Een gewaarschuwd mens telt voor twee. Maar toen VVD-fractieleider Halbe Zijlstra in 2014 werd ingefluisterd dat de Russische president Vladimir Poetin nog altijd treurt over het verlies van Groot-Rusland, was dat geen reden voor Zijlstra om een nationale discussie te starten over de Nederlandse afhankelijkheid van Russische grondstoffen. Evenmin gold dat voor de afzender van het bericht, oud-Shell-baas Jeroen van der Veer. Volgens hem waren Poetins woorden vooral ‘historisch’ bedoeld, en hoefden ze niet te worden opgevat als blijk van eventuele militaire ambities.

Zowel het kabinet-Rutte III als Shell zijn in de jaren na Zijlstra’s openbaring volop blijven investeren in Russische fossiele brandstoffen, en hebben zelfs fervent in Brussel gelobbyd voor gas als ‘transitiebrandstof’ naar een duurzamer tijdperk. Niet onder leiding van Zijlstra – die legde immers begin 2018 zijn portefeuille als minister van Buitenlandse Zaken neer toen bleek dat hij ten onrechte had gedaan alsof hij persoonlijk uit de mond van Poetin diens zielenroerselen had vernomen. Maar wel onder de bezielende leiding van zijn partijgenoot Eric Wiebes op het ministerie van Economische Zaken en Klimaat.

De Nederlandse industrie kon onder het mom van ‘vergroening’ blijven leunen op goedkope fossiele brandstoffen uit Rusland

Zo werd  CO2-opslag (CCS) onder Rutte III geïntroduceerd als ‘kostenefficiënte’ klimaatpolitiek en werd er in het regeerakkoord geen nieuw doel gesteld voor de ontwikkeling van hernieuwbare energie. Fijn voor Shell, dat op die manier zijn verdienmodel als gasleverancier in stand kon houden. En ook gunstig voor de Nederlandse industrie, die onder het mom van ‘vergroening’ nog wat langer kon blijven leunen op goedkope fossiele brandstoffen uit onder andere Rusland. Men presenteerde deze poot van het klimaatbeleid in maart 2020: de kabinetsvisie Waterstof. 

Het concept: waterstof is geen energiebron maar een energiedrager, en stoot bij gebruik geen broeikasgassen uit, dus het is een goede oplossing voor de klimaatproblematiek. Wat voor het gemak een beetje vaag werd gehouden: nog lang niet genoeg hernieuwbare energie is beschikbaar om voldoende zogeheten groene waterstof te produceren. De ‘visie’ zou daardoor voorlopig vooral neerkomen op waterstof vervaardigd uit aardgas, waarvan in het gunstigste geval de CO₂-uitstoot van het productieproces zou worden afgevangen en opgeslagen: blauwe waterstof.

Ernst Worrell, hoogleraar Energie aan de Universiteit Utrecht, zag de ontwikkelingen destijds met gefronste wenkbrauwen aan. In juni 2020 schreef hij een brief in Trouw waarin hij wees op de gevaren van de Nederlandse waterstofstrategie: ‘Daar hebben we nog steeds aardgas voor nodig, dat steeds meer uit Rusland komt, nu we stoppen met de gaswinning in Slochteren. Het lijkt niet verstandig om onze economie afhankelijk te maken van zo’n partner, en toch is dat wat de Gasunie en consorten voorstellen.’

Avances

De waarschuwing was aan dovemansoren gericht. Door Nederland werd er op dat moment juist verlekkerd naar Rusland geloerd als lucratieve gaspartner. In de energie-avances die Nederlandse diplomaten in die jaren richting Rusland maakten, valt dan ook geregeld het woord waterstof.

Door Nederland werd  juist verlekkerd naar Rusland geloerd als lucratieve gaspartner

Zo noemt het kabinet begin april 2020 in een Kamerbrief dat er eerder dat jaar een ‘energiewerkgroep’  had plaatsgevonden in Moskou met 50 publieke en private partijen. Namens Nederland was daarbij een (plaatsvervangend) directeur-generaal aanwezig van het ministerie van Buitenlandse Zaken, en van Russische zijde de viceminister van Energie. ‘Beide zijden toonden veel interesse in de ontwikkeling van waterstoftechnologie en het gebruik van gasinfrastructuur voor het transport van waterstof’, aldus het verslag voor de Kamer. ‘Er werd gewezen op innovatieve R&D-projecten en zowel Russische als Nederlandse partijen toonden interesse in samenwerking op dit terrein.’ 

