Hartverscheurend geblèr klinkt er uit vijftig babykeeltjes in de video die draagmoederkliniek BiotexCom in Kiev eind april 2020 verspreidde. Een zaal vol baby’s, die niet konden worden opgehaald, was één van de bizarste beelden uit de pandemie. Het bedrijf deelde de video om te laten zien dat goed voor de baby’s werd gezorgd, maar vooral om aandacht te vragen voor het inreisverbod. Oekraïne hield de grenzen in de eerste maanden van de pandemie gesloten, waardoor cliënten hun baby’s niet op konden halen. 

Omdat er iedere dag baby’s werden geboren, werd de situatie al snel onhoudbaar. Eigenaar Albert Tochilovsky krijgt het ruim anderhalf jaar later nog altijd benauwd als hij eraan terugdenkt. ‘We waren doodsbang, echt doodsbang. Ik kan het nu wel zeggen, omdat het goed gekomen is, maar we hebben toen maar een klein deel van de baby’s laten zien,’ geeft Tochilovsky toe. ‘Er waren er veel meer. We hadden er honderdvijftig op een zeker moment. Terwijl onze faciliteiten eigenlijk maar ruimte bieden voor twintig.’ 

Hij schudt zijn hoofd. ‘En de geboortes kun je natuurlijk niet meer tegenhouden. Stel je voor dat we er vijfhonderd hier hadden gehad. We waren met de baby’s mee gaan huilen.’

De beelden gingen de hele wereld over en brachten Oekraïense bestuurders in verlegenheid. Parlementsleden spraken schande van het ‘babystuwmeer’ in hun land. Voor het eerst stonden de schijnwerpers op deze bloeiende business. 

Klinieken als BiotexCom hadden gehoopt dat de commotie een einde zou maken aan het gedogen van draagmoederschap in Oekraïne, en wel door het te legaliseren. Die hoop vervloog al snel. De Oekraïense Commissaris van Kinderrechten riep zelfs op tot een officieel verbod op surrogaatmoederschap. 

In diezelfde weken maakte toenmalig minister van Binnenlandse Zaken Anton Geraschenko bekend dat zo’n honderdvijftig baby’s (van andere bedrijven dan van BiotexCom) in de eerste weken van de pandemie van Oekraïne naar China waren gesmokkeld, met vervalste documenten die onderdeel waren van een draagmoederprogramma. In datzelfde bericht benadrukte de minister dat draagmoederschap in Oekraïne weliswaar niet gereguleerd was, maar ook niet verboden. Het was volgens hem ‘een private zaak tussen partijen’. 

De eigenaar van de grootste commerciële draagmoederkliniek van het land noemt het ironisch dat uiteindelijk de ombudsvrouw en een groep mensenrechtenactivisten de draagmoederklinieken te hulp schoten. Ze drongen erop aan dat ouders hun baby konden ophalen – met succes. 

De kliniek is nu beter voorbereid, mocht er weer een lockdown komen, vertelt Tochilovksy. ‘We hebben meer spullen voor premature baby’s en hebben extra kamers paraat om baby’s eventueel langer hier te moeten houden.’ Uiteindelijk verandert aan de aard van het werk niets, meent de eigenaar: ‘We hebben in die weken veel over ons heen gekregen, maar we kunnen ons werk doen zoals voor de lockdown. Dat houdt in: mensen helpen bij het vervullen van hun kinderwens.’ 

Voor de wetten uit

Oekraïne is door de tolerante wetgeving en de relatief lage tarieven een zeer populaire bestemming voor koppels die via een draagmoeder een kind willen. Ook handig: er is geen visum nodig om het land binnen te komen. Op dit moment bieden tussen de vijftig en zeventig Oekraïense bedrijven draagmoedertrajecten aan voor een bedrag tussen de 30.000 en 40.000 euro. 

Voor 2015 waren India en Thailand de populairste bestemmingen voor draagmoederschap. Klinieken brachten patiënten tussen de 10.000 en 25.000 US dollar in rekening voor het complete pakket, van bevruchting en vergoeding van de draagmoeder tot ziekenhuisbevalling. De meer dan drieduizend klinieken in India verdienden daar in 2012 gezamenlijk zo’n 400 miljoen dollar mee.  

