Op dinsdagmiddag 9 juli 2019 stuurt een medewerker van Sanoma een e-mail naar het Nederlandse kantoor van de Europese Commissie in Den Haag. In de e-mail praat Sanoma de Commissie bij over de productie van een speciale bijlage bij het Donald Duck Weekblad, die het dagelijks bestuur van de EU bij Sanoma had besteld.

‘Ik heb de verhalen ook vast naar Disney gestuurd, om de snelheid erin te houden,’ schrijft de Sanoma-medewerker. De e-mail werd in januari op verzoek van Follow the Money samen met andere documenten over de productie van de Europa-special vrijgegeven. Het woord ‘Disney’ was destijds echter weggelakt; in plaats daarvan stond er een grijs vlakje. Dat was omdat het hier ging om ‘commercieel gevoelige gegevens’, zo verklaarde een begeleidende brief van het directoraat-generaal (DG) communicatie van de Commissie in januari.

De Commissie had nog meer zinnen verduisterd voordat het de documenten openbaar maakte. Onterecht, zo blijkt nu: het secretariaat-generaal van de Europese Commissie heeft het Wob-verzoek van Follow the Money opnieuw beoordeeld in een soort beroepsprocedure, in EU-jargon: een ‘confirmatief verzoek’.

Op 21 juli heeft het secretariaat-generaal de documenten opnieuw vrijgegeven, nu met minder grijs gelakte stukken. Hiermee erkent de Commissie, zij het impliciet, dat haar ambtenaren in januari bij nader inzien te royaal gebruik hebben gemaakt van de grijze viltstift. Er is dan ook niets commercieel gevoeligs aan het feit dat Sanoma contact had met Disney: iedereen weet dat het Amerikaanse bedrijf eigenaar is van de personages uit Donald Duck Weekblad.

Het secretariaat-generaal geeft geen uitleg waarom het DG communicatie aanvankelijk meer zinnen verborg. Ook het hoofd van de vertegenwoordiging in Den Haag, Didier Herbert, kan niet zeggen waarom in eerste instantie meer werd weggelakt. Hij zegt telefonisch dat juridisch gezien het oorspronkelijke antwoord van de Commissie uit januari nu ‘is komen te vervallen’.

In februari zei de Commissie nog dat zij niet bekend kon maken hoeveel de EU-Duck had gekost. Enkele maanden later is het bedrag gewoon gepubliceerd

Een andere curieuze keuze van de lakkende ambtenaar: een verwijzing naar Frans Timmermans werd verdoezeld. Op dinsdag 8 oktober 2019, toen de Donald Duck EU-special bijna naar de drukker kon, had de Commissie nog een opmerking over het door de Nederlandse Eurocommissaris ondertekende voorwoord. ‘Doordat Frans Timmermans op 1 november van titel verandert, is het nog niet helemaal duidelijk hoe zijn functie geschreven moet worden’, aldus de e-mail. De woorden ‘Frans Timmermans op 1 november van titel verandert’ waren aanvankelijk weggelakt. 

‘Politieke dingetjes’

In dezelfde vrijgegeven e-mail verwijst de Commissie naar een bijlage met opmerkingen ‘over spelling/onduidelijkheden/politieke dingetjes’. Die woorden werden weggelaten. 

Ironisch genoeg werd de bijlage met daarin de bewuste ‘politieke dingetjes’ wél vrijgegeven. De bijlage bevatte één van de duidelijke aanwijzingen aan de redactie waaruit bleek dat de Commissie invloed had op de inhoud van het blad. Een verwijzing van Dagobert Duck naar het concept ‘meebetalen’ moest worden vermeden, want ‘burger en geld betalen aan de EU ligt helaas heel erg gevoelig’.

Over geld gesproken, inmiddels is ook bekend hoeveel de speciale EU-editie van Donald Duck de Europese burger heeft gekost: 141.943 euro. Voor dat bedrag heeft Sanoma een verhaal op maat laten maken en zijn er 285.000 exemplaren van het tijdschrift gedrukt. 

Ter vergelijking: het Nederlandse ministerie van Financiën heeft een Dagobert Duck-special besteld in het kader van de Week van het Geld, eerder dit jaar. Voor een oplage van een miljoen exemplaren betaalde het ministerie 181.000 euro. En vorig jaar betaalde het ministerie van Binnenlandse Zaken Sanoma 431.646 euro voor ‘Donald Duck duikt in de digitale wereld’, maar dat was wel inclusief een lespakket. Ook hier lag de oplage hoger: bijna 700.000 exemplaren.

