Ongenadige bosbranden, kokend hete betonnen stadscentra, overvolle stranden – een koude winter lijkt in Europa ver weg. De financiële markten laten echter een ander beeld zien. Nu de kans steeds groter wordt dat Rusland de gaskraan voor Europa volledig dichtdraait, als vergelding voor de sancties vanwege de oorlog in Oekraïne, stijgen de gasprijzen tot ongekende hoogten.

Het leidt tot duidelijke taal van de Europese Commissie (EC): ‘Rusland chanteert ons, Rusland gebruikt energie als wapen,’ zei voorzitter Ursula von der Leyen op een persconferentie op 20 juli in Brussel. ‘We moeten klaar zijn voor de mogelijkheid dat Rusland deze winter de toevoer van gas in het geheel stopzet.’ Op Twitter voegde ze daaraan toe: ‘Voor het eerst moeten we nu onze energiebehoefte op EU-niveau aan de orde stellen. Lidstaten moeten hun best doen om 15 procent aan energie te besparen. Op dit moment is dat nog een streefpercentage, maar bij een Europese noodsituatie zal het een verplichting worden.’

Of die verplichting er werkelijk komt, valt te betwijfelen. Wel is er inmiddels een akkoord tussen de lidstaten om van september tot maart vrijwillig de gewenste besparing te realiseren.

Winkelen in de Kaukasus

Intussen is Brussel al maanden op zoek naar alternatieven voor het Russische gas, vastbesloten om de gevolgen van de gascrisis voor Europese burgers en bedrijven tot het minimum te beperken. De EC ‘winkelt’ bij elke leverancier die ook maar een beetje kan bijspringen met gas of olie. Een van de landen waarmee de Commissie in zee gaat is Azerbeidzjan, een oliestaat in de Kaukasus, gelegen tussen Turkije en Rusland.

Tijdens een bezoek aan de hoofdstad Baku, in een weelderige groene paleistuin ver van de buitengebieden waar de jaknikkers en gasfakkels het landschap tekenen, zetten Commissievoorzitter  Ursula von der Leyen en president van Azerbeidzjan Ilham Aliyev hun krabbel onder een strategische overeenkomst die de al bestaande banden tussen de EU en het land nog eens flink aanhaalt.

Von der Leyen noemde het de volgende stap in het proces om los te raken uit de Russische wurggreep op de Europese gashuishouding en deed een beroep op haar ‘betrouwbare partner’ Azerbeidzjan. Het land zegde toe de export van gas naar de EU over een periode van vijf jaar geleidelijk te verdubbelen.

Meteen na ondertekening bleek de overeenkomst omstreden: de deal zal relatief weinig extra gas opleveren en de EU kreeg van verschillende ngo’s het verwijt geen rekening te houden met haar eigen doelen op het gebied van klimaat en het bevorderen van de democratie in buurlanden.

De banden tussen de Europese Unie en Azerbeidzjan zijn echter allesbehalve nieuw. Met wat voor land heeft de EU eigenlijk al die tijd zaken gedaan? En waarom?

Gemankeerd project

De strategische vriendschap tussen de EU en Azerbeidzjan heeft een lange geschiedenis, maar kreeg een zwieper na de annexatie van de Krim door Rusland in 2014. Het agressieve buitenlandbeleid van de Russen, dat eerder al zichtbaar was geweest in Georgië, deed met name in een aantal Centraal-Europese landen de alarmbellen rinkelen – landen die vrijwel volledig afhankelijk waren, en zijn, van Russisch gas.

In 2014 was Europa voor 67 procent van zijn aardgasbehoefte aangewezen op import. Bijna de helft van het ingevoerde gas was afkomstig uit Rusland. De annexatie van de Krim was reden om een tot dan toe wat gemankeerd gasproject rond de Middellandse Zee een nieuwe impuls te geven: de Zuidelijke Gascorridor (SGC).

‘Al die verschillende stukjes pijplijn hebben verschillende aandeelhouders’

De corridor is een verzameling pijpleidingen die Centraal-Azië via Azerbeidzjan met Europa verbindt en die verschillende omstreden en instabiele regio’s doorkruist, zoals Koerdistan in Turkije en de Russisch gezinde zelfverklaarde republiek Zuid-Ossetië in Georgië. De onrust in de regio was voor de EU altijd reden om nooit volledig in te zetten op de corridor als mogelijk alternatief voor Russisch gas. Nu de handtekeningen echter zijn gezet, heeft de Europese Unie zich niet alleen gecommitteerd aan Azerbeidzjan, maar ook aan meerdere andere partijen die bij de corridor betrokken zijn – spelers die grote en soms tegenstrijdige belangen hebben.

