Facebook onthulde vorige week de plannen voor zijn digitale wereldmunt: de Libra. Met de nieuwe munt wil de techgigant het leven van miljarden mensen verbeteren door ze toegang te verschaffen tot de mondiale financiële infrastructuur.

De aankondiging deed flink wat stof opwaaien: ‘De manier waarop we ons geld- en betaalsysteem inrichten is een vraag voor democratische instituties, niet voor technologiebedrijven,’ kopte Matt Stoller van het Open Markets Institute in The New York Times. In de serie Breaking the Zuck Buck kraakte ook de Financial Times de propositie van Facebook. De krant zet flinke vraagtekens bij het nobele streven van financiële inclusie als belangrijkste motief achter de munt.

Niemand neemt de barmhartige woorden van Facebook-oprichter Mark Zuckerberg nog serieus nadat hij vorig jaar door de Amerikaanse Senaat op het matje werd geroepen vanwege de datalekken en privacy-schending bij zijn bedrijf. Dat Facebook zijn monopoliemacht misbruikt, de vrije pers bedreigt en een dubieuze rol vervulde bij de genocide in Myanmar, ondermijnt zijn reputatie verder.

De visionaire kwaliteiten van Zuckerberg en zijn doortastende manier van zakendoen staan — in tegenstelling tot zijn morele waarden — niet ter discussie. Hij was zijn tijd ver vooruit toen hij 15 jaar geleden het digitale smoelenboek introduceerde. Inmiddels telt Facebook meer dan 2,3 miljard gebruikers; het bedrijf zette in de eerste drie maanden van dit jaar 15 miljard dollar om. Mark Zuckerberg zorgt ondertussen goed voor Mark Zuckerberg: Forbes schatte zijn vermogen in april op 72 miljard dollar.

Breaking stuff

‘Unless you are breaking stuff, you aren't moving fast enough’, zei Zuckerberg over zijn succesformule. Het is zijn eigen variant op wat de Oostenrijkse econoom, politiek wetenschapper en bankier Joseph Schumpeter tachtig jaar geleden ‘creatieve destructie’ noemde: het proces waarbij oude bedrijven vernietigd worden door nieuwe, omdat de oude achterblijven met innoveren.

In China heeft een ronde van creatieve destructie plaatsgevonden

Volgens Schumpeter draait dit proces van creatieve destructie voor een groot deel om marktmacht. De grote spelers proberen innovatie te dwarsbomen om zo hun marktpositie financieel uit te melken. Uiteindelijk is dat niet houdbaar: een uitdager streeft ze voorbij met een superieur product.

In China heeft een ronde van creatieve destructie plaatsgevonden die in Europa en de Verenigde Staten nog in aantocht is. Webwarenhuis Alibaba en app-bouwer Tencent, het bedrijf achter social mediagigant WeChat (een soort Whatsapp, Uber, Thuisbezorgd en nog veel meer in één app), bonden het afgelopen decennium de strijd aan met de bancaire sector. Ze slaagden in hun opzet: Chinezen betalen anno 2019 massaal met hun smartphone-apps. In de digitale betalingsomgeving spelen Chinese banken geen rol van betekenis meer.

Dat is in de Verenigde Staten en Europa wel anders. Wij gebruiken voor ons digitale betalingsverkeer giraal geld, uitgegeven door commerciële banken, en gebruiken bij dat betalen voornamelijk onze bankpas.

In Nederland domineren de Rabobank, de ING en ABN Amro het betalingsverkeer. De infrastructuur van die banken draait grotendeels op COBOL, een programmeertaal uit 1959 — de digitale steentijd. Geen wonder dat een native digital softwarebedrijf als Facebook kansen ruikt om deze archaïsche mastodonten de loef af te steken. Facebook is niet alleen technologisch superieur, maar begrijpt ook de consument beter. Het bedrijf kent de informatieconsumptie, het klikgedrag en de stille verlangens van een kwart van de wereldbevolking.

Tel daarbij op dat Europa met de recente PSD2-wetgeving de toegang tot de datakluis van onze banken wagenwijd heeft opengezet voor uitdagers, en je begrijpt waarom Zuckerberg met volle snelheid de aanval inzet op de huidige hoeders van ons geld. He wants to break stuff.