Het bedrag van 141.943 euro staat in een document dat het secretariaat-generaal in juli vrijgaf, maar waarvan het DG communicatie in januari het bestaan nog niet had erkend. In februari zei de Commissie nog tegen Follow the Money dat zij niet bekend kon maken hoeveel de EU-Duck had gekost. Waarom is onduidelijk, want enkele maanden later is het bedrag gewoon gepubliceerd in het Financial Transparency System, een website waar de Europese Commissie jaarlijks bekend maakt waar EU-geld naar toe is gegaan.

Duck-abonnees zijn ‘global citizens’ en ‘independents’

Het nieuw vrijgegeven document is een zogenaamde ‘explanatory note’, waarin de vertegenwoordiging van de Commissie in Den Haag toestemming vraagt om het contract met Sanoma af te sluiten zonder openbare aanbesteding. Europese regels staan dat onder strikte voorwaarden toe als ‘de werken, leveringen of diensten alleen kunnen worden verricht door één bepaalde ondernemer’. 

Didier Herbert, het hoofd van de Nederlandse vertegenwoordiging, beargumenteerde in het stuk dat Donald Duck ‘het enige magazine is waarmee we kinderen, jongvolwassenen en volwassenen van twee van onze vier doelgroepen tegelijk op zo een grote schaal kunnen bereiken’. Die doelgroepen zijn de ‘global citizens’ en ‘independents’. Sanoma is de enige aanbieder van Donald Duck in Nederland en dus gold het criterium dat slechts ‘één bepaalde ondernemer’ het werk kon verrichten, betoogde Herbert.

Follow the Money heeft de vertegenwoordiging een dertiental vragen gesteld — waaronder over de Wob-procedure en of de doelgroep is bereikt — maar die kon de Commissie niet in anderhalve week beantwoorden.

Een andere nog onbeantwoorde vraag is ook waarom het afhandelen van het ‘confirmatief verzoek’ zo lang moest duren. Volgens de EU-verordening hebben burgers het recht op een reactie binnen 15 werkdagen. De EU-instelling heeft de mogelijkheid om die reageerperiode eenmaal met 15 werkdagen te verlengen. Follow the Money ontving de herziene reactie op het Wob-verzoek pas na 114 werkdagen, een vertraging die niet alleen kan worden verklaard door lockdownomstandigheden (zie kader). 

Deze lange wachttijd is niet uniek, zo bleek onlangs ook uit een peiling onder 95 gebruikers van AsktheEU, een website opgezet door transparantieactivisten, waarmee je Europese Wobverzoeken kunt beheren. Op de vraag wat de ‘meest voorkomende problemen’ waren, vinkte bijna 31 procent van de respondenten aan dat ze hun antwoorden kregen met ‘grote vertragingen’.

Jaarlijks publiceren de Commissie, het Europees Parlement en de Raad van de EU een rapport over hoe ze omgaan met de verordening over toegang tot documenten. Alleen de Raad publiceert cijfers over haar reactiesnelheid. In 2019 reageerde de Raad volgens haar jaarrapport gemiddeld binnen 17 werkdagen op een Wob-verzoek. Volgens een bron bij het secretariaat van de Raad, die informatie verschafte op voorwaarde van anonimiteit, duurde het in 4 procent van de verzoeken langer dan 30 werkdagen. Het afhandelen van een beroep (het ‘confirmatief verzoek’) duurde bij de Raad aanzienlijk langer: gemiddeld 37 werkdagen.

In beroep gaan loont

Ruim een kwart van de respondenten in de AsktheEU-peiling zei verder dat toegang tot informatie was geweigerd om 'ogenschijnlijk onredelijke' gronden.

De ‘Wob-verordening’ geeft EU-instellingen de mogelijkheid om (onderdelen van) documenten geheim te houden, maar alleen als er legitieme zorgen zijn over de gevolgen van openbaarmaking. Als je als burger denkt dat het publiek belang groter is dan die zorgen, kun het eerdere genoemde confirmatief verzoek gebruiken om te vragen om een herziening van het standpunt. Verhoudingsgewijs gebeurt dat niet vaak: de Commissie krijgt jaarlijks rond de 6.000 Wob-verzoeken, en slechts rond de 300 beroepsverzoeken.

Tegelijk blijkt ook dat in beroep gaan loont. Uit cijfers van de Europese Commissie (zie grafiek hierboven) blijkt dat in bijna de helft van de reacties op een ‘confirmatief verzoek’  er meer informatie boven tafel komt dan bij de oorspronkelijke reactie.

Het vergt alleen enorm veel geduld.

Dit artikel is bijgewerkt op 11 augustus 2020, nadat de genoemde bron bij het secretariaat van de Raad eerder verstrekte cijfers corrigeerde.