Wanneer vervolgens Rusland in het najaar van 2020 de eerste eigen waterstofplannen vaststelt, vervaardigt de economische afdeling van de Nederlandse ambassade in Moskou een informatiebrochure waarin de kansen voor Nederland worden uitgelicht, met name op het gebied van blauwe waterstof. Russisch gasbedrijf Gazprom is zelfs voornemens de grootste exporteur van blauwe waterstof ter wereld te worden, met Europa als belangrijke afnemer, hoewel Rusland op dat moment nog nooit een CO₂-opslagproject heeft gerealiseerd.

De Nederlandse diplomaten zien het wel zitten

De Nederlandse diplomaten zien het wel zitten. ‘Rusland heeft de natuurlijke bronnen en potentieel de infrastructuur om zowel Nederland als de rest van de Europese Unie in grote hoeveelheden van blauwe waterstof te voorzien,’ staat in de brochure. ‘Deze twee landen kennen een lange geschiedenis van samenwerking op het gebied van energie, zowel op overheids- als bedrijfsniveau. Deze relatie kan worden geëxploiteerd door de productie in Rusland van blauwe waterstof op te schalen en te exporteren naar Nederland. Op overheidsniveau is de ambassade op dit onderwerp in contact met het Russische ministerie van Energie.’

En eind 2021, slechts twee maanden voordat Rusland zou besluiten Oekraïne binnen te vallen, vindt Rusland nog zijn weg in de waterstofplannen van de Nederlandse regering. In een brief aan de Kamer wordt Rusland door toenmalig staatssecretaris Dilan Yeşilgöz-Zegerius (VVD) van Economische Zaken en Klimaat genoemd in een rijtje van landen dat ‘duurzame waterstof’ zou kunnen leveren.

Energieleverancier

Ook elders in Europa schieten de plannen voor waterstof wortel, alsook de potentie van Rusland als leverancier. In de zomer van 2021 presenteren het Russische gasbedrijf Novatek en de Franse energiegigant TotalEnergies samenwerkingsplannen voor de ontwikkeling van blauwe waterstof. En de Duitse regering noemt Rusland expliciet in de nationale waterstofstrategie als potentiële leverancier van blauwe waterstof. Bovendien leven er fantasieën om de omstreden gaspijpleiding Nord Stream II in de toekomst om te toveren tot waterstoftoevoerpijp.

Russisch gas blijft in beeld om in de Europese landen zelf grijze of blauwe waterstof te vervaardigen

Toch is het niet eens zozeer dat Rusland interessant is als producent van waterstof. De Europese waterstofplannen zorgen ervoor dat de levering van Russisch gas in beeld blijft om in de Europese landen zelf grijze of blauwe waterstof te vervaardigen. Zelfs groene waterstof draagt bij aan de voortdurende gasverslaving, vertelt Machiel Mulder (hoogleraar energiemarkten aan de Universiteit Groningen). Want zolang er nog bij lange na niet genoeg wind- en zonne-energie is om aan de grote behoefte voor groene elektriciteit te voldoen, dreigt het inefficiënte productieproces van groene waterstof (ongeveer 25 procent van de energie gaat verloren) andere sectoren te verdringen die daardoor elektriciteit moeten halen bij leveranciers die het uit aardgas maken.

Mulder: ‘De prijs voor aardgas en elektriciteit ligt door alle ontwikkelingen ontzettend hoog, wat iedere vorm van waterstof nu erg duur maakt. Het grote probleem is dat er wel volop is gelobbyd voor waterstofplannen, maar dat tegelijkertijd de ontwikkeling van groene energiebronnen als wind en zon is achtergebleven. Daardoor zal de huidige waterstofstrategie nog decennia zwaar leunen op aardgas.’