Daarbij komt de mogelijkheid dat ook Rusland zich gaat bemoeien met de Zuidelijke Gascorridor. De reden dat de infrastructuur zoveel partners kent, is dat het een open project is. Ook Gazprom, Ruslands grootste gasbedrijf, zou eventueel op het netwerk kunnen aansluiten, zoals het bedrijf in 2017 al eens probeerde.

In het verleden waren de geopolitieke spanningen in de regio voor de EU vaak reden om niet volledig aan dit project toegewijd te zijn. Maar inmiddels lijkt de Europese Commissie tot de conclusie te zijn gekomen dat het leunen op verschillende instabiele partners beter is dan op Rusland alleen.

‘Geopolitiek wespennest’

Dat betekent echter niet automatisch dat de EU door de corridor minder last heeft van Rusland. ‘Een toenemende afhankelijkheid van Azerbeidzjan betekent een toenemende afhankelijkheid van een route die door Rusland zou kunnen worden geblokkeerd, aangezien deze dichtbij een regio ligt waar Rusland een vrij sterke strategische aanwezigheid heeft,’ zegt Lucia van Geuns, energie-onderzoeker bij het Hague Center for Strategic Studies (HCSS).

Een ‘geopolitiek wespennest’ noemt Geuns de corridor, waarin jarenlang verschillende landen elkaar de tent hebben uitgevochten over de vraag wie de pijpleidingen naar de EU mag gebruiken – naast Azerbeidzjan zelf uiteraard: ‘Al die verschillende stukjes pijplijn hebben verschillende aandeelhouders. Daarom is er over het gebruik van de infrastructuur eindeloos gediscussieerd [de geschiedenis van de corridor gaat terug tot midden jaren ’90, red.]. Pas in 2020 begon het gas echt te stromen.’

‘Het idee van de corridor was en is dat alternatieve energiebronnen – hoe klein ook – ervoor zorgen dat Gazprom niet in staat is om een monopoliepositie op een bepaalde markt uit te buiten,’ zegt Alissa de Carbonnel, onderzoeker bij de denktank International Crisis Group. ‘Het ontwikkelen van de Zuidelijke Gas Corridor was nooit gericht op het volledig elimineren en vervangen van Russische leveringen.’

Sommige EU-landen denken daar nu anders over. Zo neemt op dit moment Bulgarije zo’n 300 miljoen kuub gas af van Azerbeidzjan en 700 miljoen van Rusland. Bulgarije hoopt nu vóór het einde van dit jaar de gehele miljard kuub te krijgen van Azerbeidzjan en zich zo volledig van Rusland los te kunnen maken.

Russische invloed

Hoe reëel zijn zulke verwachtingen? Zorgt de deal met Azerbeidzjan er nu voor dat de EU daadwerkelijk minder afhankelijk wordt van Russisch gas?

Enerzijds, ja. Landen als Bulgarije, maar ook Griekenland en Italië, worden nu minder afhankelijk van de grillen van de Russische president Poetin. Anderzijds gaat het om een relatief beperkte hoeveelheid gas: 20 miljard kuub in 2027, terwijl Rusland tot voor kort jaarlijks 155 miljard kuub per jaar leverde. Aan dit ‘Azerbeidzjaanse gas’ zit bovendien een Russisch luchtje.

Het leeuwendeel van het Azerbeidzjaanse gas komt van het veld Shah Deniz-II onder de Kaspische zee. Dat is in handen van een bont gezelschap aandeelhouders, waaronder de Azerbeidzjaanse, Iraanse en Turkse overheden, alsook BP. Een andere aandeelhouder is echter Lukoil, het op één na grootste olie- en gasbedrijf van Rusland. Deze onderneming, waar tot voor kort de inmiddels gesanctioneerde Azerbeidzjaans-Russische oligarch Vagit Alekperov aan het roer stond, bezit een vijfde van het gasveld.

