De e-mail uit Brussel kwam half april 2020 als geroepen. Op zaterdagavond 18 april, om 22:14, liet een ambtenaar van de Europese Commissie aan lidstaten weten dat het dagelijks bestuur van de EU tien miljoen medische mondmaskers had weten te kopen.

Minister Hugo de Jonge (Volksgezondheid, Welzijn en Sport, CDA) had net twee dagen eerder in debat met de Tweede Kamer moeten erkennen dat er in de zorg nog altijd een tekort was aan persoonlijke beschermingsmiddelen.

Het Landelijk Consortium Hulpmiddelen (LCH) was sinds enkele weken druk bezig om zoveel mogelijk in te kopen, om zorgmedewerkers te beschermen. ‘Overal waar een kans is om iets in te kopen, daar wordt het ingekocht,’ vertelde De Jonge in de Kamer. Toch is het niet genoeg, zei de minister. ‘Er is helaas nog steeds sprake van een wereldwijde schaarste.’

Mooi dus dat de Commissie tien miljoen maskers uit China had weten te bemachtigen en nog ‘volledig gefinancierd door de Europese Commissie’ ook. Een ambtenaar van VWS (Volksgezondheid, Welzijn en Sport) antwoordde op maandag dan ook dat Nederland ‘zeer geïnteresseerd’ was om een deel van de tien miljoen te mogen ontvangen.

Op 8 mei kondigt de Commissie aan dat in de daaropvolgende dagen de eerste anderhalf miljoen maskers zullen worden verdeeld onder zeventien lidstaten en het Verenigd Koninkrijk ‘om gezondheidswerkers tegen het coronavirus te beschermen’. Vier dagen later meldt de vertegenwoordiging van de Commissie in Den Haag dat Nederland 50.000 stuks heeft ontvangen.

Onveilige maskers

Maar een dag later, op 13 mei, trekt de Poolse minister van volksgezondheid Lukasz Szumowski aan de bel. Hij meldt aan de Commissie dat de maskers niet aan de veiligheidsstandaarden voldoen en ‘niet gebruikt zouden moeten worden door zorgverleners die Covid-19-patiënten behandelen’. Nederland komt tot dezelfde conclusie.

Diezelfde avond volgt een nieuwe e-mail uit Brussel, waarin lidstaten geïnformeerd worden over de ‘zorgen over de kwaliteit’ van de maskers. Het advies: wacht verder onderzoek af en gebruik de maskers voorlopig niet.

Op 14 mei volgt een persbericht van de Commissie: ‘Enkele landen die de maskers kregen, waaronder Polen en Nederland, stelden tijdens kwaliteitscontroles bij de levering vast dat de maskers niet voldeden aan de standaarden.’ De leveringen worden opgeschort. 

Hoe kon de Commissie de kwaliteit van de maskers als toereikend bestempelen, terwijl Polen en Nederland ze als onveilig kwalificeerden?

Bij de dagelijkse persconferentie van de Commissie verklaart woordvoerder Stefan De Keersmaecker dat de Commissie ‘zorgvuldig’ alle controles had uitgevoerd en heeft vastgesteld dat de maskers bruikbaar waren. Op 20 mei bevestigt het directoraat-generaal Gezondheid en voedselveiligheid (DG SANTE) van de Europese Commissie in een e-mail aan de lidstaten dat de mondmaskers definitief niet gebruikt kunnen worden.

Onduidelijk blijft echter hoe het kon gebeuren dat de Commissie aanvankelijk de kwaliteit van de maskers als toereikend bestempelde, terwijl Polen en Nederland tot een andere conclusie kwamen. Om daar inzicht in te krijgen, deed Follow the Money begin juni 2020 bij DG SANTE van de Europese Commissie een verzoek tot toegang tot documenten met betrekking tot deze zaak, op basis van het Europese equivalent van de Wet openbaarheid bestuur (‘Eurowob’).