Sinds 2015 is in India het betalen van een draagmoeder verboden, en vanaf 2020 mogen alleen Indiase koppels die al minstens vijf jaar samen zijn en vruchtbaarheidsproblemen hebben, gebruikmaken van een draagmoeder. Een jaar later legde ook de Thaise junta de industrie aan banden door commercieel draagmoederschap te verbieden. 

De internationale fertiliteitsindustrie schuift doorgaans moeiteloos op naar landen waar de regels (nog wel) soepel zijn of waar regulering ontbreekt. Na India en Thailand week de draagmoeder-industrie naar Cambodja uit, maar ook daar is het betalen van een draagmoeder inmiddels verboden. 

Het motief? ‘Geld, wat anders’ 

De kliniek van BiotexCom is in een woonwijk gelegen op een heuvel aan de rand van Kiev. Op de parkeerplaats wapperen twaalf vlaggen, waaronder de Nederlandse. Een jonge, zwangere vrouw met zwarte legging en een groen gewatteerd jack swipet op haar telefoon, zittend op een bankje op de binnenplaats. 

Op Black Friday bood de kliniek draagmoederpakketten aan met een eenmalige korting van 5 procent

Een bankje verderop zit een stel diep verzonken boven een map papieren. In de ontmoetingsruimte op de eerste verdieping klinkt Italiaans, Spaans en Engels uit de verschillende zithoeken met zwarte leren banken. Twee baby’s lijken vanuit hun maxicosi een wedstrijdje te doen wie het hardst kan huilen. ‘Ja, het is hier altijd druk,’ zegt Albert Tochilovsky lachend, terwijl hij neerploft. 

BiotexCom verhult op geen enkele manier een commercieel bedrijf te zijn. Op Black Friday bood het draagmoederpakketten aan met een eenmalige korting van 5 procent. Waar eigenaren van andere fertiliteitsklinieken benadrukken dat hun donoren altruïstische mensen zijn en absoluut niet voor het geld hun zaad, eicellen of baarmoeder aanbieden, geeft hij een ander antwoord op mijn vraag wat de Oekraïense draagmoeders beweegt: ‘Geld. Het verdient heel erg goed.’ 

Hij kijkt me met grote ogen aan, of ik dat niet zelf had kunnen bedenken, en vervolgt: ‘Een draagmoeder verdient in een paar maanden tijd zo’n 20.000 euro. Dat is nogal een verschil met de 80 euro per maand die in de armere delen van Oekraïne als maandsalaris geldt. Met het geld dat ze hier verdienen kunnen ze hun eigen kinderen een betere toekomst geven.’ In de armere regio’s van het land adverteert het bedrijf op straat en in het openbaar vervoer. Het bedrijf heeft door het hele land klinieken waar potentiële draagmoeders zich kunnen melden voor een screening. 

Draagmoeders zijn altijd vrouwen tussen de 20 en 30 jaar oud die meestal zelf al kinderen hebben. Zo ook Anna van 23 jaar oud. Ik mag haar kort spreken, in de ontmoetingsruimte, in aanwezigheid van een tolk. Ze woont twee uur buiten Kiev en heeft een zoon van 2 jaar oud. Over drie weken is ze uitgerekend. Anna deelt met vier andere draagmoeders, eveneens in hun laatste trimester een huis vlakbij de kliniek. 

‘De ouders ontmoet ik vlak na de bevalling, als ik het kind afsta’ 

Na hun zevende maand moeten draagmoeders intern komen wonen, zodat ze regelmatig gecontroleerd kunnen worden. Hun eigen kinderen kunnen niet mee. Daarom woont Anna’s zoon op het moment bij zijn grootouders. ‘Mijn eerste zwangerschap verliep erg soepel, en ik had over draagmoederschap gelezen. Mijn zus heeft het ook gedaan,’ zegt Anna over hoe ze bij de kliniek beland is. ‘Veel mensen in mijn omgeving hebben een kind voor een ander gedragen.’ 