'Azerbeidzjan gebruikt net als Rusland olie en gas om de EU het zwijgen op te leggen over kwesties die betrekking hebben op de eigen rechtsstaat’

‘De vraag is wat voor rol Lukoil in de toekomst gaat spelen,’ stelt Van Geuns. ‘Het is een privaat bedrijf, bedrijfsmatig net zo ingericht als Shell of BP, en het heeft aandeelhouders. Alekperov is op papier weg als ceo, Maar in hoeverre is in het huidige klimaat zo’n oliebedrijf, dat dan toevallig een Russisch vlaggetje heeft, nog onafhankelijk?’

Anders dan Gazprom is Lukoil zelf niet gesanctioneerd. Het bedrijf kan daarom zijn zaken min of meer ongehinderd voortzetten, zij het dat de lobbyisten van het bedrijf niet meer welkom in Brussel na het besluit van de Raad van de Europese Unie om Russische olie- en gaslobbyisten hun geloofsbrieven te ontnemen. De lobbyisten van Lukoil hebben nu geen toegang meer tot de gebouwen van de Europese Commissie, de Europese Raad en het Europees Parlement.

Het is onduidelijk wat dit betekent voor de verdere expansie van Lukoil. In Azerbeidzjan breidde de Russische oliereus begin dit jaar nog zijn positie in het project in de Kaspische Zee uit door de aandelen van de Maleisische oliemaatschappij Petronas over te kopen. Met de transactie was zo’n 1,5 miljard euro gemoeid. In eerste instantie wilde Lukoil een nog groter aandeel in het gasveld verwerven, maar hier staken de Azerbeidzjaanse autoriteiten en het Britse olieconcern BP een stokje voor omdat ze hun meerderheidsbelang van 51 procent in het gasveld niet wilden verliezen. Ook Azerbeidzjan en BP zitten niet te wachten op vergroting van de Russische invloed, zo lijkt het.

Daarom vermoedt De Carbonnel van de International Crisis Group ook dat de EU het Russische aandeel in het veld maar accepteert: ‘Een betrouwbare leverancier betekent in dit geval simpelweg dat Rusland niet aan het stuur zit.’

Spagaat

De ondertekende gasdeal is een overeenkomst voor de lange termijn. ‘De aandeelhouders in de infrastructuur hebben blijkbaar het vertrouwen dat er nog jaren of zelfs tientallen jaren gas door die pijpleiding richting Europa zal stromen,’ stelt De Carbonnel. Dat plaatst de Europese Unie in een spagaat. Ze verkondigt namelijk al jaren dat het klimaat, en daarmee het afbouwen van het gebruik van fossiele brandstoffen, topprioriteit is. Hoe valt dat te rijmen met een gasdeal voor de lange termijn?

De Commissie zelf ziet dit probleem ook, en zegt toe ‘de keten zo efficiënt, milieu- en klimaatvriendelijk als mogelijk te maken’. Om de fossiele last te dekken, dringt de Commissie erop aan dat Azerbeidzjan ook zijn potentieel op het gebied van hernieuwbare energie aanboort – zoals offshore windenergie en groene waterstof – en dat de huidige infrastructuur geleidelijk aan verduurzaamd wordt. Eerder dit jaar publiceerde het land in samenwerking met de Wereldbank en de International Finance Corporation (IFC) nog een roadmap waarmee rond 2040 tussen de 1,5 en 7 Gigawatt aan windenergie per jaar moet kunnen worden geproduceerd.

Maar zelfs al mocht dit scenario werkelijkheid worden, dan zou de energie in zijn geheel bestemd zijn voor de energiehuishouding van Azerbeidzjan zelf. Er is namelijk nog geen infrastructuur die het land in staat stelt waterstof of andere vormen van energie zoals wind te exporteren naar de EU. Het ontwikkelen hiervan is kostbaar en tijdrovend. Het is dus maar de vraag of deze maatregelen voldoende in lijn zijn met de klimaatdoelen die de EU zichzelf heeft opgelegd.

Corruptie, witwassen, intimidatie

Niet alleen op het gebied van klimaat lijkt de EU bereid concessies te doen. Organisaties als Human Rights Watch en Transparency International zijn kritisch op de deal vanwege de reputatie van de Azerbeidzjaanse overheid. Zo kwam het land in het verleden regelmatig in opspraak vanwege verregaande corruptie, witwassen en het intimideren van journalisten en politieke tegenstanders. Het land gebruikt net als Rusland olie en gas ‘om de EU het zwijgen op te leggen over kwesties die betrekking hebben op de eigen rechtsstaat,’ zegt Philippe Dam, waarnemend EU-directeur bij Human Rights Watch tegen de Engelse krant the Guardian.

