Jarenlang prijkte op de websites van tientallen multinationals een blauwe keizerspinguïn. Het logo van het Zwitserse klimaatadviesbureau South Pole, een van ’s werelds grootste aanbieders van CO2-compensatie. South Pole is sinds 2022 een zogenoemde unicorn: een niet-beursgenoteerd bedrijf met een geschatte waarde van meer dan 1 miljard dollar. Met het blauwe logo lieten bedrijven zien dat zij via South Pole ‘klimaatneutraal’  waren. 

Ook de Nederlandse betaalserviceprovider Adyen voerde, zoals andere beursgenoteerde bedrijven Gucci en Volkswagen, het pinguïnlogo op zijn website. Adyen compenseerde via South Pole vanaf 2019 alle CO2-uitstoot, zelfs met terugwerkende kracht sinds de eigen oprichting in 2006: ‘Al onze belangrijke bronnen van uitstoot zijn gedekt, variërend van vliegreizen van onze medewerkers tot het energieverbruik van onze datacentra,’ stond op de Adyen-website.

Adyen ondersteunde onder de vlag van South Pole windparken in India, een zonnepark in de Chileense woestijn en Zimbabwaanse bossen, en schreef daar zelf over: ‘Dit is pas de eerste stap. Zoals de betekenis van onze naam in het Surinaams: we beginnen opnieuw.’

Begin dit jaar verdween de keizerspinguïn van Adyens website. Het bedrijf zegt de samenwerking met South Pole eerder dit jaar te hebben opgezegd en noemt zich niet langer ‘klimaatneutraal’. Op de site staat nu dat het bedrijf ‘aan een klimaatreis is begonnen’. 

De timing is opvallend. In januari onthulde Follow the Money problemen met South Pole’s paradepaardje: het Kariba-bosbeschermingsproject in Zimbabwe. Uit vertrouwelijke informatie van South Pole bleek dat de klimaatimpact van het project flink was overschat. Zo ging 27 miljoen ton CO2 – vergelijkbaar met zeven keer de jaarlijkse uitstoot van Amsterdam – zonder compensatie de lucht in.

Ook stak South Pole tientallen miljoenen euro die het Kariba-project opbracht in eigen zak, zonder deze opbrengsten zoals beloofd te delen met de Zimbabwaanse bevolking. Daarnaast bracht de Zwitserse milieufinancier geld dat bedoeld was voor de bosbescherming en Zimbabwaanse gemeenschap onder in belastingparadijs Guernsey. South Pole kon niet bewijzen dat het geld daarna op de juiste plekken terechtkwam.

‘We ontdekten dat CO2-compensatie het risico kan inhouden dat onze emissies onvoldoende worden gecompenseerd ’

Wanneer Follow the Money Adyen benadert, toont het bedrijf zich open over de kwestie. ‘We zagen dat er andere projecten zijn die beter werken, maar niet via South Pole beschikbaar zijn,’ legt een woordvoerder uit. Het bedrijf investeert tegenwoordig in innovatieve technieken om CO2 rechtstreeks uit de lucht te halen, in plaats van uitstoot elders te voorkomen. 

Waar Adyen voorheen op het advies van South Pole afging, heeft het bedrijf nu zelf meer geleerd over duurzaamheid, schrijft het in zijn laatste jaarverslag. ‘We ontdekten dat CO2-compensatie het risico kan inhouden dat onze emissies onvoldoende worden gecompenseerd of tot onnauwkeurige claims leiden.’ Het 1-op-1-compenseren van uitstoot is daarom ‘niet voldoende’ om verantwoordelijkheid te nemen voor de eigen klimaatimpact, vindt het betaalbedrijf.

Klimaatcompensatie op losse schroeven

Naast Adyen zijn er honderden andere bedrijven van South Pole’s Kariba-project afhankelijk om hun klimaatdoelen te halen, waaronder veel Europese beursgenoteerde ondernemingen die van financiële toezichthouders transparant moeten zijn over hun prestaties naar beleggers. 

Van de 50 grootste aankopers van Kariba-rechten zijn er 19 beursgenoteerd, waaronder automaker Volkswagen, modeketen Gucci, online reisbureau Booking.com, koffiemaker Nespresso, verlichtingsproducent Signify, cosmeticabedrijf L’Oréal, chemiebedrijf Bayer en elektra-producent Bosch. Niet een van hen maakte de problemen met South Pole aan beleggers bekend via hun website of sociale media.