Over de vraag of ze verwacht dat het moeilijk zal zijn om het kind af te staan, moet ze even nadenken. ‘Ik weet het niet. Ook dit kind, ook al is het niet biologisch van mij, voel ik echt in mijn buik, net zoals mijn vorige zwangerschap. Maar ik ben voorbereid, ik heb er lang over nagedacht. De ouders ontmoet ik vlak na de bevalling, als ik het kind afsta. Dat houdt in dat ik een contract onderteken, waarmee ik afstand doe van het kind. Ik ben nieuwsgierig naar de ouders, ik kijk ernaar uit ze te ontmoeten.’ 

Baby ontvangen, deur dicht

Een zithoek verderop zitten de Engelse Jack en de Spaanse Emi, met hun zoon Lucas van zes weken oud. Na vier miskramen en talloze onderzoeken in Spanje en Engeland waaruit bleek dat de kans dat Emi van een kind zou kunnen bevallen nagenoeg verwaarloosbaar was, besloten ze een draagmoedertraject te starten. ‘Wij zagen de video met al die baby’s tijdens de lockdown en kwamen eerlijk gezegd zo op het idee,’ zegt Emi. ‘Daarna ging het heel snel.’ Ze kijkt naar baby Lucas, die het op een huilen dreigt te zetten. Het blijkt vals alarm. 

‘Een paar maanden later waren we hier,’ gaat Jack verder. ‘We hebben nog een poging gedaan met Emi’s eicellen, maar uiteindelijk kozen we voor een eiceldonor.’ Twee maanden nadat Jack zijn sperma in Kiev achterliet, horen ze dat de draagmoeder zwanger is. ‘We konden haar niet ontmoeten, want dat is niet toegestaan. Wel kregen we vanaf dat moment iedere maand bericht: “Het is een jongen.” “De vijfmaandenecho is goed verlopen.” “De weeën zijn begonnen.”’

Terwijl haar echtgenoot vertelt, pakt Emi Lucas uit de kinderwagen om hem te wiegen. Ze gebaart dat het tijd is om te gaan. ‘Diezelfde avond laat waren we bij de kliniek,’ maakt Jack zijn verhaal af. ‘Maar behalve de nachtzusters was iedereen al naar huis. Toen we hier aanklopten, kregen we Lucas in een kinderwagen van een zuster die geen Engels sprak. Ze zei alleen: ‘Baby.’ En toen ging de deur weer dicht.’ 

Lucas heeft inmiddels definitief besloten dat hij er genoeg van heeft. Terwijl zijn ouders hem in een draagzak proberen te hangen, zeggen ze hoe ongelofelijk blij ze zijn met hoe de hele procedure is verlopen, en dat ze aan de service hebben kunnen zien dat het een goed lopend bedrijf is. Met de draagmoeder zijn ze Facebook-vrienden geworden. Met haar hebben ze afgesproken zo nu en dan een foto te sturen. 

Beleid gericht op ontmoediging

In Nederland zijn er op dit moment weinig regels voor draagmoederschap. Alleen bevorderen van commercieel draagmoederschap is verboden. Ook reclame om vraag en aanbod te stimuleren is verboden. Wensouders mogen evenmin op internet kenbaar maken dat ze op zoek zijn. Het strafbaar stellen van bedrijfsmatige bemiddeling en het openbaar zoeken en aanbieden van een draagmoeder, zou de route van een draagmoeder bemoeilijken. Het beleid was en is gericht op ontmoediging. 

Toenmalig minister Hirsch Ballin (Justitie) zei hierover in de Tweede Kamer dat de strafbaarstelling in het leven was geroepen om commercieel draagmoederschap tegen te gaan. In Nederland kunnen wensouders alleen in aanmerking komen voor een draagmoedertraject als zij zelf een draagmoeder vinden. Dit is doorgaans iemand uit hun eigen omgeving. 

Omdat de mogelijkheden in Nederland zeer beperkt zijn, wijken veel koppels voor een draagmoedertraject uit naar het buitenland. Het gebruikmaken van een buitenlandse draagmoeder is toegestaan, maar zorgt vaak voor juridisch ingewikkelde zaken. Zo staan in de Oekraïne alleen de wensouders als ouders op de geboorteakte. Nederland erkent deze geboorteakte niet, omdat de mater semper certa est-regel wordt geschonden (moederschap is altijd zeker).