Welk kartel wordt de baas?

Facebook maakt bij zijn aanval handig gebruik van de hype rondom Bitcoin en de achterliggende blockchaintechnologie. Het bedrijf presenteert de Libra als een cryptomunt die de wereldeconomie zal transformeren, maar hét uitgangspunt van blockchain — decentralisatie en democratisch georganiseerde inspraak — laat het strategisch achterwege.

De introductie van zo'n eigen munt past binnen de move fast and break stuff-strategie van Zuckerberg

Zuckerberg begrijpt, net als Schumpeter tachtig jaar geleden, dat bedrijven die overwinsten maken hun positie niet zomaar uit handen geven. Creatieve destructie vereist genoeg tegenkracht om de marktmacht van de status quo te breken. Wie een kans wil maken tegen het bankenkartel, moet niet alleen diepe zakken hebben: ook invloedrijke vrienden in zakelijke en politieke kringen zijn van levensbelang.

Zuckerberg heeft daarom zijn eigen kartel opgezet: de in Zwitserland geregistreerde Libra Association. Hij verzamelde een indrukwekkend rijtje bedrijven, waaronder Uber, eBay, Vodafone, Spotify, Mastercard, Visa en Paypal, met wie hij de macht over de nieuwe munt deelt. Deze club ziet toe op de Libra Reserve, een soort centrale bank die de digitale Libra-tokens creëert. Een mandje van bestaande valuta, waaronder de euro en dollar, dient als dekking om de waarde van de Libra stabiel te houden. In het evenbeeld van het centrale bankenstelsel, en bovenop het fundament van het huidige geldstelsel, bouwt Zuckerberg zo de governance-structuur voor zijn private stable coin, een munt die waardevast is ten opzichte van andere valuta. 

De introductie van zo’n eigen munt past binnen de move fast and break stuff-strategie van Zuckerberg. Hij gaat zelfs een stapje verder dan Tencent en Alibaba: de Chinese bedrijven namen alleen het betalingsverkeer over van de banken. De Libra Association gaat de banken beconcurreren op hun meest fundamentele voorrecht: de creatie van het geld zelf.

Het privilege om girale euro’s en dollars te creëren is op dit moment stevig in handen van de banken. Daar kom je als nieuwkomer niet zomaar tussen: voor een bankvergunning moet je voldoen aan strenge regelgeving.

Het uitgeven van nieuwe digitale munten vindt daarentegen plaats in een juridisch vacuüm. Met de Libra omzeilt Facebook zodoende de bestaande regulering voor geldscheppende instanties. Overheden, toezichthouders en centrale banken hebben nog geen antwoord op dit soort nieuwe financiële instrumenten. Ze zien cryptomunten niet als valuta die onder hun financieel toezicht vallen.

Een digitale overheidsmunt ontbreekt

Maken Zuckerberg en consorten een reële kans om de macht over ons geld over te nemen? Het consortium heeft ongetwijfeld wat te bieden: de ervaring van Mastercard, Visa en Paypal met digitale betaalsystemen, gecombineerd met de technologie en klantdata van bedrijven als Facebook en Uber. Daar kunnen onze grootbanken niet aan tippen.

Het is zeker niet ondenkbaar dat gebruiksgemak en wereldwijde acceptatie ons massaal zullen verleiden om de Libra te gebruiken. Maar of het echt zo’n vaart zal lopen, blijft voor iedereen koffiedik kijken. Het zal afhangen van meer factoren dan alleen consumentengedrag. De reacties van overheden zullen bijvoorbeeld grote invloed hebben — zij stellen immers de wettelijke grenzen. 

Misschien nog wel een belangrijkere vraag: is het ook wenselijk dat wij ons salarisstrookje en de prijs van een rondje bier in de toekomst uitdrukken in Libra's in plaats van euro's? Verliezen we niet de controle over onze democratie wanneer de monetaire macht komt te liggen bij een groep multinationals voor wie de eigen winstgevendheid de hoogste prioriteit heeft?

