Mijn naam is Ties Joosten en namens Follow The Money ga ik me de komende maanden bezighouden met de Rotterdamse haven. Een plek waar enorme geld- en goederenstromen doorheen vloeien en die een gigantische impact heeft op onze economie, werkgelegenheid, klimaat en milieu.

Met de klimaatafspraken die Nederland in Parijs heeft gemaakt in het achterhoofd, wil ik weten hoe de Rotterdamse haven zich op een duurzame toekomst voorbereidt. In dit artikel leg ik uit wie ik ben, waarom ik me in deze materie wil verdiepen en wat ik precies wil onderzoeken. Zie het als een verhaal ter kennismaking.

Zullen we het dan nu eindelijk over iets anders hebben dan over fucking integratie?

Wellicht heb je mijn naam wel eens onder de dagelijkse Blendle-nieuwsbrief zien staan. Iedere dag hield ik daar het gros van de Nederlandse (geschreven) journalistiek in de gaten om er voor onze lezers het beste uit te selecteren.

Aldaar is me gaan opvallen (en eerlijk gezegd: ook gaan irriteren) dat bepaalde onderwerpen structureel onder- of overgewaardeerd worden. Zo heb ik alle argumenten en argumentjes binnen het integratiedebat inmiddels een keer of duizend voorbij zien trekken. Het is een beetje alsof je naar een eindeloze stoet dwergen kijkt: keer op keer dopen 's lands beste columnisten hun pen in de inkt om elkaar op dit onderwerp voor rotte vis uit te maken. 

Het klimaatvraagstuk kan echter op een stuk minder aandacht rekenen. De klimaatjournalistiek wordt grofweg in twee smaken aangeboden: óf het is vijf voor twaalf en alle koraalriffen/ijsberen/poolkappen gaan dood, óf deze supercoole Tesla/hyperloop/zonneceldakpan gaat in de toekomst wellicht ooit een oplossing voor het klimaatprobleem zijn. (Verder wordt in sommige hoekjes van de krant nog ruimte geboden aan opinies waarin de realiteit van door de mens veroorzaakte klimaatverandering ontkend wordt, maar daar zijn op dit platform al genoeg woorden aan vuilgemaakt.)

Dit beperkte smakenpalet doet het voorkomen alsof klimaatverandering aan ons kleine Nederlandje voorbij zal gaan (want we hebben geen koraalriffen) en de oplossingen door slimme techneuten aan de andere kant van de wereld vanzelf gevonden zullen worden (want we hebben geen Silicon Valley). Met andere woorden: de Nederlandse lezer blijft op afstand staan. 

De grootste duurzame opgave van Nederland

Maar helaas: natúúrlijk gaat het klimaatprobleem ons tot lastige keuzes dwingen. In 2015 hebben we in Parijs afgesproken dat we onze broeikasgasuitstoot in 2050 met 95 procent terug hebben gebracht ten opzichte van 1990. Deze doelstelling alleen al dwingt ons om onze consumptie- en productiemodellen drastisch te herzien.

De discussie focust zich daarbij vooral op elektriciteits- en gasproductie — en terecht, want deze sector is in Nederland goed voor 28 procent van de totale CO2-uitstoot. Maar dat is dus niet genoeg: de chemische industrie (8 procent) en aardolie-industrie (5 procent) moeten anders, landbouw moet anders (14 procent), de transportsector moet anders (12 procent) en ook de manier waarop we onze huishoudens organiseren (21 procent) moet anders. In een ongekend korte tijd gaan we ongekend grote veranderingen moeten doorvoeren, die de maatschappij op ontelbare manieren zullen raken. 

Nergens wordt de klimaatuitdaging in Nederland meer concreet dan in de haven van Rotterdam. De opgave van Parijs kán hier simpelweg niet zonder gevolgen blijven. Bijna een vijfde van de totale Nederlandse uitstoot aan broeikasgassen komt hier vandaan; van de tien bedrijven die in 2016 in Nederland het meeste CO2 uitstoten, staan er vijf in Rotterdam. De haven is extreem ‘fossiel’: 54 procent van de goederen die jaarlijks door Rotterdam komen, zijn fossiele brandstoffen. Is het eigenlijk wel mogelijk om deze fossiele reus voldoende te verduurzamen?