De draagmoeder is voor de Nederlandse wet de juridische moeder en hoort op de geboorteakte te staan. Dat compliceert de boel behoorlijk: de kans dat Nederlandse wensouders een staatloos kind meekrijgen, is groot. Dat betekent dat ze het niet kunnen inschrijven en er ook niet mee kunnen reizen.  

Omdat er op dit moment geen specifieke wet- en regelgeving bestaat voor kinderen geboren uit draagmoederschap moeten de wensouders veel hordes nemen om allebei de juridische ouders van het kind te worden. Hoe netelig deze kwesties zijn, blijkt uit de prejudiciële vragen die de familiekamer van de rechtbank Den Haag stelde aan de Hoge Raad. De familiekamer wilde antwoord op ‘lastige vragen, die in de praktijk regelmatig terugkomen’. ‘In de Nederlandse wet zijn de gevolgen van draagmoederschap nog niet geregeld,’ zo formuleert de rechtbank Den Haag dit, om vervolgens te constateren dat ‘ook internationale regelingen ontbreken’. 

Belgische babybeurs 

De Verenigde Staten en Canada lopen voor op het gebied van draagmoederschap. Vanwege hun specifieke wetten voor draagmoederschap zijn het populaire bestemmingen voor gay-koppels met een kinderwens. De trajecten kosten tussen de 150.000 en 200.000 euro), waarvan ongeveer 50 procent medische en juridische kosten en verzekering zijn. De draagster heeft altijd een eigen gezin, anders komt zij niet in aanmerking. Naast medische en psychologische testen zijn er ook strenge ethische eisen. Zo mag het geld dat de draagmoeder ontvangt niet haar hoofdinkomen vormen. 

Homoseksuele stellen kunnen zich jaarlijks in Brussel laten informeren op de beurs Men Having Babies. Daar staan tientallen stands van Amerikaanse en Canadese bedrijven, die met slogans als ‘Making miracles happen since 1991’ of ‘Our babies are now 30 years old’ stellen proberen te trekken. Dat die beurs in Brussel is en niet in Nederland, komt omdat commercieel draagmoederschap of het adverteren daarvoor niet verboden is in België. 

Hoeveel kinderen jaarlijks wereldwijd uit een draagmoeder worden geboren, is niet duidelijk. Omdat dit deels buiten het zicht van (overheids-)instanties gebeurt, zijn er geen exacte of recente cijfers van. De laatste schatting komt uit 2012, toen werd de omvang van de internationale markt geschat op 5,5 miljard euro. Die zal in 2025 vervijfvoudigd zijn, is de verwachting.  

Niet goed, geld terug

BiotexCom ziet die vraag al toenemen. Het bedrijf opende afgelopen twee jaar twee nieuwe klinieken. Tochilovsky verwacht dat over een paar jaar maar liefst een derde van de Europese koppels IVF nodig zal hebben om een kind te krijgen. ‘De meeste koppels die bij ons komen, gaan vanwege de slechte reputatie van Oekraïne liever naar EU-landen als Griekenland of Tsjechië. Onze kliniek komt pas in beeld als zij daar niet slagen. Daardoor krijgen wij hier doorgaans vrouwen die de 40 ruimschoots gepasseerd zijn. Zij doen bij ons een allerlaatste poging.’

BiotexCom biedt een opvallende ‘100 procent garantie’. Voor het afgesproken tarief mag een koppel net zo lang proberen tot een kindje is geboren. Lukt het niet, dan krijgen stellen hun geld terug. ‘Geen enkel ander land geeft een baby-garantie,’ zegt Tochilovsky. ‘We gaan net zo lang door totdat het stel met een baby naar huis gaat. Ook onze artsen krijgen vijf keer zoveel uitbetaald bij een succesvolle zwangerschap. Daardoor weet je dat ze alles op alles zetten om de vrouw zwanger te maken.’