Modebedrijf Gucci, dat al sinds 2018 klimaatneutraal zegt te zijn, kocht bij South Pole voor ruim 16 miljoen euro aan Kariba-kredieten – volgens financieel dienstverlener Bloomberg ruim de helft (62 procent) van alle CO2-rechten die Gucci ooit aanschafte. 

Nu blijkt dat de door South Pole voorgespiegelde impact van het Kariba-project grotendeels fictief is, staat de aanspraak op klimaatneutraliteit van Gucci op losse schroeven. Het bedrijf reageert niet op vragen van Follow the Money hierover.

Booking.com en Nespresso, die bij elkaar voor bijna 3 miljoen euro aan CO2-kredieten van South Pole kochten, verwijderden net als Adyen het pinguïnlogo van hun websites. Op vragen of (en hoe) Nespresso en Booking.com het nieuws over South Pole met klanten en beleggers hebben gedeeld, krijgt Follow the Money geen antwoord. Booking.com zegt de samenwerking met de klimaatadviseur eind vorig jaar te hebben opgezegd, maar geeft daarvoor geen reden op.

Ook consultancyfirma McKinsey – naar eigen zeggen sinds 2018 klimaatneutraal –  en Volkswagen, Europa’s grootste autoproducent, leunden de afgelopen jaren zwaar op South Pole voor hun klimaatimpact. 62 procent van de CO2-rechten die Volkswagen aanschafte kwamen uit bosbeschermingsprojecten in ontwikkelingslanden, waarvan het Kariba-project een van de belangrijkste was. En 14 procent van de klimaatneutraliteit van McKinsey is gebaseerd op inmiddels grotendeels waardeloze CO2-kredieten van South Pole. 

Beide bedrijven brachten niets naar buiten over de problemen met het project. ‘Ik ga navragen bij collega’s of we hier nog proactief over willen gaan communiceren,’ antwoordt een woordvoerder van Volkswagen op de vraag of de tegenvaller niet met klanten en investeerders gedeeld had moeten worden. 

Greenchoice en Volkswagen zeggen hun juridische opties te onderzoeken

McKinsey reageert net als Gucci niet op vragen van Follow the Money, ook niet op de vraag of ze juridische stappen overwegen. Adyen geeft op dit punt geen commentaar. Bosch heeft de samenwerking eind vorig jaar opgezegd, maar geeft hier geen reden voor. L’Oreal, Nando’s en Bayer gaan niet in op vragen over South Pole. 

Greenchoice en Volkswagen zeggen hun juridische opties te onderzoeken. Niet verrassend, volgens hoogleraar privaatrecht Elbert de Jong van de Universiteit Utrecht. ‘Het is belangrijk om te kijken of South Pole voldoet aan de gemaakte afspraken. Zo niet, dan kan het schadeclaims ontvangen van klanten.’

Afhankelijk van wat er in die contracten staat, zijn er verschillende juridische scenario’s mogelijk, speculeert De Jong. ‘Het zou een “wanprestatie” kunnen zijn: afgesproken verplichtingen worden dan niet nagekomen. Als er inderdaad informatie is achtergehouden dan kan het dwaling opleveren waardoor het contract kan worden aangetast, en in theorie is het mogelijk zelfs bedrog.’

In de algemene voorwaarden op zijn website dekt de klimaatadviseur zich in ieder geval goed in tegen mogelijke claims. ‘Als er informatie verandert dan is South Pole niet verantwoordelijk voor het compenseren van eerdere transacties,’ staat er.

‘Een duidelijk exoneratiebeding,' vindt De Jong.

Dat neemt niet weg dat ook buiten het contract om mogelijk van een ‘onrechtmatige daad’ kan worden gesproken. ‘Bijvoorbeeld als er kan worden aangetoond dat er onvoldoende maatregelen door South Pole zijn genomen, zoals het informeren van de klanten,’ verklaart De Jong. Ook in dit geval zou er sprake kunnen zijn van een schadevergoeding, die voor klanten als Volkswagen, Gucci en Greenchoice hoog kan uitpakken omdat zij tientallen miljoenen betaalden.

Er bestaan geen regels die bedrijven verplichten om tegenvallers op de CO2-markt te rapporteren. ‘De wet schrijft niets voor over het gebruik van de vrijwillige aankoop van CO2-kredieten,’ zegt Nancy Kamp-Roelands, bijzonder hoogleraar niet-financiële verslaggeving aan de Rijksuniversiteit Groningen (RUG). ‘Hierdoor laten de huidige verslaggevingsregels te veel ruimte, wat het risico op greenwashing en fraude vergroot.’