‘De belofte van blauwe waterstof was gebaseerd op goedkoop Russisch gas’

Ook hoogleraar Worrell (Universiteit Utrecht) ziet hoe zijn waarschuwing uit 2020 helaas terecht is gebleken. ‘De belofte van blauwe waterstof was gebaseerd op goedkoop Russisch gas,’ reageert hij. ‘Aan alle kanten hebben we onze fossiele industrie, zowel nu als voor de toekomst, aan Rusland gekoppeld. Het ministerie van Economische Zaken en Klimaat ging daarin mee. Dat moeten we nu  herzien: van het gas af, zo simpel is het.’

Transitie

De Europese Commissie gaf op 8 maart alvast een schot de boeg. Brussel wil de afhankelijkheid van Russisch gas versneld afbouwen door elders aardgas in te kopen en de ontwikkeling van hernieuwbare energie aan te jagen. Ook wordt flink ingezet op de productie van groene waterstof. Daarmee zou de Europese Unie – mogelijk met miljarden geleend op de financiële markten – nog dit decennium Rusland als gasleverancier kwijtraken.

Volgens Mulder gaat die vlieger alleen op als het huidige waterstofbeleid wordt aangepast. ‘In feite moet je het aan de markt laten hoe de groene energie het beste kan worden toegepast: bijvoorbeeld of het efficiënter is om het aan te wenden voor elektrische auto’s, of voor groene waterstof voor de zware industrie. Dat weet je als overheid niet, dus is het de vraag of je er verstandig aan doet om met subsidies vooral waterstof te stimuleren.’

Premier Mark Rutte lijkt nog steeds waterstof als onderdeel van de oplossing te zien

In Den Haag moet deze discussie nog beginnen. De coalitiepartijen hadden voor dit jaar het klimaatsubsidieplafond voor CO₂-opslag juist verhoogd, terwijl dat voor zon en wind hetzelfde bleef. En tijdens het ingelaste Tweede Kamerdebat op 28 februari over de inval in Oekraïne kwam weliswaar Europa’s afhankelijkheid van gas ter sprake, maar werd dat probleem nog niet gekoppeld aan de consequenties voor het gekozen Nederlandse klimaatbeleid.

Premier Mark Rutte lijkt vooralsnog –  in lijn met Brussel – waterstof als onderdeel van de oplossing te zien. Tegenover studenten van een Franse universiteit zei hij op 9 maart dat het niet mogelijk is om direct de energievoorziening uit Rusland af te sluiten. Maar Rutte benadrukte dat het hoog tijd is om versneld werk te maken van alternatieven: ‘[We moeten] investeren in duurzame energie, zoals zon, wind en waterstof.’

Recordwinsten

Energiebedrijf Shell, dat aan de wieg stond van de waterstof/CO₂-opslagplannen en zowel in Nederland als in Europa lobbyde tegen doelstellingen voor hernieuwbare energie, heeft inmiddels eieren voor zijn geld gekozen. De olie- en gasleverancier verbreekt zijn banden met de Russische tegenhanger Gazprom en verkoopt zijn Russische bezittingen, zoals de belangen in olie- en gas- (en waterstof-)project Shakhalin-2 en de 10 procent financiering van Nord Stream II. 

Maar ook Van der Veer, die in zijn tijd als Shell-bestuursvoorzitter (2004 - 2009) hard aan het Shakhalin-project had getrokken, zei op 6 maart bij WNL op Zondag dat Nederland en Europa beter nog niet stoppen met het afnemen van gas uit Rusland. ‘We hebben de komende jaren nog heel veel gas nodig, wat we ook doen aan hernieuwbare energieversnelling’, aldus Van der Veer. ‘Dus je moet minder hebben dan nu. Maar je moet zeker niet naar nul en zorgen dat je een plan klaar hebt als die leverancier moeilijk doet, zodat je kunt overschakelen.’

Veel pijn lijdt Shell zelf overigens niet door de ontwikkelingen. Dankzij de hoge energieprijzen boekt het momenteel recordwinsten.