Ver van miljoenensteden als Bombay en Bhopal ligt bijna midden in India Kymore, een industriestadje met 35.000 inwoners. In de brandende zon schittert de enorme beeltenis van de Hindoestaanse Koning Ravana, gezegend met tien hoofden. Singalezen, Tamils en Hindoestanen aanbidden de hoogheid uit een ver verleden. Verschillende watervallen brengen in de zinderende zomerhitte enige verkoeling.

We zouden waarschijnlijk nooit van deze stad hebben gehoord, ware het niet dat er een enorme vuilnisbelt (oppervlakte: zo'n 600.000 vierkante meter) vol met asbestvezels had gelegen. Het is waarschijnlijk de grootste asbeststortplaats van heel Zuidoost-Azië; jarenlang hebben kinderen er gespeeld of gezocht naar waardevol afval. 

De asbest is afkomstig van meerdere fabrieken van Eternit SA, het Belgische concern waartoe ook de fabriek in Goor in Twente  behoort. Nadat in 1999 het gebruik van de kankerverwekkende delfstof in Europa verboden werd, besloten de eigenaren van Eternit de lucratieve productie van asbest in Azië en Afrika voort te zetten. Sterker nog: de productie daar werd opgeschroefd. Over de ruggen van onwetende Aziatische en Afrikaanse Eternit-arbeiders en burgers wisten de schatrijke eigenaars van Eternit tot 2002 dankzij de lucratieve asbest-business hun vermogen te verdubbelen.

Advocaten en vakbonden bereiden een juridisch offensief voor tegen de vermogende asbest-miljardairs

De gevolgen mogen gerust desastreus genoemd worden. Asbestvezels zijn zeer kankerverwekkend en het toenemend aantal meldingen van ziektegevallen weerspiegelt de stijging van de productie in India. Arbeiders en burgers werden niet gewezen op de gevaren van blootstelling aan de stof; ze staan machteloos. Honderden mensen hebben een ernstige vorm van longkanker opgelopen. Van schadevergoeding door de Eternit-eigenaars is geen sprake. 

Maar daar zou binnenkort verandering in kunnen komen. Advocaten en vakbonden bereiden een juridisch offensief voor tegen de vermogende asbest-miljardairs.

‘Industriële misdaad’

‘Wat in India is gebeurd is een industriële misdaad,’ zegt de Indiase advocaat Tublu Krishendu Mukherjee. ‘Als jouw besluit mensen het leven kost, dan moet je daar verantwoording voor afleggen in de rechtbank. Ik ben van plan om nog dit jaar een proces te voeren bij de rechtbank in Bhopal in India.’

Ik spreek Krishnendu eind april telefonisch, als hij een bezoek aan België brengt. De advocaat, die zowel in Londen als in India werkzaam is, heeft de hulp gezocht van de ervaren Belgische jurist Jan Fermon uit Antwerpen. Fermon sleepte eerder in zijn land de Eternit-asbestmiljardairs van de familie Emsens voor de rechter om een schadevergoeding af te dwingen. Krishnendu Mukherjee probeert hetzelfde: ‘Tien jaar geleden ben ik begonnen om een zaak tegen Eternit te bouwen, maar mondjesmaat kwamen de eerste slachtoffers naar mij toe. Inmiddels sta ik 1500 arbeiders, nabestaanden en lokale burgers bij die doodziek zijn geworden door blootstelling aan asbest.’

Naast de Indiase en Belgische jurist, vecht vanuit Kymore ook een lokale onderwijzeres tegen het Belgische Eternit. Nauwelijks twee turven hoog, gedrongen en gitzwarte haardracht, zet Nirmala Gurung in haar rood-oranje batik-jurk de bijl aan de wortels van de boomstam van de invloedrijke en machtige Eternit-eigenaren. Gurung legde in november vorig jaar een belastende getuigenis af voor het Business en Human Rights Forum in Genève. Dat wordt haar niet in dank afgenomen: bij thuiskomst wordt ze samen met haar man uit hun huis gezet dat eigendom is van de lokale asbestfabriek.

Belgische documentaire

De Indiase onderwijzeres komt aan het woord in Ademloos, een onlangs verschenen documentaire van de ervaren Vlaamse filmmakers Daniel Lambo en Maarten Schmidt. Zij filmden in 2017 de desastreuze gevolgen van de asbestvervuiling in Kymore en omgeving. Onderwijzers Gurung zegt over de asbestramp in India: ‘Ik wist niets van de gevaren van asbest. Zelfs de arbeiders wisten het niet; anders waren zij hier nooit komen werken. Ook de kinderen waren onwetend.’

