Heel even was Downing Street no. 10 het centrum van Europa. Afgelopen weekend ontving de Britse premier Cameron in zijn Londense ambtswoning Donald Tusk. Als voorzitter van de Europese Raad kreeg de Pool de opdracht mee om de Britten binnenboord te houden, een Brexit te voorkomen dus. Dit in het volle besef dat de EU Cameron ook niet met lege handen naar huis kon laten gaan.

Heikele thema's

De Britse premier heeft het Britse volk een referendum in het vooruitzicht gesteld waarin de Britten zich kunnen uitspreken over de vraag of zij deel willen blijven uitmaken van de EU. Voorafgaand aan dat referendum, hoogstwaarschijnlijk in juni, wil Cameron een deal met de EU op tafel hebben over door Cameron voorgestelde 'hervormingen' van de huidige overeenkomst met de EU. Cameron hamert op vier heikele thema's: economisch bestuur, concurrentievermogen, soevereiniteit en sociale uitkeringen in relatie tot het vrij verkeer van personen binnen de EU. Nadat Tusk zondagavond nog had laten weten dat er geen deal met de Britten gesloten was na twee weken vruchteloos onderhandelen, kwam hij dinsdag alsnog met een brief met een voorstel aan de overige regeringsleiders, waarin toch een voorlopige overeenstemming met de Britten werd toegelicht. Van de twee belangrijkste resultaten die uit de onderhandelingen naar voren waren gekomen, is het eerste dat Tusk akkoord is gegaan met de zogenaamde 'rode kaart'-procedure – een aanvulling op de reeds bestaande gele en oranje kaarten-procedure. Met dit voorstel wordt het mogelijk om besluiten van de Eurogroep ter discussie te stellen in de voltallige Europese Raad. Deze procedure houdt in dat een wetsvoorstel van de Europese Commissie niet in behandeling wordt genomen als 55 procent van de nationale parlementen, dat wil zeggen 16 van de 28 EU-lidstaten daar bezwaar tegen maakt. Belangrijk resultaat nummer twee is dat er een noodrem komt op misbruik van de Britse sociale zekerheid door arbeidsmigranten uit andere EU-landen. Deze maatregel zorgt ervoor dat werknemers van andere EU-lidstaten niet meteen dezelfde sociale rechten krijgen als de Britse.

De Commissie kan besluiten om werknemers uit andere EU-landen niet dezelfde toegang tot sociale uitkeringen te verlenen

Dit is voor Cameron een zwaarwegend punt, omdat zijn land 'overspoeld' wordt door arbeidsmigranten uit Oost-Europese landen en dan vooral uit Tusks geboorteland. Het Pools is inmiddels zelfs de tweede taal in Groot-Brittannië. Met dit nieuwe voorstel kan de Commissie besluiten om aan Groot-Brittannië toe te staan om werknemers uit andere EU-landen niet dezelfde toegang tot sociale uitkeringen te verlenen.  Zo zullen niet-Britse werknemers uit de overige EU-landen eerst een aantal jaren in Groot-Britannië moeten werken voordat zij aanspraak kunnen maken op dezelfde rechten als de Britten. Het vrije verkeer van personen als zodanig staat overigens niet ter discussie.

Afwijken onder voorwaarden

De voorwaarden waaronder afgeweken mag worden van het toekennen van genoemde rechten zijn nog niet definitief bepaald en ze zijn bovendien uiteindelijk voorbehouden aan het oordeel van de Commissie. Concreet worden genoemd: het terugdringen van werkloosheid, de bescherming van kwetsbare arbeidskrachten, het vermijden van het risico van onhoudbare sociale uitkeringen. Daarbij zal het 'woonlandbeginsel' van toepassing worden verklaard op de hoogte en indexering van de kinderbijslag voor kinderen die zijn achtergebleven in het land van herkomst. De hoogte van die uitkeringen wordt daarbij aangepast aan de levensstandaard in die herkomstlanden, die vaak veel lager is dan die in de UK. Dat dit gevoelig ligt, bleek eerder uit de langdurige – en uiteindelijk mislukte – onderhandelingen die onze minister Asscher heeft gevoerd met de Marokkaanse regering over dezelfde kwestie. In zijn begeleidende brief gaf Tusk aan dat de gemeenschappelijke Europese waarden overeind waren gebleven en dat hij op dat punt nergens een grens had overschreden: 'Keeping the unity of the European Union is the biggest challenge for all of us and so it is the key objective of my mandate. The line I did not cross, however, were the principles on which the European project is founded'. Cameron tweette al snel na de openbaar making van het akkoord dat er op alle vier terreinen goede vooruitgang was geboekt, maar 'here’s more work to do'. Niet onbelangrijk is ook dat ten aanzien van het economisch bestuur ('economic governance') uitdrukkelijk is vastgelegd dat Groot-Brittannië op geen enkele wijze meedoet aan de eurozone bail outs, zoals vorig jaar zomer met de derde bail out van Griekenland dreigde te gebeuren. Ook blijft het financiële en macro-economische toezicht onder Britse controle. Tot slot is ook enige flexibiliteit ingebouwd ten aanzien van de regelgeving in het kader van de bankenunie. Het uiteindelijke conceptakkoord tussen Tusk en Cameron moet op 18 februari nog worden besproken en goedgekeurd door alle 28 regeringsleiders tijdens de volgende EU-top.

