van belangenconflicten e.d. Inderdaad is 'snappen' niet genoeg. Maar het is volgens mij wel een noodzakelijke beginvoorwaarde. Eerst snappen, dan veranderingen aanbrengen: dat is de enige manier om het eindelijk goed te gaan doen. Het is waar: van de twee problemen is het snappen waarschijnlijk het gemakkelijkste.
Het boek Out of the Wreckage” van George Monbiot ken ik niet, maar ik ga het onderzoeken.
Elmar Otter 5
Zie je nieuwe artikelen weer met veel verwondering tegemoet. En dapper om zo'n besluit te nemen!
Ben momenteel zelf bezig met boeken van de historicus / antropoloog Harari (https://nl.wikipedia.org/wiki/Yuval_Noah_Harari) aan het lezen. Heeft mij wel nieuwe inzichten gegeven over hoe mensen abstract kunnen denken. Waardoor zij gefantaseerde constructies als vennootschappen, kerkgenootschappen, staten e.d. kunnen vormgeven. Dingen die niet bestaan, maar omdat en zolang iedereen zich eraan houdt bestaan ze toch. Dat is denk ik ook de kern van economie. Alle handel van goederen en diensten, het geld als schuldverklaring en belofte tot toekomstige consumptie hebben de mensen bedacht. Het bestaat niet in het echt, maar omdat wij abstract kunnen denken houden wij ons allemaal eraan.
Zodra het vertrouwen hierin weg is, zullen die constructies als sneeuw voor de zon verdwijnen.
Het mooie aan zijn boeken vind ik verder dat hij laat zien hoe in het verleden de geschiedenis zouden kunnen hebben afgespeeld, maar dat hij wel meerdere theorieën het licht laat zien. Zelfde voor zijn tweede boek Homo Deus waarin hij laat zien hoe de toekomt eruit zou kunnen zien.
Hierin vond ik vooral de verschillende de religies een oogopener. Vooral als hij vormen van humanisme (waaronder fascisme en liberalisme), communisme ook als geloof of religie indeelt.
Daarom is de economie ook geen wetenschap. Omdat de huidige liberale economie een geloof is waar we ons / elkaar aan houden.
Je kunt hoogstens de regels van de religie bestuderen en met veel testen concluderen wat er onder die afgesproken regels gebeurd. En ook dat is bijna niet mogelijk omdat je nooit weet of een andere generatie onder dezelfde omstandigheden hetzelfde zal reageren en of dezelfde omstandigheden zich ooit nog voor zullen doen.
Nogmaals veel succes met je nieuwe artikelen.
helma.kiewiet 2
Vervolgens mis ik dat er reacties zijn die deze stelling volledig onderschrijven. Mijn vraag is dan ook, is dit echt het probleem?
Vervolgens stel je als volgend probleem dat, citaat Omdat we onze eigen economische en politieke processen niet begrijpen en ze dus ook niet kunnen verbeteren. einde citaat.
Je ziet dit als een losstaand probleem toch? Of is dit het eigenlijke probleem waardoor het eerste probleem niet wordt opgelost? Hoe zie jij dit?