Nog een succesfactor in de baby-garantie is dat vrouwen boven de 40 van BiotexCom het advies krijgen eicellen van een jonge donor te gebruiken. ‘Al adviseer ik dat ook bij vrouwen boven de 35, want met eicellen van jonge meiden worden ze een stuk sneller zwanger.’ Dat hiermee het kind biologisch nog maar met een van de twee ouders verwant is, lijkt Tochilovsky niet als een probleem te zien.

‘Fairtrade babystempel’

In Nederland heeft de Staatscommissie Herijking Ouderschap in 2016 een wettelijke regeling voor draagmoederschap aanbevolen. Want: ‘In veel landen is het onderscheid tussen draagmoederschap en kinderkoop niet altijd helder.’ Een ruimere en betere regeling moet garanderen dat het traject zorgvuldig verloopt, met respect voor de menselijke waardigheid van het kind en van de draagmoeder.

Na het advies van de Staatscommissie stelde het ministerie van Justitie en Veiligheid het wetsvoorstel Kind, draagmoederschap en afstamming op. De wet moet nog in de Tweede en Eerste Kamer worden behandeld. Als het parlement deze wet aanneemt, moet er al vóór de zwangerschap rechtszekerheid komen over wie de juridische ouders van het kind zullen zijn. 

Bij een Nederlands traject bij een Nederlandse kliniek zal de rechter vooraf toetsen of aan alle voorwaarden van toegestaan draagmoederschap is voldaan. Na de geboorte zijn de wensouders dan direct de juridische ouders van het kind. Hoogleraar ethiek en recht Britta van Beers buigt zich al ruim twintig jaar over biomedische vraagstukken. Zij vreest dat deze goedkeuring vooraf neer zal komen op afstempelen. ‘Hoe kan een rechter nou beoordelen of een draagmoeder op wat voor een manier dan ook niet onder druk wordt gezet?’ 

Ook vreest Van Beers voor uitbuiting van Nederlandse vrouwen, nu door de Staatscommissie gesproken wordt van een vergoeding van 500 euro per maand tijdens de zwangerschap en de eerste paar maanden na de bevalling. ‘Ook in Nederland kennen we armoede,’ redeneert Van Beers. ‘Er zijn genoeg mensen voor wie 500 euro een fors bedrag is. Hoe hoog of laag je het bedrag ook maakt, in feite zeg je als wetgever: voor het uitlenen van je baarmoeder mag je iemand betalen.’ Van Beers vindt het verder een slechte zaak dat volgens het wetsvoorstel vrouwen van hun achttiende draagmoeder mogen worden, en dat geen vereiste is van een voltooid gezin.

Buitenlandse draagmoedertrajecten blijven onder deze nieuwe wetgeving ook mogelijk, maar commercieel draagmoederschap wordt verboden. Alleen een redelijke vergoeding van kosten mag worden betaald. Opvallend: het wetsvoorstel geeft geen duidelijk antwoord wat maximaal als een ‘redelijke vergoeding van kosten’ geldt. In de Memorie van Toelichting staat dat in het geval van internationaal draagmoederschap het lastig kan zijn om die vergoeding te bepalen, omdat medische of juridische kosten zeer hoog kunnen zijn. Een bedrag van 100.000 dollar wordt genoemd als een plausibele onkostenvergoeding voor een Amerikaans traject. 

Als de wet er komt, wordt het strafbaar om een vrouw met ‘een gift belofte of dienst’ over te halen draagmoeder te worden. Het geldt dan als kinderkoop. Een wensouder riskeert gevangenisstraf als hij of zij dit toch doet. Van Beers ziet dat als een wassen neus: ‘Waar de grens ligt voor de wetgever dat het niet meer om redelijke vergoeding gaat, maar ‘kinderkoop’ is, blijft volstrekt onduidelijk. Maar vooral: mensen zijn met deze nieuwe wetgeving juridisch dan al de ouders geworden. Die gaat een strafrechter dan vervolgens echt niet achter tralies zetten. Dan blijft een boete over van 27.000 euro. Als die al wordt opgelegd, is dat niet een bedrag dat afschrikt wanneer mensen het vijfvoudige betalen voor een buitenlands draagmoedertraject.’ Van Beers ziet niet hoe deze wetgeving vrouwen, binnen en buiten Nederland, beter moet beschermen tegen uitbuiting. 

