De vlinder in China die een wervelstorm in Amerika veroorzaakt. Het butterfly effect is een van de bekendste voorbeelden in het boek Chaos van James Gleick over fractale wiskunde. Op zich kleine gebeurtenissen aan de andere kant van de wereld kunnen grote gevolgen hebben. 

Het rapport From Russia with little Love van Bank of America / Merrill Lynch constateert dat de ramp in Fukushima tweeëneenhalf jaar geleden zo'n vlinder was die nog steeds nieuwe gevolgen heeft. En nu ook voor Europa pijnlijke. Een van de directe gevolgen was bijvoorbeeld het besluit van de Duitse regering Merkel om de Energiewende uit te roepen. In 2022 moeten alle Duitse kerncentrales gesloten zijn en de meeste energie duurzaam worden opgewekt. Dat besluit heeft verstrekkende gevolgen voor de Europese elektriciteitsmarkt. De export van plotselinge stroomoverschotten in Duitsland bijvoorbeeld, leiden tot tijdelijk extreem lage prijzen, met als gevolg dat verschillende Europese energiemaatschappijen hun flexibele, maar dure gascentrales hebben gesloten.

Maar er is meer.  Japan legde onlangs zijn laatste nog werkende kerncentrale stil. En in Zuid-Korea zijn zes van de 23 kerncentrales stilgelegd wegens onderhoud of veiligheidsissues. Daarnaast heeft ook Taiwan enkele kerncentrales uit voorzorg  tijdelijk uitgeschakeld. Sinds 6 augustus 1945 zit de angst voor radioactiviteit er in Oost-Azië diep in. Door de verscherpte eisen van de Japanse energie-autoriteit zullen enkele kerncentrales pas halverwege volgend jaar weer een vergunning krijgen om stroom op te wekken. Daardoor is er in Azië een grote vraag ontstaan naar LNG, vloeibaar gemaakt aardgas, geproduceerd in onder meer Qatar. Het gevolg: er is minder LNG beschikbaar voor de Europese markt.

Tegelijk neemt de productie van aardgas in Noorwegen sinds 2009 gestaag af, jaarlijks met 3,2 procent. De Europese vraag neemt weliswaar af, maar half zo snel. Ook het aanbod vanuit het Verenigd Koninkrijk, Libië en Algerije is de laatste jaren afgenomen. De voorraadpositie is, ook al door het koude voorjaar, zwak. Dat betekent dat Europa afhankelijker wordt van de import van Russisch gas.  

Dalende Europese gasproductie

EU onderzoekt misbruik Gazprom

Deze triple squeeze zal ertoe leiden, zo verwachten de analisten van Bank of America, dat er de komende winter een tekort aan strategische voorraden zal ontstaan en er dus meer moet worden geïmporteerd uit Rusland. De conclusie van BoA: a higher dependence on Russia means higher prices. 

Europa zit dus in de tang. Het Russische staatsbedrijf Gazprom lijkt zich van die kwetsbare positie bewust en draait zijn afnemers de duimschroeven aan. Tot nu toe bleef dat beperkt tot Oost-Europa, maar ook de Duitsers mokken met enige regelmaat over de Russen. Donderdag 3 oktober kondigde EU-commissaris Mededinging Joaquin Almunia een onderzoek te starten naar het vermeende misbruik door Gazprom van zijn dominante marktpositie in Oost-Europa. Het is een eerste zet in wat de komende jaren een complex politiek-economisch schaakspel zal worden.  

Verzet tegen schaliegas

Het contrast met de VS is groot. Daar zijn de gasprijzen door de winning van schaliegas de laatste jaren juist sterk gedaald. Het heeft er toe geleid dat de VS als producent van olie en aardgas bezig is Rusland in te halen, constateerde de Wall Street Journal woensdag. Als de VS hun overschotten gaan exporteren zou dat op den duur een dempend effect op de prijzen kunnen hebben. Maar tot nu toe maken de Amerikanen daar geen haast mee. Ze doen liever eerst hun kolen de deur uit, het gas komt wel eens - misschien. En intussen profiteert de Amerikaanse industrie van de lage energieprijzen. Het zal niet lang meer duren of ook de Amerikaanse chemische industrie heeft de Europese ingehaald.

De winning van schaliegas ligt echter ook in de VS steeds meer onder vuur. Een opiniepeiling van Pew Research Center liet zien dat de steun onder de bevolking voor de winning van schaliegas en de daarbij gebruikte fracking-techniek afneemt. 49 Procent van de Amerikaanse bevolking is er nu tegen, tegen 38 procent zes maanden geleden. De druk op Amerikaanse politici om de subsidies en belastingvoordelen, zogenoemde tax breaks, voor Amerikaanse olie-en gasbedrijven te stoppen neemt toe. Het is niet alleen de vraag of de winbare voorraden wel zo groot zijn als gedacht, maar ook of de productie op peil kan worden gehouden.

