‘Koop die auto, koop dat huis,’ sprak Rutte in 2013. Hij vond toen dat we minder moesten somberen en wat meer vertrouwen moesten hebben in de economie. Weer risico gaan nemen en meer geld uitgeven om die economie weer aan de praat te krijgen. Een jaar eerder had Rutte elke werkende Nederlander via de arbeidskorting duizend euro netto beloofd, maar die belofte kon en wilde hij later niet nakomen. Maar mogelijk krijgt hij binnenkort hulp uit onverwachte hoek: uit Frankfurt, waar de Europese Centrale Bank (ECB) zetel houdt.

Helikoptergeld

Nu het stimuleringsbeleid van de ECB niet het beoogde effect heeft, gaan er steeds meer stemmen op om vers gecreërd geld dan maar rechtstreeks aan de burgers over te maken: iedereen, van zuigeling tot grijsaard, krijgt duizend kakelvers geprinte euro’s van de centrale bankiers uit Frankfurt. Deze directe cashinjectie staat bekend onder de noemer ‘helikoptergeld’ en is gemunt door voormalig president van de Federal Reserve, de Amerikaanse centrale bank, Ben Bernanke, die er de bijnaam Helicopter Ben aan overhield. Het idee zelf is echter uit 1969 van de Chicago School econoom Milton Friedman. Deze geloofde dat dalende prijzen (prijsdeflatie) het best aangepakt konden worden door monetaire inflatie te creëren en maakte de bekende metafoor van geld dat uit een helikopter wordt gegooid.

Dit laatste moet natuurlijk niet letterlijk genomen worden, maar het idee is duidelijk: iedereen krijgt gratis geld, met de bedoeling dat het wordt besteed voor consumptieve doeleinden. Dit oude idee van Friedman mag zich de laatste tijd verheugen in grote belangstelling: economen van Citigroup, HSBC en Commerzbank schreven analistenrapporten over het onderwerp aan hun klanten en de hoofdeconoom van de ECB, de Belg Peter Praet, zei in een interview tegen het Italiaanse La Repubblica dat alle centrale banken kunnen overgaan tot 'helikoptergeld'. 'Je kunt geld drukken en dat verdelen onder de mensen. Dat is helikoptergeld. Maar de vraag is of het opportuun is om terug te grijpen tot zo'n instrument. Want dat is wel echt extreem.'

Bankroet

Die vraag is inderdaad opportuun, want er is nogal wat kritiek op dit ‘instrument’. Onder meer van Bundesbank president Jens Weidmann, die in een reactie op de opmerkingen van Draghi en Praet aan Funke Mediengruppe liet weten niet erg gecharmeerd te zijn van dit idee. Het zou grote gaten slaan in de balans van de bank: ‘Helicopter money isn’t manna falling from heaven, but would rip huge holes in central bank balance sheets’, aldus de Duitser. Bovendien, zo zei hij, zou de rekening uiteindelijk toch terechtkomen bij de belastingbetalende burgers van de eurozonelanden. Met andere woorden: volgens Weidmann lost helikoptergeld niets op.

Ook Weidmann’s landgenoot, ex ECB lid Otmar Issing, is mordicus tegen helikoptergeld. Volgens de econoom staat het uitdelen van gratis geld gelijk aan een bankroet van het monetaire beleid: ‘Die ganze Idee des helicopter money halte ich für besorgniserregend, für geradezu verheerend. Denn das ist ja nichts anderes als eine Bankrotterklärung der Geldpolitik’. Bovendien kan het ertoe leiden dat de centrale bank om de haverklap de geldpers aanzet, wat mogelijk tot chaos leidt, zo voegde hij er nog aan toe.

Vertrouwen in ons geld staat op het spel

Een rondgang langs Nederlandse economen en monetaire specialisten leerde, dat er brede steun is voor de opvattingen van onze Oosterburen. Gevraagd naar de effectiviteit van helikoptergeld antwoordde men vrijwel unaniem negatief. Er zijn wel effectievere manieren om de economie te stimuleren, zo was de communis opinio.

