Een ‘dolle mens’ die op klaarlichte dag de markt opliep, een lantaarn aanstak, en God dood verklaarde. Het is waarschijnlijk een van de meest tot de verbeelding sprekende wijsgerige scènes. Met dit tafereel wilde Nietzsche duidelijk maken dat we sinds de ‘dood van God’ als een ‘niets zonder einde’ ronddwalen. Dat wil zeggen: na deze ‘kolossale gebeurtenis’ heeft de mens geen oriëntatiepunten meer en zijn alle zekerheden verdwenen; hij heeft zijn hele horizon met een spons uitgeveegd, in de woorden van Nietzsche. Voortaan zullen we zelf zin en betekenis aan ons bestaan moeten geven en kunnen we onze identiteit niet meer ontlenen aan een externe of hogere autoriteit. We zijn met andere woorden volledig op onszelf teruggeworpen.

Nietzsche besefte maar al te goed dat de mens hier nauwelijks tegen opgewassen is. Het ontluisterende besef dat er geen hoogste waarheid of bestemming is, kan ertoe leiden dat hij alle bestaande waarden afwijst en zich tot nihilist ontpopt. Een andere manier om het gevoel van zinloosheid te bestrijden, is het omarmen van nieuwe afgoden die richting aan het leven kunnen geven - ook dit is een vorm van nihilisme. En dat hebben we dan ook met overgave gedaan: vandaag de dag gaan sommigen de leegte te lijf met mindfulness, ayahuasca-sessies of bingewatchen, terwijl anderen houvast zoeken bij politici met boreale vergezichten of bij Zwarte Piet.

Een alternatieve en eveneens nihilistische strategie om de Nietzscheaanse onheilstijding te bezweren, is de overtuiging dat technologie en wetenschap voor elk probleem een oplossing bieden – als het niet vandaag is, dan wel morgen. Dankzij ons technologisch en wetenschappelijk vernuft leven we niet alleen in ‘het beste tijdperk ooit’, we zijn bovendien op weg naar een nóg betere wereld. Na de afschaffing van het hiernamaals, zet deze groep nihilisten al zijn geld op een eeuwigdurend hiernogmaals – onbegrensd en maakbaar.

In de ethiek en politiek bieden behaalde resultaten in het verleden geen garantie voor de toekomst

Het resultaat is een vooruitgangsgeloof dat feitelijk de voortzetting is van de christelijke heilsleer met andere middelen, inclusief verlossingsgedachten, profetieën en een centrale geloofsbelijdenis (disruptie!). De moderne aflaat voor de vernietiging van onze natuurlijke leefomgeving heet innovatie – of research and development, zo u wilt – en het hemelrijk is vervangen door een paradijs van eeuwige groei en overvloed. De heilige teksten van deze gemeenschap zijn oorspronkelijk op schrift gesteld ten tijde van de Verlichting, eigentijdse interpretaties hiervan vinden gretig aftrek in en rondom de tempels van Silicon Valley en onder zogeheten ecomodernisten.

Ook in ons land timmeren de zendelingen van deze geloofsgemeenschap flink aan de weg. Ter bestrijding van de ongelovigen – lees: ‘de doemdenkers, cultuurpessimisten en vooruitgangsverloochenaars’ – heeft men hier ter lande zelfs een heuse ‘Bende van de Vooruitgang’ in het leven geroepen. Onlangs kreeg dit kwintet, bestaande uit vier filosofen en een journalist, in NRC en De Telegraaf de ruimte om hun beginselen uit de doeken te doen, en met een theatertour – de Revue van de Vooruitgang – hopen zij hun boodschap verder te verspreiden. Die boodschap luidt: de Greta Thunbergs van deze wereld zijn anti-wetenschappelijk en veel te somber, vooruitgang is reëel en we moeten al helemaal niet terug willen naar de natuur (alsof iemand dat werkelijk beweert), maar vooral inzetten op verdere intensivering van landbouw en hightech-toepassingen.

Toch ben ik bang dat de positivo’s zich bezondigen aan een grove versimpeling van de werkelijkheid. Allereerst moeten we vaststellen dat de missionarissen van de vooruitgang de wereld en al onze verworvenheden bezien door een techno-wetenschappelijke bril, wat wil zeggen dat ze vooral naar het ‘wat’ en ‘hoe’ kijken en nauwelijks oog hebben voor het ‘waarom’. Een dergelijke materialistische of technocratische benadering gaat al snel voorbij aan allerlei immateriële waarden die bepalend zijn voor de kwaliteit van het bestaan. Met een spreadsheet in de hand juichen dat we langer en gezonder leven dan ooit, is een nogal schrale constatering in het licht van de depressie-epidemie waar de inwoners van het moderne Arcadië onder gebukt gaan. Je kunt gerust beweren dat we in een luilekkerland wonen, maar daarmee blijft de vraag naar zingeving, naar dat wat het bestaan de moeite waard maakt, nog altijd onbeantwoord.