De afhandeling daarvan duurde zeventig werkdagen langer dan de Eurowob toestaat, maar uiteindelijk gaf DG SANTE eind oktober een honderdtal e-mails tussen Commissie en lidstaten vrij. Die laten onder meer zien dat Bulgarije informeerde naar de mogelijkheid de afgekeurde maskers aan burgers uit te delen (zie kader), maar zijn verder vrij praktisch van aard.

De Commissie weigerde echter een deel van de documenten vrij te geven, en lakte delen zwart, waarop Follow the Money in beroep ging bij het secretariaat-generaal van de Commissie. Het secretariaat-generaal gaf in april 2021 iets meer van de documenten vrij, maar bleef nog steeds vasthouden aan geheimhouding van delen van de documenten.

De Commissie besloot onder meer om gedetailleerde informatie geheim te houden over het bedrijf dat de mondkapjes produceerde omdat openbaarmaking gebruikt zou kunnen worden om de reputatie van het bedrijf te beschadigen. ‘Dat zou een negatief effect hebben op de marktpositie van het bedrijf en zou zijn commerciële belangen duidelijk ondermijnen.’

Ondermijning van commerciële belangen is een van de uitzonderingsgronden uit de Eurowob die de Europese Commissie het vaakst gebruikt om informatie vertrouwelijk te houden. Die uitzondering kan echter weer worden overruled wanneer openbaarmaking een ‘hoger openbaar belang’ dient.

Ik vroeg de Europese Ombudsman om een oordeel te vellen

De Commissie vond in mijn argumenten echter geen bewijs van een hoger openbaar belang dan de commerciële belangen van de Chinese producent van de mondmaskers. 

Daarom vroeg ik de Europese Ombudsman om een oordeel te vellen. Dat is een onafhankelijke organisatie die onderzoek doet naar aanleiding van klachten van burgers. Ongeveer een kwart van de klachten die de Ombudsman krijgt, gaan over toegang tot documenten. De Ombudsman kan in een onderzoek namelijk de zwartgelakte delen en niet-vrijgegeven documenten wel inzien.

Wanbeheer

De Ombudsman presenteerde begin november de uitkomst van het onderzoek: de Commissie had de documenten met informatie over de kwaliteitscontroles van de maskers wel moeten vrijgeven. 

De uitzonderingsgrond uit de Eurowob is bedoeld om commercieel gevoelige informatie zoals een bedrijfsstrategie of expertise te beschermen, niet alle informatie die te maken heeft met een bedrijf, benadrukt de Ombudsman. Daarbij noemt de Ombudsman het ‘niet helder’ hoe de zwartgelakte informatie gebruikt zou kunnen worden om de reputatie van de fabrikant te beschadigen, met name omdat de documenten juist laten zien dat de handelaar maatregelen genomen heeft.

Los daarvan begrijpt de Ombudsman niet waarom een bedrijf dat zich niet aan het contract heeft gehouden – door defecte producten te leveren – nog een legitieme claim zou hebben dat de andere partij, in dit geval de Commissie, daarover geheimen zou moeten houden.

‘De Ombudsman vindt dat bedrijven die direct of indirect zaken doen met het EU-bestuur mogen verwachten dat bepaalde informatie openbaar wordt gemaakt’ 

‘De Ombudsman is van mening dat bedrijven die direct of indirect zaken doen met het EU-bestuur mogen verwachten dat bepaalde informatie openbaar wordt gemaakt. Dit omvat hun identiteit en, indien zich problemen voordoen, informatie over die problemen en de bijbehorende maatregelen om ze aan te pakken.’ 

Uit een gesprek tussen de Ombudsman en de Commissie, waar het eindrapport naar verwijst, blijkt bovendien dat de Chinese fabrikant helemaal geen bezwaar heeft gemaakt tegen openbaarmaking van de stukken. De Commissie heeft alleen de tussenhandelaar geconsulteerd, een Duits bedrijf waarmee de Commissie het contract had. Dat bedrijf reageerde niet op het verzoek van de Commissie en maakte dus ook geen bezwaar. Met het Chinese bedrijf heeft Brussel überhaupt geen contact gezocht.