Kind van secundair belang

Op het moment is het wetsvoorstel nog niet eens in behandeling. Het regeerakkoord van Rutte IV refereert er heel summier aan: ‘We continueren de behandeling van voorstellen voor een goede regeling voor draagmoederschap en betrekken hierbij het rapport van de commissie onderzoek interlandelijke adoptie in het verleden (commissie-Joustra).’ 

De commissie onder leiding van Tjibbe Joustra adviseerde vorig jaar adopties uit het buitenland per direct te stoppen, omdat sprake was en is van ‘structurele ernstige misstanden’. De commissie wees op de parallellen tussen het systeem van buitenlandse adopties en dat van commercieel draagmoederschap. Volgens de literatuur waar de commissie zich op baseert, zijn daarbij ‘de wetgeving en het toezicht onvoldoende geregeld, bestaan er financiële uitwassen en creëert maatschappelijke en politieke druk een systeem waarin het belang van het kind secundair is’. De overheid moet ‘lessen trekken uit het verleden,’ aldus de commissie.

Een Amerikaans koppel weigerde een gehandicapt geboren meisje mee te nemen. Zij woont nu in een weeshuis

In landen waar de inkomens zo veel lager liggen dan het geld dat draagmoeders wordt betaald, is het de vraag hoe vrij die keuze is, hoe sterk de vrouwen staan die met bedrijven als BiotexCom contracten sluiten en hoe goed de nazorg is. Iedere zwangerschap geeft immers risico op complicaties. De afgelopen vijf jaar is in ieder geval drie keer aangifte gedaan door voormalige surrogaatmoeders tegen BiotexCom, die na een zwangerschap voor de kliniek dusdanige complicaties kregen dat hun baarmoeder is verwijderd. 

BiotexCom-eigenaar Albert Tochilovsky benadrukt dat draagmoeders aanspraak kunnen maken op medische hulp na hun bevalling: dat is contractueel vastgelegd. Dat geldt ook voor de compensatie als zij hun baarmoeder verliezen. ‘Wij zijn de grootste kliniek van het land en kunnen ons geen misstanden veroorloven, maar er is veel geld te verdienen waardoor nieuwe klinieken als paddestoelen uit de grond schieten,’ zegt Tochilovksy. ‘En in dit land gelden niet de Europese standaarden van eerlijkheid en transparantie, als je begrijpt wat ik bedoel.’

Ook is het meermaals gebeurd dat wensouders na de geboorte van gedachten veranderden en besloten het kind niet mee te nemen. In 2016 weigerde een Amerikaans koppel een gehandicapt geboren meisje mee te nemen. Zij woont nu in een weeshuis. 

En in november vorig jaar kwam naar buiten dat een Italiaans koppel dat een kind kreeg met behulp van een draagmoeder in een kliniek (niet BiotexCom) in augustus 2020 hun pasgeboren kind achterliet bij een oppas in Kiev. Ze beloofden binnen een paar weken terug te keren, maar het Italiaanse Rode Kruis is het kind na een jaar gaan ophalen. De oppas kreeg geen contact meer met de ouders en ontving ook geen geld meer. De ouders wilden niet langer voor het kind zorgen. Het Italiaanse Openbaar Ministerie is een strafrechtelijk onderzoek naar het koppel gestart. 

Ondanks dit soort misstanden vinden zelfs activisten een verbod, zoals dat nu in India en Thailand geldt, niet per se een goed idee. Een veelgehoord tegenargument is dat de industrie ondergronds zou gaan. Wat als Oekraïne commercieel draagmoederschap ook zou verbieden? Tochilovsky reageert laconiek: ‘Dan zullen we inzetten op IVF-behandelingen, eicel- en embryodonatie. In de toekomst zal onvruchtbaarheid alleen maar een groter probleem worden.’ 

Dit artikel is mede mogelijk gemaakt door het Steunfonds Freelance journalisten.