Met de aankondiging van de Libra staan het ontwerp en de inrichting van het geldstelsel plotsklaps in het middelpunt van de aandacht. Dat is een positieve ontwikkeling, zelfs al twijfel je aan de barmhartige intenties van Zuckerberg en zijn vrienden. Deze vragen zijn immers even toepasselijk op de monetaire machtsverhoudingen van dit moment: het publiek uitgegeven deel van ons geld, bestaande uit briefjes en muntgeld, beslaat nog maar 7 procent van onze geldhoeveelheid. 

Centrale banken (DNB in Nederland en de ECB op Europees niveau) hebben ons geld niet gemoderniseerd naar een vorm die past bij een digitale samenleving. Een digitale variant van cash bestaat dus niet, en daardoor zijn wij de afgelopen vijftig jaar steeds afhankelijker geworden van girale banktegoeden. Dit girale geld — meer dan 93 procent van al het geld in onze economie — wordt uitgegeven door commerciële banken. Dat geeft deze banken allerlei voordelen ten opzichte van andere bedrijven: zo kunnen ze niet zomaar failliet gaan, omdat dat de financiële stabiliteit zou ontwrichten.

Burgerinitiatief Ons Geld, de stichting Full Reserve en het Sustainable Finance Lab (SFL) waarschuwen al jaren — tevergeefs — voor het gat dat de overheid heeft laten vallen op het gebied van digitale betalingsvoorzieningen. De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) deed in opdracht van de Tweede Kamer drie jaar onderzoek naar het geldstelsel; in zijn rapport Geld en Schuld pleitte het eveneens voor een ‘digitale evenknie van contant geld’ en het ‘herstel van de balans tussen publieke en private belangen.’ 

In de zak van de banken

Tijdens de hoorzitting naar aanleiding van het WRR-onderzoek op 13 juni drongen alle wetenschappers, ex-bankiers, financieel journalisten en activisten er bij de commissie Financiën op aan dat een veilige haven voor spaargeld en de geleidelijke afbouw het depositogarantiestelsel wenselijk zijn om perverse prikkels in het bankwezen uit te bannen. Toch verwees minister Wopke Hoekstra het WRR-rapport beleefd naar de onderste lade van zijn bureau.

‘Het ministerie van Financiën zit gewoon in de zak van de banken’

Het ministerie en DNB dwarsbomen vooralsnog elk initiatief om een veilige digitale haven voor spaargeld te creëren, zowel privaat als publiek. In plaats daarvan zet Hoekstra in op verdere consolidatie van banken, vervolmaking van de Europese bankenunie en een Europees depositogarantiestelsel. De overheid vergroot zo de maatschappelijk afhankelijkheid van commerciële banken: Nederlandse belastingbetalers staan straks zelfs garant voor het omvallen van Italiaanse probleembanken. Dirk Bezemer, hoogleraar financiële economie aan de Universiteit Groningen, verwoordde tijdens de hoorzitting kort en krachtig waarom de minister niet meer doet met de aanbevelingen van de WRR en andere wetenschappers: ‘Het ministerie van Financiën zit gewoon in de zak van de banken.’

Schumpeter vreesde tachtig jaar geleden dat het kapitalisme uiteindelijk ten onder zou gaan aan zijn eigen succes. De concentratie van marktmacht zou volgens hem leiden tot een vorm van corporatisme waarbij ondernemerschap en innovatie stagneren: het einde van creatieve destructie.

In de bancaire wereld is die situatie al enige tijd zichtbaar. Zelfs de financiële meltdown van 2008 bracht geen wezenlijke verandering in de marktmacht van de banken: die is nog altijd onverminderd groot. ‘Het huidige stelsel bevoordeelt op tal van manieren impliciet de grote banken. Dat maakt het lastig voor nieuwkomers om een plek te verwerven,’ schreef de WRR in zijn rapport. 

Waar kleine uitdagers geen eerlijke kans maken tegen de grootbanken, dient zich nu een tegenspeler van formaat aan. Geldschepping is een lucratieve business en het Libra-consortium ruikt kansen om het bankenkartel te breken. Komt er een ronde van creatieve destructie aan? De macht over ons digitale geld ligt in elk geval voor het oprapen. De grote vraag is nu: wie pakt hem op?