Reacties EU-deskundigen

Follow the Money vroeg enkele Europadeskundigen om een eerste reactie op het conceptakkoord. Dr. Adriaan Schout, hoofd van het European Studies-programma van Clingendael, acht de kans groot dat de overige regeringsleiders wel akkoord zullen gaan. Immers, het mandaat van Tusk zou ongetwijfeld van te voren wel zijn afgestemd met 'de overige hoofdsteden'. Maar met de uitkomst van het referendum heeft dit voorlopige akkoord niet zo veel te maken, aldus Schout. Volgens hem stellen de vier thema's 'te weinig' voor en bovendien zijn ze ook nog eens in afgezwakte vorm gepresenteerd. Hij zei het referendum een 'typisch Britse discussie' te vinden. Belangrijke Europese onderwerpen zoals het gemeenschappelijk landbouwbeleid, de Europese begroting en zelfs het verhuiscircus 'Straatsburg' worden namelijk door Cameron niet ter discussie gesteld. Ook de rode kaart-procedure stelt volgens Schout niet zoveel voor. Niet alleen moet meer dan de helft van de 28 landen instemmen, bovendien is het gebruik van de noodrem afhankelijk van het oordeel van de Commissie. Schout had meer strijd verwacht, zo zei hij, want pas over ruim twee weken wordt het concept voorgelegd aan de Raad. Tijd te over dus om nog een stevig robbertje te vechten, zou je denken. Hij is ook niet bang dat een eventueel vertrek van het Verenigd Koninkrijk tot een verstoord evenwicht binnen de EU zal leiden, temeer daar de Britten toch de euro niet voeren. Het enige belang van deze onderhandelingen, aldus Schout, is dat de EU de Britten duidelijk heeft gemaakt dat zij nu weten dat ze 'op de tweede rang zitten'.

Buitenlandspecialist Arend Jan Boekestijn acht een compromis absoluut haalbaar. Het zou ook niet goed zijn voor het geopolitieke evenwicht als Groot-Brittannië de EU zou verlaten, voegde hij eraan toe. 'Onderhandelen met de Britten erbij in grote geopolitieke kwesties is nu eenmaal beter, de EU verzwakt bij een Brexit', aldus Boekestijn. Niet dat Groot-Brittannië niet zou kunnen overleven na een Brexit, maar dan wordt de gemeenschappelijke markt wel bedreigd. De EU – met Nederland voorop – is gebaat bij Europese samenwerking. 'Nu we afstormen op een "Europa van de Hekken",' aldus Boekestijn, 'staat de gemeenschappelijke markt sowieso al onder druk. Brexit is een verdere aantasting van de kern van de Europese samenwerking, van de common market'.  Volgens Boekestijn moet dat project wel 'terug naar de tekentafel' en moet er een 'Mini-Schengen' worden ingesteld om de grenzen te bewaken. 'We kunnen de immigratie niet verwerken', aldus de historicus, die zei te vrezen dat als er niets gebeurt de EU uiteen zou kunnen vallen. En we weer opnieuw moeten beginnen.

Reacties internationale pers

De reacties vanuit de internationale bladen op het voorstel van Tusk waren over het algemeen positief, maar opvallend is het verschil in toon tussen landen als Duitsland en Polen aan de ene kant en de zuidelijke landen aan de andere kant. Waar het Duitse Bild benadrukte dat Duitsland de Britten niet kan missen, sprak het Franse Le Monde van een 'schandelijke worstelwedstrijd', een obligaat partijtje worstelen voor de bühne: 'But it’s a wrestling match. It’s all a sham'.