Hoogleraar financiële markten aan de Universiteit van Amsterdam, Arnoud Boot meldde: ‘Ook al zou het een goed idee zijn, ons vertrouwen in geld zou in één keer weg zijn. Gratis geld, dus als gift, brengt mensen in opperste verwarring. En geld is vertrouwen’. En hoogleraar Monetaire economie, complexiteit en onzekerheid, de voormalige DNB-bestuurder Lex Hoogduin, was nog explicieter: ‘Weidmann heeft gelijk’, was zijn korte commentaar. Hij deelde bovendien de mening van Boot, dat het vertrouwen in ons geld zou afnemen en ook dat centrale banken zich verre zouden moeten houden van het voeren van begrotingsbeleid door middel van helikoptergeld.

Die mening is ook Remco Schrijvers van Monalytics toegedaan. ‘De ECB zou zich verre moeten houden van het bedrijven van fiscale begrotingspolitiek, zeker zonder democratisch mandaat’, liet hij weten. ‘Het komt in wezen neer op een vorm van – tijdelijk – basisinkomen gefinancierd met een begrotingstekort’, aldus de monetair specialist.

'Kernprobleem is de eenheidseuro'

Volgens André ten Dam, ontwerper van The Matheo Solution (TMS), een Plan B voor de eurozone, weten ze bij de ECB ‘van gekkigheid niet meer wat te doen om het eurosysteem te redden’. En bovendien tegen beter weten in. Ten Dam verwijst daarbij naar Otmar Issing en het bankroet van het systeem. ‘Immers, niet de praktische gevolgen van het eurosysteem zijn het probleem, al geeft dat natuurlijk wel overal veel ellende. Het kernprobleem is het eenheidseuro-systeem zelf. We moeten niet aan symptoombestrijding doen, maar de hoofdoorzaak aanpakken, dan verdwijnen de symptomen vanzelf,’ aldus Ten Dam.

Hij verwees vervolgens naar de geschiedenis van ons financiële stelsel: ‘Het financiële systeem zoals we dat kenden is sinds jaren zeventig veranderd. Eerst overcreditering, vervolgens door introductie van exotische produkten zoals subprime-leningen, die voor goudgeld werden verkocht, terwijl ze slechts een fractie daarvan waard waren. Hypotheekverstrekking aan mensen die dat niet konden betalen, de opeenvolgende maatregelen van centrale banken om de ineenstorting van het systeem te voorkomen, de invoering van de euro en de gevolgen daarvan, de steeds lagere en negatieve rentes en de aanpak van de eurocrisis vanaf 2010 hebben geleid tot de mondiale crisis waar we nu inzitten’.

Wat volgens Ten Dam nodig is, is een terugkeer naar de basis: ‘We moeten Back-to-the-basics met het nemen van een onvermijdelijk verlies en maatregelen treffen ter stabilisering van het financiële stelsel.’ Ten Dam acht een kwijtschelding van (een deel van) de schuldenberg van de zwakke eurolanden dus onvermijdelijk. Hij vervolgt: ‘Dat lijkt mij de enige manier om de boel nog te kunnen redden. Helikoptergeld zal de laatste stap zijn voordat het systeem instort. Nieuwe, (gedekte) munten zullen dan ontstaan,’ verwacht de onafhankelijk onderzoeker.

Econoom Bas van der Hout, die recent een wat meer technisch artikel schreef over deze materie, meldde FTM dat er wel sprake zou kunnen zijn van ‘een positief psychologisch effect’, zeker voor mensen aan de onderkant van de samenleving. Er is dan misschien geen waterdicht ‘bewijs’ dat helikoptergeld de inflatie zal doen toenemen, de huidige negatieve rentes en het huidige stimuleringsbeleid van de ECB zijn evenmin bepaald succesvol gebleken. ‘Soms moet je iets nieuws proberen,’ aldus de econoom.