Beursgenoteerde bedrijven moeten volgens de wet transparant zijn over materiële informatie in hun financiële verslaggeving. In Nederland houdt de AFM toezicht op de verslaggeving van deze ondernemingen, en is het weglaten van materiële financiële informatie strafbaar. 

Sinds 2017 zijn er ook jaarlijkse rapportageverplichtingen voor ‘materiële niet-financiële informatie’: is het bedrijf betrokken geraakt bij een schandaal? En wat is de impact van het bedrijf op de omliggende natuur?

In praktijk betekent dit dat ruim 10.000 Europese bedrijven en grotere ondernemingen (met meer dan 500 werknemers) als Gucci en Volkswagen jaarlijks een ‘duurzaamheidsrapportage’ publiceren, waarin zij verslag doen van hun strategie, risicomanagement en prestaties op het gebied van milieu, maatschappij en bestuur, oftewel ESG.

Net als bij de financiële informatie houden nationale toezichthouders hier toezicht op. ‘Alleen zijn de huidige regels nog erg vaag,’ zegt Aneesh Raghunandan, universitair docent accounting aan de London School of Economics.  ‘Ze verplichten bedrijven om te rapporteren of ze CO2-compensatie gebruiken, maar bijvoorbeeld niet hoeveel, of welk type.’ 

Vanaf boekjaar 2024 treden nieuwe verslaggevingsregels in werking: de Corporate Sustainability Reporting Directive oftewel CSRD. Voor naar schatting 50.000 grote Europese bedrijven betekent dat hogere eisen aan hun duurzaamheidsrapportages. Maar ook de toekomstige regels dreigen vaag te blijven. Kamp-Roelands: ‘De wetgeving wordt aangevuld met standaarden, waaronder een die inzichtelijkheid vereist op het gebied van CO2-kredieten in duurzaamheidsrapportages. Ook moet inzicht worden gegeven in de betrouwbaarheid van de CO2-kredieten, en of zij door erkende kwaliteitsstandaarden zijn geverifieerd. Maar welke standaarden hieraan voldoen, is nog onduidelijk.’

‘Wie gaat Gucci straks dwingen om ook echt verslag te doen?’

‘In theorie zou Gucci volgens de CSRD verslag moeten doen als het zijn klimaatimpact heeft overschat, want dat heeft mogelijk juridische of financiële gevolgen’, zegt Raghunandan van de London School of Economics. ‘Minder duidelijk is welke instantie hier straks toezicht op moet gaan houden en wie Gucci zal gaan dwingen om hier ook echt verslag van te doen.’

Beursgenoteerde bedrijven als Gucci hoeven onder de huidige regels pas op zijn vroegst begin 2024 te rapporteren over tegenvallers in hun klimaatneutraliteit. Ook RUG-hoogleraar Kamp-Roelands verwacht geen consequenties voor bedrijven die dat niet doen. ‘De vrijwillige CO2-markt is ongereguleerd; er ontbreken regels, en toezichthoudende instanties die kunnen vaststellen dat er onjuist wordt gehandeld.

‘Klimaatneutrale’ ondernemingen leunen vooral op CO2-compensatie

Op de CO2-markt is er dus niemand verantwoordelijk, terwijl een groot deel van het mondiale bedrijfsleven er wel gretig gebruik van maakt om klimaatambities te tonen. De Brusselse ngo Carbon Market Watch waarschuwt dat de klimaattransitie kan ontsporen door het gebrek aan regels en toezicht. 

In een recent rapport trok de ngo opnieuw aan de bel na de klimaatplannen van 24 van ’s werelds grootste bedrijven te hebben beoordeeld. 15 van de 24 bedrijven scoorden laag tot zeer laag, en driekwart van de bedrijven bleek vooral te leunen op CO2-compensatie, waarbij het gevaar ontstaat dat de eigen uitstoot te weinig wordt gereduceerd.

‘Het is algemeen bekend dat bedrijven in 2050 bijna hun gehele uitstoot moeten hebben teruggebracht ten opzichte van huidige niveaus,’ schrijven de auteurs. ‘Maar uit onze berekeningen blijkt dat ze maar 36 procent van hun uitstoot terug zullen schroeven tegen 2050.’