Dat de Commissie de relevante stukken uit eigen beweging toch geheim hield, getuigt volgens de Ombudsman van wanbeheer. Het ging hier immers om producten die met Europees belastinggeld zijn betaald tijdens ‘de ernstigste wereldwijde gezondheidscrisis in meer dan een eeuw’. Er was wat betreft de Ombudsman dus wel degelijk een ‘groot publiek belang om te weten welke stappen zijn ondernomen om ervoor te zorgen dat er geen defecte maskers werden verspreid’. 

De Ombudsman beveelt de Commissie aan om haar standpunt te heroverwegen. Volgens de statuten van de Ombudsman heeft de Commissie nu tot 7 februari 2022 de tijd om te reageren. ‘De Commissie is op de hoogte van dit verslag en analyseert het, en zal, in overeenstemming met de gangbare praktijk, te zijner tijd antwoorden,’ zegt een woordvoerder desgevraagd.

‘Er was een groot publiek belang om te weten welke stappen zijn ondernomen om ervoor te zorgen dat er geen defecte maskers werden verspreid’

De meeste andere vragen beantwoordde de Commissie aanvankelijk niet. Zo had de Commissie in mei 2020 beloofd dat ze ‘alles [zou] doen wat nodig is om deze kwestie tot op de bodem uit te zoeken’ en wilde Follow the Money weten wat de uitkomst van dat interne onderzoek was. Daarover is nog geen duidelijkheid. Wel bevestigt een woordvoerder van de Commissie, na publicatie van dit artikel, dat het contract voor de 10 miljoen mondmaskers een waarde had van 29,5 miljoen euro: 2,95 euro per masker. Voor de anderhalf miljoen afgekeurde maskers zegt de Commissie vervangende exemplaren te hebben ontvangen, zodat er effectief geen belastinggeld is verloren.

Donald Duck

In oktober 2020 laat VWS desgevraagd aan Follow the Money weten dat na de eerste levering afgekeurde mondmaskers de Commissie nieuwe leveringen KN95-mondmaskers heeft gedoneerd. Nederland ontving er in totaal 556.000 stuks. ‘De Europese Commissie heeft de KN95-mondmaskers laten testen, vóórdat ze naar de lidstaten zijn gestuurd. Bij het Landelijk Consortium Hulpmiddelen zijn de mondmaskers ook getest én goedgekeurd.’

Deze week zegt VWS desgevraagd dat bij het LCH de naam van de Duitse tussenhandelaar niet bekend is, maar dat het ‘op basis van de verpakking’ de naam van de Chinese fabrikant wel heeft kunnen achterhalen. ‘Het LCH heeft geen goederen gekocht van deze fabrikant.’

De Commissie gebruikt bij het behandelen van Wobverzoeken vaker het argument ‘commerciële belangen’ om stukken of delen daarvan niet vrij te geven. Sinds 2017 is ‘bescherming van commerciële belangen’ de een-na-meest gebruikte uitzonderingsgrond van de Commissie – ‘bescherming van privacy’ is al jaren de vaakst gebruikte uitzonderingsgrond. In 14 procent van de gevallen dat de Commissie in 2020 toegang weigerde, was bescherming van commerciële belangen de reden.

Zo haalde het directoraat-generaal communicatie van de Commissie in januari 2020 het woord ‘Disney’ weg in documenten die ze vrijgaf na een Wobverzoek van Follow the Money over de speciale EU-bijlage bij het Donald Duck Weekblad. In de zin ‘Ik heb de verhalen ook vast naar Disney gestuurd’ zou dat woord commercieel gevoelig zijn. Follow the Money ging in beroep en een half jaar later gaf het secretariaat-generaal ons gelijk,  zonder dat een klacht bij de Ombudsman nodig was.

In dit geval houdt de Commissie langer voet bij stuk. Op moment van publicatie zijn de documenten nog niet vrijgegeven en is de naam van het Chinese bedrijf nog een mysterie.