De Brusselse cineast Maarten Schmidt van Storyhouse Belgium begon in 2012 samen met zijn plaatsgenoot en filmmaker Daniel Lambo aan het filmproject. Dat trok meteen de aandacht van de asbestindustrie. Binnen een jaar nadat het duo met de voorbereidingen van de film was begonnen, infiltreerde een bedrijfsspion in opdracht van een groot asbestbedrijf uit Kazachstan. Follow the Money bericht hierover binnenkort in een nieuw artikel in dit asbestdossier.

Vanaf eind april reizen de filmmakers door België om in verschillende steden in België de documentaire te tonen. Na afloop praten ze verder met toeschouwers. Vorige week was de première in Brussel, later gevolgd door Brugge en Turnhout. Volgens de makers reageren de Vlamingen geschokt na het zien van de beelden. De documentaire Ademloos is in november 2018 ook op de Nederlandse televisie te zien.

Milieu-racisme

Onder de naam Everest heeft Eternit in India tot 2002 vijf fabrieken gehad. Eén locatie is al geopend in 1995, twee jaar na het Nederlandse asbestverbod. Filmmaker Lambo vertelt dat hij tijdens de opnames in India hoorde hoe fabrieksarbeiders van Eternit werden beschermd. ‘De arbeider kreeg de verplichting een helm te dragen, maar dat had totaal geen nut, want hij zat met z’n handen in het asbest te ploeteren en ademde de dodelijke stof in. De richtlijnen waar mijn vader dertig jaar geleden voor had gevochten, worden in India nog altijd niet gerespecteerd.’

De documentairemakers komen in de film met een verklaring waarom Eternit zich vestigde in het afgelegen Kymora. ‘Het is een deel van de strategie die environmental racism wordt genoemd,’ zegt Lambo. ‘Multinationals doen dat vaker. Een verarmde plek uitzoeken, ver van alles. In Amerika zie je dat fenomeen bij de chemische industrie bijvoorbeeld in Louisiana. Een regio daar wordt zelfs Cancer Alley genoemd. Zelden doen ze dat in dichtbevolkte, welvarende regio’s die al alle faciliteiten hebben.’

‘Multinationals doen dat vaker. Een verarmde plek uitzoeken, ver van alles’

Eternit is al sinds eind jaren ’80 actief in Azië. De Belgen kopen er uit de failliete boedel van het Britse bedrijf Turner en Newall vier vestigingen op en bouwen er in 1995 nog één bij. Eternit profiteert van de ondergang van de Engelse asbest reus die was bezweken onder de last van miljoenenclaims van asbestslachtoffers. De Belgische multinational heeft daar totaal geen last van, en van gewetensbezwaren evenmin.

Integendeel. Jean Marie Emsens, pater familias van de Belgische Eternit-eigenaren, zegt in die periode tegen Belgische media: ‘De vraag naar asbest in ontwikkelingslanden zal blijven toenemen op langere termijn’. Hij beseft dat in Europa de productie van de kankerverwekkende delfstof aan banden zal worden gelegd. Een verbod geldt vanaf 1993 in Nederland, België zal volgen in 1998 en de hele Europese Unie in 1999. De inkomsten zullen opdrogen. Maar in Derde Wereldlanden wordt de regelgeving, als die er al is, slecht gehandhaafd. Eternit maakt daar tot in 2002 bewust gebruik van. Zeker zo’n vier jaar na het verbod in België.

Ook in Congo

In 2002 verkoopt Eternit in India de fabrieken één voor één aan lokale ondernemingen die nog steeds asbestproducten maken. Maar dat betekent niet het einde van de productie van asbest door Eternit. Tot 2005 genereert de Belgische moedermaatschappij via een meerderheidsbelang in een fabriek van bouwmaterialen in de snelgroeiende Congolese hoofdstad Kinshasa nog de nodige inkomsten met de fabriek van asbesthoudende bouwmaterialen. Daarna stoot de Belgische multinational in dit Afrikaanse land de onderneming af.

Over de gezondheid van de fabrieksarbeiders en bouwers in het Afrikaanse land is weinig bekend. Advocaat Jan Fermon zegt daarover tegen mij: ‘Er is niemand die zich om hun lot bekommert en van vakbonden die de strijd aangaan, hebben ze in Congo nog nooit gehoord. Laat staan dat wij weten wat de kosten zouden zijn als deze rotzooi moet worden opgeruimd in Afrika.’

Schoonmaak India kost 50 tot 80 miljoen euro

In India wordt intussen langzamerhand wél duidelijk hoe groot de schade is. Een Canadees onderzoeksbureau becijferde vorig jaar dat de schoonmaak van asbest-rotzooi rondom de fabrieken in Kymore tussen de 50 en 80 miljoen euro gaat kosten. Raadsman Tublu Krishendu Mukherjee eist dat stad en omgeving volledig asbestvrij wordt gemaakt.