Deze blinde vlek hangt samen met een denkfout die de vooruitgangsprofeten parten speelt. Ze verwarren vooruitgang in de wetenschap en technologie met vooruitgang op het gebied van ethiek en politiek. Zo stelt de Britse vooruitgangsscepticus John Gray dat terwijl wetenschappelijke inzichten cumulatief en onomkeerbaar zijn, en vooruitgang daar dus reëel is, dit niet geldt voor zaken op het domein van ethiek en politiek. In deze sfeer bieden behaalde resultaten in het verleden geen garantie voor de toekomst. Vrije en open samenlevingen lopen altijd het risico om in hun tegendeel te verkeren. Het is misschien een ongemakkelijke observatie, maar technologische vooruitgang biedt geen oplossing voor de (morele) inconsistenties en zwakheden die inherent zijn aan de menselijke aard.

Techno-utopisten, zoals de mannen van de Bende van de Vooruitgang, geven bovendien blijk van een geringe kennis van de geschiedenis van de technologische cultuur. Nieuwe technologische toepassingen vertonen namelijk de onhebbelijke eigenschap effecten te genereren die we niet kunnen overzien. Elke techniek herbergt een potentieel gebruik dat vooraf nauwelijks te voorspellen is. Zo bleek kunstmest niet alleen een middel ter bevordering van de groei van gewassen, maar ook een effectief ingrediënt om dood en verderf mee te zaaien (denk aan Timothy McVeigh en Anders Breivik). Pesticiden zijn geschikt om ongedierte mee te verdelgen, maar men kan er evengoed mensen mee verdelgen, zoals we in Syrië hebben gezien. Sarin, het goedje dat daar werd gebruikt, dankt zijn bestaan aan de zoektocht naar krachtiger bestrijdingsmiddelen. Meer dan eens blijkt de wens de vader van de voorspellende gedachte te zijn, zoals de verwachting dat e-mail het verbruik van papier zou verminderen. Kortom: ‘technologie is noch goed, noch slecht, noch neutraal,’ zoals Melvin Kranzberg ooit stelde. Waaraan ik zou willen toevoegen: maar een ingewikkelde mengelmoes van positieve en negatieve effecten.

Dat Venetië nog steeds geen adequate waterkering heeft, is niet te wijten aan een tekort aan technologische oplossingen

Toekomstvoorspellers, zowel de utopische als dystopische, spreken graag in termen van onvermijdelijkheden. Maar als de techniekgeschiedenis ons één ding leert, dan is het wel dat er weinig zinnigs valt te zeggen over het effect van nieuwe toepassingen. Wat de predikers van de vooruitgang vergeten, is dat innovaties pas betekenis krijgen en tot ‘leven’ komen binnen de context van een cultuur. De reikwijdte of invloed van technologieën staat niet bij voorbaat vast, maar is in hoge mate afhankelijk van de culturele en maatschappelijke omstandigheden. Dat Venetië nog steeds geen adequate waterkering heeft, is niet te wijten aan een tekort aan technologische oplossingen maar is het gevolg van een bepaalde (lees: corrupte) politieke praktijk.

Uiteraard kunnen slimme toepassingen ten dienste staan van de vooruitgang (of achteruitgang), maar uiteindelijk is het aan mensen om zich te bezinnen op de inrichting van hun samenlevingen en op de vraag of bestaande systemen of structuren aan herziening toe zijn. Dat is geen technologische uitdaging, geen kwestie van meer of minder techniek, maar een idealistische en morele opgave. Het zal de Bende van de Vooruitgang waarschijnlijk niet zinnen, maar dit is toch echt een politiek en ethisch vraagstuk.

Wie meent met technologie en wetenschap alle onzekerheden en problemen te kunnen uitbannen, lijdt niet alleen aan quasi-religieuze visioenen, maar houdt er tevens opvattingen op na die in wezen nihilistisch zijn. Dat wil zeggen: het geloof dat alles wat van waarde en betekenis is, te reduceren valt tot een kwestie van technologische beheersing en berekening. Als u het mij vraagt is die bende dan ook gewoon een nihilistisch zooitje.