Bas van der Hout: ‘Soms moet je iets nieuws proberen’

Ook Lukas Daalder, Chief Investment Officer voor Robeco's Investment Solutions, is niet enorm enthousiast over helikoptergeld. Maar, zo zegt hij, het huidige QE-opkoopbeleid van de ECB is bepaald niet effectief. De bezwaren van Weidmann vindt Daalder ‘niet echt verrassend, aangezien hij tot nu toe consequent tegen alle vormen van QE heeft gestemd’. En of de ECB zal overgaan tot het uitdelen van helikoptergeld? ‘Hoogst onwaarschijnlijk. Maar het zou waarschijnlijk wel veel effectiever zijn dan wat we nu doen. Als je iedere burger, zeg, 500 euro geeft is dat heel wat effectiever dan een belastingverlaging.’

Gratis lunch voor iedereen

Deze ‘Nederduitse’ opvattingen staan haaks op die van Richard Clarida, een econoom van de Universiteit van Colombia. Volgens Clarida zullen we de komende vijf tot tien jaar verschillende vormen van helikoptergeld meemaken. Clarida staat daarin bepaald niet alleen. Ook Stephen King, niet de bekende auteur, maar senior economisch adviseur van de grote bank HSBC, noemt helikoptergeld een mogelijkheid om de trage economische groei aan te zwengelen. Toch betwijfelt hij of helikoptergeld wel een effectieve monetaire oplossing is op de lange termijn. ‘The helicopter option is simple, easily implemented and, for some, offers the closest thing to a free lunch. If this sounds too good to be true, that’s because it is,’ klinkt het stellig uit zijn mond. Voor ‘sommigen’ levert het wellicht ‘een gratis lunch’ op, doelend op de lage inkomensgroepen, maar dat wil nog niet zeggen dat dit op lange termijn een oplossing is. Juist kleine spaarders en pensionado’s worden relatief hard getroffen door een stijgende inflatie. Vastgoed tycoons en rijken zullen daar niet wakker van liggen, aldus King.

Stephen King: 'If this sounds too good to be true, that’s because it is'

Stel dat de ECB aan alle burgers van de eurozone inderdaad duizend euro overmaakt, wat kost dat dan? Het aantal mensen in het eurogebied bedraagt 340 miljoen. Dat betekent dus een uitgave van 340 miljard euro. Ter vergelijking: als de ECB maandelijks tachtig miljard opkoopt tot en met maart volgend jaar dan hebben we het over 960 miljard euro, exclusief de 720 miljard die al opgekocht is sinds maart vorig jaar en waarvan de ‘man met de kleine beurs’ tot nu toe niets heeft teruggezien.

Wachten op antwoord

‘Bellen blazen op zijn Italiaans’ – het beleid van Draghi leidt slechts tot beursbubbels – mag dan op de beurzen met gejuich ontvangen zijn, aan de ECB-doelstelling om de inflatie aan te jagen en de reële economie uit het slop te trekken, is vooralsnog niet tot nauwelijks voldaan. Het begint er steeds meer op te lijken dat het ECB-beleid er vooral op gericht is om kost wat kost de eurozone te redden, door de rentes laag te houden om zo te voorkomen dat de zwakke eurolanden met hun schulden door het ijs zakken, zoals André ten Dam in dit artikel betoogt.

De vraag dient zich aan of de ECB met het huidige beleid niet buiten haar boekje gaat. Tweede Kamerlid Pieter Omtzigt (CDA) vindt van wel. Hij stuurde een hele reeks vragen naar minister Dijsselbloem, waaronder deze: ‘Is het de ECB juridisch toegestaan om "helikoptergeld" rechtstreeks aan burgers over te maken?’. En deze: ‘Indien u [minister] niet zeker weet of dit binnen het [ECB] mandaat past, bent u dan bereid om juridisch advies te vragen aan bijvoorbeeld de landsadvocaat en dat [advies] al dan niet vertrouwelijk met de Kamer te delen?’.