Dat de sluipmoordenaar van de 20ste eeuw na het verbod in Europa in het nieuwe millennium op kon duiken in ontwikkelingslanden in Azië en Afrika duidt op een zwak ontwikkeld gevoel voor ethiek bij de bestuurders van Eternit. Ze maken gebruik van de lokale situatie waar regelgeving vaak slecht wordt gehandhaafd.

Wereldwijd zijn er overigens nog steeds enkele landen waar helemaal geen asbestverbod is afgekondigd. Rusland, China, Brazilië en Kazachstan nemen bijna 100 procent van de huidige asbestproductie voor hun rekening. Eternit heeft zijn geen belangen in de asbestproductie inmiddels afgestoten. Wereldwijd is Rusland veruit de grootste producent en leverancier van ruwe asbest en dat was het al toen Eternit in de vorige eeuw vanuit dat land de delfstof importeerde voor de vestiging in het Twentse Goor.

Vanaf begin jaren ’90 hebben 55 van de 196 landen in de wereld een geheel of gedeeltelijk asbestverbod afgekondigd. Maar daarmee is het probleem dat de stof veroorzaakt niet opgelost. De kankerverwekkende delfstof is in veel van die landen in bouwwerken en bodem aanwezig. En ondanks verboden proberen fabrikanten en handelaren hun voorraden nog te verkopen. Zo stelde Oekraïne vorig jaar een totaalverbod in, maar desondanks dook vanuit dat land in Nederland vorig jaar een partij met asbest vervuilde straalgrit op bij het bedrijf Eurogrit in Dordrecht. Dat bedrijf verspreidde onder 594 ondernemingen in Nederland het met asbest vervuilde grit. Hoe het Oekraïense straalgrit besmet is geraakt, is niet duidelijk.

Wereldwijde ban

Anti-asbest activisten onder aanvoering van de beweging: International Ban Asbestos Secretariat, IBAS, blijven strijden voor een wereldwijd verbod, maar de huidige asbestindustrie vreest enorme financiële schade als asbest wereldwijd in de ban wordt gedaan. Er wordt dan ook een actieve lobby gevoerd om het verbod te vertragen, of regelgeving te versoepelen.

Zelfs de hoogste Belgische Eternit-CEO en bedrijfsarts worden geveld door asbestkanker

En dat terwijl er over de schadelijkheid van asbest geen enkele discussie mogelijk is. Zelfs de familie Emsens, oprichters en mede-eigenaar van Eternit, is niet ontkomen aan de fatale gevolgen van de dodelijke delfstof. Voormalig ceo van Eternit Etienne van der Rest, een aangetrouwd familielid van de familie Emsens en een vurig pleitbezorger van de asbestlobby, overleed in 1998. De Belgische advocaat Jan Fermon zegt dat er nog meer familieleden Emsens aan de asbestziekte zijn gestorven, maar namen heeft hij niet direct paraat.

Uit de boezem van de propagandisten van het onverwoestbare materiaal is er nog een prominent slachtoffer: de door Eternit betaalde bedrijfsarts Jacques Lepoutre. De medicus die de gevaren altijd heeft gebagatelliseerd sterft zelf aan longvlieskanker, een vorm die alleen wordt veroorzaakt door blootstelling aan asbest.

Follow the Money heeft enkele weken geleden via de mail aan de directie van Eternit onder meer gevraagd waarom het bedrijf niet meebetaalt aan saneringsoperaties. Eind vorige week kwam Eternit met een persverklaring, maar de vraag waarom niet wordt meebetaald aan het opruimen van de asbest-rotzooi blijft daarin onbeantwoord. Wel gaat de onderneming in op de houding van het bedrijf ten opzichte van slachtoffers.

De Belgische multinational laat weten het gebruik van asbest in het verleden te betreuren. Ook dat vandaag de dag nog veel mensen sterven aan de asbestziekte doordat tussen de eerste blootstelling en de diagnose gemiddeld meer dan 45 jaar bedraagt. De huidige directie stelt bij te dragen aan schadevergoedingen via het Belgische asbestfonds en het Instituut voor Asbestslachtoffers in Nederland.

De publicaties van Follow the Money over het asbestschandaal in de Hof van Twente hebben inmiddels geleid tot Kamervragen van de SP en PVV. Na het reces wordt een debat gehouden met de verantwoordelijke staatssecretaris.

FTM blijft deze zaak volgen. Binnenkort volgt deel 4 in dit dossier. Dat zal gaan over de asbestslachtoffers.