Uit een analyse van Bloomberg blijkt CO2-compensatie voor bedrijven een van de populairste klimaatstrategieën te zijn –  en voorlopig te blijven. Bloomberg onderzocht de klimaatplannen van 130 grote uitstoters die claimen in 2050 CO2-neutraal te zullen zijn. Deze bedrijven willen hun uitstoot slechts met een kwart terugschroeven om ‘klimaatneutraal’ te worden: in 2050 zit hun geplande gezamenlijke uitstoot nog op driekwart van het niveau van 2020. De resterende uitstoot willen ze volledig compenseren met CO2-kredieten.  

Zonder wetgeving is het lastig toezicht houden

Financiële waakhonden zijn in Europa verantwoordelijk voor het toetsen van de rapporten van ondernemingen als Gucci. In Nederland staat het thema hoog op de agenda van toezichthouder AFM. ‘Als jij als bedrijf zegt; wij zijn net-zero in 2050, dan is dat hartstikke mooi. Maar het moet wel kloppen. Een bank of verzekeraar die een relatie met je aangaat, moet daarop kunnen vertrouwen,’ zei AFM-bestuursvoorzitter Laura van Geest begin april in het dagblad Trouw. 

De ambitie om toezicht te houden is er, maar een raamwerk om CO2-compensatie mee te toetsen ontbreekt. Van Geest: ‘Er is geen wetgeving voor die markten, dus wij kunnen er ook geen toezicht op houden. In het Verdrag van Parijs uit 2015 staat dat overheden hiernaar gaan kijken. Wij zouden er voorstander van zijn als die passage levend wordt.’ 

Follow the Money vroeg de Europese financiële toezichthouder ESMA hoe die naar de vrijwillige CO2-markt kijkt. De ESMA erkent dat er op dit moment geen specifieke eisen bestaan voor het rapporteren van CO2-compensatie. De Europese marktautoriteit laat verder weten van de controle van klimaatgerelateerde claims graag een prioriteit te willen maken voor nationale toezichthouders, zoals de AFM. Maar meer dan oproepen tot ‘een duidelijk onderscheid’ tussen eigen emissiereducties en externe reductie met behulp van CO2-compensatie zegt de toezichthouder op dit moment niet te kunnen doen.

‘Wij zijn ook slachtoffer, we hebben veel geld uitgegeven aan deze kredieten, denkende dat dit juist was om te doen’

In afwachting van concretere wetgeving heeft de markt zelf regels opgesteld. Marktstandaarden als Gold Standard en Verra zetten nu de toon en dat kan nogal eens fout gaan, bleek eerder dit jaar al uit onthullingen van het journalistieke platform Source Material en van dagbladen  The Guardian en Die Zeit. De media toonden aan dat Verra stelselmatig toeliet dat de klimaatimpact van CO2-kredieten uit bosprojecten werd overschat.

‘Zijn wij de schuldigen hier?’ vraagt een woordvoerder van Volkswagen aan Follow the Money. ‘We kochten kredieten die door een derde partij zijn gecertificeerd, via de hoogste marktstandaarden. Wij zijn ook maar een slachtoffer, we hebben veel geld uitgegeven aan deze kredieten, denkende dat dit juist was om te doen.’ 

Accountants van de ‘big four’ (Deloitte, EY, KPMG, PwC) gaan in de toekomst een grotere rol spelen in de kwaliteitscontrole, omdat zij door de Europese Unie zijn aangewezen om de duurzaamheidsrapportage van ondernemingen te controleren als de nieuwe regels ingaan. 

In een recent rapport tempert de AFM de verwachtingen: de toezichthouder maakt zich zorgen over de deskundigheid bij de accountantsorganisaties, die de komende jaren te maken gaan krijgen met een ‘hausse aan assurance-opdrachten’.

Raghunandan ziet dat probleem ook ontstaan. ‘Auditors hebben momenteel niet voldoende expertise om duurzaamheidsaudits uit te voeren en bijvoorbeeld tegen een ontwikkelaar van een bosproject te zeggen: “Jouw boom vangt niet zoveel CO2 op als je beloofde”.’ 

Ook hoogleraar Kamp-Roelands betwijfelt of accountants de benodigde kwaliteitscontrole op het gebruik van CO2-kredieten in duurzaamheidsrapportages gaan leveren. ‘Ook zij toetsen aan de normen en deze normen zullen altijd een punt van discussie blijven zolang die niet gereguleerd worden. Bovendien kan het zijn dat ondernemingen transparant zijn, maar dat accountants de compensatieprojecten zelf niet hoeven te controleren.’ 

In een eerdere versie van dit artikel stond ten onrechte dat Adyen geen juridische stappen overweegt, want het bedrijf heeft deze vraag niet beantwoord. Dit is in de tekst aangepast.