Hier worden zaadjes geplant die de verduurzaming tastbaar moeten maken

Natuurlijk wordt in de haven volop geëxperimenteerd met technieken die een duurzame economie mogelijk moeten maken. Shell levert nu bijvoorbeeld warmte die bij industriële processen vrijkomt aan 16.000 huishoudens. Op de Tweede Maasvlakte gaat een groot stuk land vrijgemaakt worden voor bedrijven die windenergie op zee realiseren. Er is zelfs een complete fabriek, Plant One geheten, waar bedrijven en onderzoeksinstellingen duurzame technieken op commerciële schaal kunnen testen. Met andere woorden: hier worden zaadjes geplant die de verduurzaming tastbaar, reëel en impactvol moeten maken. 

Detroit aan de Maas

Maar tegelijkertijd wordt er nog volop geïnvesteerd in fossiel. Zo bouwde oliereus Exxonmobil onlangs een nieuwe fabriek ter waarde van 1 miljard euro in de haven. Het maakt duidelijk hoezeer de petrochemische industrie nog uitgaat van een fossiele toekomst. En in die toekomst speelt Rotterdam, onder meer dankzij haar unieke ligging, infrastructuur en schaalvoordelen, een centrale rol.

De inzet op fossiel heeft vooral een financiële grondslag: raffinage, chemie en energiecentrales zijn goed voor vele miljarden aan toegevoegde waarde. Daarnaast geeft de Rotterdamse fossiele industrie aan zo’n 73.000 mensen een baan. Ondanks de investeringen die gedaan worden in verduurzaming, is de haven dus nog altijd zeer afhankelijk van fossiele energie. 

Dit heeft niet alleen gevolgen voor het klimaat; het brengt ook sociaal-economische risico’s met zich mee. Mocht de vraag naar fossiele energie plots minder worden, dan wordt de fossiele voorsprong van Rotterdam plots een achterstand. Denk aan de Amerikaanse auto-industrie die ineen stortte, omdat er onvoldoende op de toenemende vraag naar energiezuinige auto’s was geanticipeerd: hoe gaat Rotterdam straks om met mensen die hun baan verliezen, omdat we in Nederland van onze kolencentrales af willen?

Het risico is dat Rotterdam een ‘Detroit aan de Maas’ wordt

Natuurlijk, ook een duurzame economie biedt kansen voor de werkgelegenheid, maar die worden niet per definitie aan dezelfde (soort) mensen geboden. Het sociaal-economische risico van de grote fossiele afhankelijkheid in de Rotterdamse haven, zo schetste onderzoeksinstituut TNO onlangs in een doembeeld, is dan ook dat de stad een ‘Detroit aan de Maas’ wordt.

Daarom ga ik me namens Follow The Money in deze materie verdiepen. Ik wil weten wat de kansrijkste duurzame initiatieven in de haven zijn, en waar er nog op fossiel wordt ingezet. Ik wil weten wat de moeilijke keuzes precies zijn, wie ze maakt, en wat de beweegredenen zijn. Ik wil weten hoe de transitie in de haven vormgegeven wordt, welke personen en partijen deze versnellen, en wie juist op de rem trappen. Ik wil weten wat de gevolgen zijn van (het uitblijven van) een haventransitie voor de economie, werknemers en de stad.

En hier ga ik me op richten

Met die vragen in het achterhoofd ga ik me de komende maanden in de Rotterdamse haven onderdompelen. Ik wil me de komende tijd met name op de volgende onderwerpen storten.

Schroothoop Noordzee en LNG

Bij Follow The Money hoef ik gelukkig niet helemaal vanaf nul te beginnen: op dit platform is al eerder havengerelateerd onderzoek gedaan. Met name 'decommissioning' (het slopen van oude olieboorplatforms) en de introductie van vloeibaar aardgas hebben hier uitgebreid in de aandacht gestaan. Vanzelfsprekend zal ik nieuwe ontwikkelingen op deze dossiers nauwlettend in de gaten houden. 

Exit uit steenkool

Rotterdam en Amsterdam zijn respectievelijk de eerste en de tweede steenkoolhaven van Europa. Maar waar in Amsterdam inmiddels de visie geformuleerd is dat in 2030 steenkool helemaal uit de haven verdwenen zal zijn, ontbreekt een dergelijke stip op de horizon in Rotterdam vooralsnog. Hoe kan dat? Wat is het risico van een dergelijke exit? En wat zouden de positieve gevolgen zijn? Wat levert steenkool überhaupt nog op en wat zijn de (geëxternaliseerde) kosten? Hoe waarschijnlijk is het dat Rotterdam tot en na 2030 een steenkoolhaven blijft?

