De onfrisse erfenis van Angela Merkel

De internationale pers putte zich vorige week uit in complimenten aan het adres van Angela Merkel toen bekend werd dat ze zich niet opnieuw verkiesbaar zou stellen en zich met onmiddellijke ingang zou terugtrekken als partijvoorzitter. De ongekroonde koningin van Europa werd ze genoemd, de redder van de euro, de enige stabiele factor op het wereldtoneel, de anti-Trump, tegengif tegen het populisme.

Het is de zoveelste illustratie van de mate waarin de media zich zijn gaan identificeren met de heersende macht. En het zoveelste bewijs dat verburgerlijkte journalisten niet verder kijken dan hun neus lang is. Er is namelijk een keerzijde aan het dertienjarige bewind van Merkel, die veel minder rooskleurig is dan het beeld dat nu van haar wordt geschetst.

In dat universum heeft zij de euro niet gered, maar is zij mede verantwoordelijk geweest voor de lange Europese recessie die burgers in grote delen van de eurozone nog altijd parten speelt. En is zij niet de hoeder van politieke stabiliteit, maar de hoofdverantwoordelijke voor de onttakeling van het Europese politieke midden en daarmee de moeder van het populisme dat momenteel door de eurozone waart.

Ga maar na: als kind van het Duitse neoliberalisme is zij een van de belangrijkste hogepriesters van de Europese bezuinigingsfetisj geweest. In 2011 riep ze, na een van die nachtelijke Brusselse vergaderingen, het jaar uit tot ‘jaar van de Swäbische huisvrouw’. En daarmee bedoelde zij dat ook voor de lidstaten van de eurozone moest gelden dat de kost voor de baat uit gaat, en dat begrotingsevenwicht en een lage staatsschuld het alfa en omega van het nationale begrotingsbeleid zouden moeten zijn.

En dus kregen Europese burgers een aangescherpt groei- en stabiliteitspact dat de parameters van het begrotingsbeleid van de lidstaten van de eurozone in handen legt van de ongekozen technocraten van de Europese Commissie en haar medewerkers.

Merkels neoliberalisme is goed geweest voor de Duitse exportsector, maar heeft gewone Duitsers zwaar benadeeld

Je hoeft geen groot kenner van het werk van Friedrich Hayek te zijn om hier de door neoliberalen zo naarstig nagestreefde ‘onttroning’ van politiek en democratie in te herkennen. Volgens Hayek en consorten was radicale inperking van de democratische zeggenschap van burgers de beste manier om te voorkomen dat samenlevingen op het hellende vlak naar socialistische horigheid terecht zouden komen. Om vrijheid te garanderen, moest de democratie worden uitgeschakeld en moesten juristen de regels van de markt bewaken. Het is het voornaamste motief geweest achter de World Trade Organisation, de Europese Interne Markt, achter handelsverdragen als TTIP en CETA en achter de arbitragehoven die landen verbieden wetgeving in te voeren die bedrijfsbelangen schaadt.

De gevolgen zijn desastreus geweest — ook in Duitsland. Zes jaar aan bezuinigingen en lastenverzwaringen, bedoeld om de heilige graal van het begrotingsevenwicht in het vizier te krijgen, hebben de vooruitzichten van miljoenen ouderen, de levenskansen van miljoenen jongeren en de groeimogelijkheden van vrijwel alle lidstaten ernstig geschaad. Al was het maar doordat veel millenials tijdens de eurocrisis een goed heenkomen hebben gezocht bij wat op dat moment de werkgever in laatste instantie was: het Verenigd Koninkrijk. Iets dat weer mede heeft bijgedragen aan de Brexit.

Marcel Fratzscher, hoofdeconoom van het Duitse Instituut voor Economisch Onderzoek, één van de vijf denktanks die het overheidsbeleid economisch beoordeeld, is in blogs en interviews al jarenlang ongemeen hard over twaalf jaar Merkel. Volgens Fratzcher staan tegenover een krankzinnig hoog begrotingsoverschot van 1,7 procent van het Duitse Bruto Binnenlands Product ver achterblijvende publieke investeringen. Dat manifesteert zich in een vergruizende infrastructuur (slechte wegen, ouderwetse sporen), een achterhaald onderwijsstelsel (selectie op 10-jarige leeftijd), vrijwel afwezige kinderopvang, stagnerende gezinsinkomens, maar mondjesmaat groeiende arbeidsproductiviteit, ongekend hoge vermogensongelijkheid (vergelijkbaar met de VS), een onderontwikkelde dienstensector, een groeiend aantal werknemers met precaire arbeidscontracten en stijgende structurele armoede.

Merkels neoliberalisme is goed geweest voor de Duitse exportsector, door een eurocrisis te veroorzaken die de koers van de euro kunstmatig laag hield en daarmee de Duitse exportsector ondanks stagnerende productiviteitsgroei wind in de zeilen gaf. Maar het heeft gewone Duitsers zwaar benadeeld, en alle Europese verzorgingsstaten en democratieën zwaar beschadigd.

En daarmee is de afkalvende electorale steun voor middenpartijen en de opkomst van links- en rechtspopulisten in Europa net zo goed Merkels erfenis. Vind je het gek dat kiezers zich wenden tot populisten als de Italiaanse Vijfsterrenbeweging, die onomwonden verkondigen dat publieke bestedingsimpulsen het groeiprobleem van de eurozone wel gaan oplossen? Na twaalf jaar Merkel ben ik — samen met miljoenen andere burgers — bereid ze het voordeel van de twijfel te gunnen.