Energiebesparing en duurzame energie zijn geen luxe, maar bittere noodzaak

Methaangas is bovendien een krachtig broeikasgas, waarvan het effect nog groter is dan van CO2, zo blijkt uit recent onderzoek van het Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC). Bij de winning ontsnapt altijd een deel van het aardgas, in een Amerikaanse case study van een groot gasveld zelfs zo'n 6 tot 12 procent. Eenmaal in de atmosfeer leidt dat er toe dat de temperatuur in de directe omgeving onmiddellijk stijgt. Het gebruik van aardgas leidt dus op twee manieren tot een toename van broeikasgas: in de vorm van CO2 bij verbranding en door ontsnapping bij de winning.  

Welvaartsverlies

In het licht van de dalende productie van gas en olie in Europa, zijn de – bescheiden – doelstellingen voor energiebesparing en invoering van duurzame energie (in 2020 moet in Nederland 14 procent van de energie duurzaam zijn opgewekt, tegenover 35 procent in het vergelijkbare Deense energieakkoord) die zijn overeengekomen in het Energieakkoord geen luxe maar bittere noodzaak. Geopolitiek gezien (afhankelijkheid Rusland, instabiliteit Midden-Oosten), vanuit financieel oogpunt (hogere gasprijzen) en ook in het licht van de klimaatverandering die de meeste wetenschappers verwachten als gevolg van het toenemende gehalte broeikasgassen in de atmosfeer.

Maar deze factoren liet het Economisch Instituut voor de Bouw gemakshalve buiten beschouwing toen het berekende dat het Energieakkoord tot een 'welvaarstverlies' van 6 miljard euro leidt. Het mag geen verrassing heten dat de bouwers het meeste zien in aanpassing van woningen en bedrijfsgebouwen. Op zich hebben ze gelijk dat dit snel winst oplevert, maar het is niet voldoende om het welvaartsverlies als gevolg van hogere prijzen voor geïmporteerd gas en nadelige effecten van afhankelijkheid te compenseren. Investeren in niet-fossiele energiebronnen en nieuwe technologie is hoe dan ook noodzakelijk.

Opslag energie cruciaal

Een van de zaken die de komende jaren doorslaggevend zal zijn voor een succesvolle energietransitie is de mogelijkheid om het overschot aan duurzaam opgewekte elektriciteit beter op te kunnen slaan. Een stuwmeer is een voorbeeld van zo'n opslagsysteem.

Maar met andere vormen van duurzame energie is het lastiger. Nu worden tijdelijke overschotten die bijvoorbeeld uit Duitse windenergie ontstaan omdat het aanbod groter is dan de vraag gedumpt op de exportmarkt. Bij sterke wind en veel zon zoals in de vroege zomer het geval was, is het overschot aan elektriciteit soms zo groot dat het elektriciteitsnetwerk dreigt te bezwijken. Met name het Nederlandse netwerkbedrijf Tennet heeft daar een dagtaak aan. Volgens sommige experts is het slechts een kwestie van tijd voor een complete Europese blackout ontstaat als gevolg van overcapaciteit.

Investeren in opslagtechnologie is logisch en noodzakelijk. Maar het Energieakkoord maakt er geen woord vuil aan.

Opslag is van groot belang om het fluctuerende aanbod van duurzame energie beter te kunnen reguleren. Het opgeslagen energieoverschot, bijvoorbeeld in batterijen, geperste lucht of in de vorm van waterstofgas, kan later worden gebruikt om het net in te pompen. Energie-opslag wordt om die reden gezien als een bijzonder kansrijke sector. Ultra High Net Worth Individuals zoals Bill Gates, Warren Buffett en Vinod Khosla bijvoorbeeld hebben fors geïnvesteerd in ondernemingen die zich bezig houden met batterij-technologie en andere vormen van energie-opslag. Ze doen dat niet uit louter goedertierenheid, maar ook uit welbegrepen eigenbelang.  

Energieakkoord: blind voor technologie

Het is echter een industrie die zich nog in de kinderschoenen bevindt. Elke vooruitgang op het gebied van opslag leidt tot aanzienlijke kostenverlaging van duurzaam opgewekte elektriciteit. Dat is zowel financieel als milieutechnisch interessant. Voor het slagen van de energietransitie is investeren in opslagtechnologie dus niet alleen logisch, maar ook noodzakelijk.

Des te merkwaardiger is het dat er in het Energieakkoord geen woord vuil aan wordt gemaakt. Het contrast met Duitsland is wederom opmerkelijk. Daar heeft de regering-Merkel een aparte Forschungsinitiative Energiespeicher der Bundesregierung opgericht. Alleen al voor de eerste fase tot 2014 heeft bondskanselier Merkel, zelf gepromoveerd natuurkundige, 200 miljoen euro beschikbaar gesteld voor onderzoek naar opslag-technologie.

Voor de gasindustrie zal het opslaan van duurzaam opgewekte energie juist nadelige gevolgen hebben, concludeerde Citi Group onlangs in een rapport over de energietransitie. 'Solar initially steals peak demand from gas, then at higher penetration rates it steals from baseload (nuclear and coal) requiring more gas capacity for flexibility, but then with storage, it benefits baseload at the expense of gas.'

Wellicht dat dit de afwezigheid van aandacht voor technologische innovatie in het Energieakkoord verklaart. Nederland is en blijft een gasland. Althans, voor zolang het duurt.