Palmolie

Palmolie wordt wereldwijd met argusogen bekeken; de productie wordt met grote misstanden geassocieerd. Tropische regenwouden worden vernietigd, biodiversiteit gaat verloren en uit onderliggende bosbodem komt na het verbranden van het bos om er palmolieplantages van te maken veel CO2 vrij. In met name West-Afrika en de Indonesisch-Maleisische archipel worden de eigendomsrechten van lokale bevolking geschonden ten behoeve van de palmolie-multinationals (het zogenaamde 'landgrabbing'). Bovendien zou er sprake zijn van kinderarbeid en geweld tegen politieke tegenstanders. En dan lopen veel eigendomsstructuren van palmolieproductenen ook nog eens via belastingparadijzen. 

Bij de voedselindustrie is al behoorlijk veel aandacht geweest voor deze negatieve impact van palmolieproductie. Maar met betrekking op de productie van biodiesel op basis van palmolie is die aandacht er een stuk minder. En juist vanwege die biobrandstoffen speelt Rotterdam een grote, centrale rol. 'Five biofuel production facilities are located in the port of Rotterdam', schrijft het Havenbedrijf op zijn website, 'and there is room for growth'. Nu al is Rotterdam de grootste palmoliehaven van Europa. 

Wordt er in de industrie überhaupt rekening gehouden met die negatieve gevolgen?

Dit roept de vraag op hoe we deze ‘bio-economie’ precies voor ons zien. De productie van fossiele brandstoffen is naast klimaatschade in het verleden ook met talloze milieu- en mensenrechtenschendingen geassocieerd. Hoe voorkomen we dat een (massale) omslag naar biobased materialen als palmolie dezelfde negatieve gevolgen met zich brengt? Wordt er in de industrie überhaupt rekening gehouden met die negatieve gevolgen? En wie is hier verantwoordelijk?

Uitputtingsslag raffinaderijen

Volgens verschillende experts kampt Europa met een petrochemische overcapaciteit van ongeveer 30 procent. Opvallend genoeg wordt er momenteel in Rotterdam door de grootste raffinaderijen echter juist volop geïnvesteerd. Zo is Exxonmobil bijvoorbeeld een nieuwe fabriek aan het bouwen. Totale waarde: ongeveer één miljard euro. Dat verbaast me: hoe wenselijk is het dat bedrijven miljarden investeren in de productie van (met name) diesel, terwijl we tegelijk aan het inzetten zijn op een geëlektrificeerd wagenpark? Waarom wordt hier zo nadrukkelijk voor een petrochemische toekomst gekozen, en wie maakt die keuzes?

Bijstook biomassa

Biomassa lijkt binnen veel duurzame toekomstscenario's een wondermiddel. Door plantaardig materiaal uit verantwoord beheerde bossen bij te stoken, kan een gesloten CO2-cirkel ontstaan: je wint energie uit het verbranden van hout, waarna je bomen aanplant die de CO2 uit de lucht opnemen, om die bomen vervolgens weer te verbranden. Bovendien kan je uit hout allerlei hoogwaardige grondstoffen halen voordat je het verbrandt, welke gebruikt kunnen worden in de chemische industrie. Door de infrastructuur, goede aanvoerroutes, energievraag en chemische kennis in de haven zou Rotterdam hierin een wereldwijd leidende rol kunnen spelen. 

Alleen: nu al lijkt het lastig om voldoende biomassa uit verantwoord beheerde bossen aangevoerd te krijgen. Hierdoor kan de productie van biomassa, net als bij palmolie, aanzienlijke milieuschade met zich meebrengen. Het is dus de vraag in hoeverre Rotterdamse bedrijven hun verantwoordelijkheid (kunnen) nemen als het gaat om werkelijk duurzaam aangeleverde biomassa. 

Tips?

Belangrijk om bij dit alles op te merken: deze lijst is zeker niet volledig en ik ben ook absoluut geen expert op al die gebieden. Niets is mij momenteel daarom meer welkom dan lezers die mij van ideeën en advies willen voorzien. Dat kan in de comments, per e-mail (ties.joosten@ftm.nl) of via Twitter.

Tot zover, aan de slag. Ik ben benieuwd naar jullie feedback!