De Azerbeidzjaanse autoriteiten staan bekend om hun harde optreden tegen corruptie-onderzoekers

De Commissie erkent deze problemen. Na het beklinken van de deal zei buitenlandchef Josep Borrell van de Europese Commissie dat ‘er doortastende vooruitgang nodig is op het gebied van mensenrechten’ en dat ‘de internationale normen en de verbintenissen die Azerbeidzjan is aangegaan’ moeten worden gewaarborgd.

In het bijzonder wees Borrell op de nieuwe mediawet in Azerbeidzjan, die eerder dit jaar van kracht werd. Deze wet verplicht journalisten om zich te laten registreren. Wie dat niet doet, kan vervolgd worden voor het illegaal uitoefenen van zijn of haar werk. ‘De realiteit is dat de Azerbeidzjaanse autoriteiten bekendstaan om hun harde optreden tegen activisten uit het maatschappelijk middenveld die corruptie onderzoeken, vooral in zaken omtrent olie en gas,’ zegt Dam.

De ngo Transparency International bekritiseerde de overeenkomst in verband met een omkoopschandaal dat bekend is komen te staan als ‘de Azerbeidzjaanse wasserette’ (zie kader) waarbij tientallen Europese politici geld aannamen van de Azerbeidzjaanse overheid om een oogje dicht te knijpen wat betreft de corruptie in het land. De Azerbeidzjaanse overheid heeft haar betrokkenheid bij deze kwestie altijd ten stelligste ontkend, maar Transparency International stelt niettemin op Twitter dat het ‘betrouwbare’ imago dat het land heeft verkregen, het gevolg is van het ‘kopen van invloed van Europese politici’.

Geen deal over mensenrechten

Wegkijken bij het inperken van de democratie of de rechtsstaat wanneer de nood hoog is, lijkt de rode draad in het partnerbeleid van de EU met oostelijke gasleveranciers. Dat zegt Marco Siddi, wetenschapper op het terrein van internationale betrekkingen en expert op het gebied van de zuidelijke gascorridor, in een gesprek met Follow the Money: ‘Omdat Europa niet veel opties heeft als het om gas gaat, doen de normen en waarden van de partner er steeds minder toe – en dit is vooral het geval met Azerbeidzjan.’

Wegkijken lijkt de rode draad in het partnerbeleid van de EU met oostelijke gasleveranciers

Het land maakt wel deel uit van het in 2008 opgerichte Oostelijk Partnerschap, een samenwerkingsverband van zes voormalige Sovjet-landen en de Europese Unie. Via het partnerschap stuurt de EU onder andere subsidies naar de landen om ‘democratische waarden, samenwerking en internationale solidariteit’ te bevorderen. Ook biedt het programma diplomatieke ondersteuning. Zo opereert de EU als bemiddelaar tussen Armenië en Azerbeidzjan, die recent nog verwikkeld waren in een wrede oorlog.  

Volgens Siddi heeft het opnemen van Azerbeidzjan echter altijd een uitgesproken strategisch-economische invalshoek gehad. ‘Het land is op de een of andere manier opgenomen in het buurbeleid van de EU. Maar de EU weet heel goed dat Azerbeidzjan niet geïnteresseerd is in nauwere normatieve banden met de Europese Unie, zoals bijvoorbeeld Georgië of Armenië dat wel zijn. Azerbeidzjan is het enige land van het Oostelijk Partnerschap dat op het gebied van mensenrechten en democratische normen geen overeenkomst met de EU heeft ondertekend. Energie is de bal in dit spel, de rest – het spreken van het bevorderen van de democratie – is slechts opsmuk.’

Om die reden heeft de Europese Commissie zelf nooit een duidelijke positie ingenomen ten opzichte van specifieke incidenten op het gebied van corruptie en schendingen van de mensenrechten in Azerbeidzjan. In plaats daarvan geeft ze de voorkeur aan ‘stille diplomatie,’ door bijvoorbeeld te bemiddelen tussen EU-partners in de regio die met elkaar in conflict zijn: ‘Hoe warmer de banden zijn, hoe moeilijker het voor de EU wordt om kritiek te leveren op de daden van de partner: je loopt dan makkelijk het risico hypocrisie te worden verweten,’ zegt Siddi. ‘Diplomatiek gezien moet je dan maar op je handen gaan zitten.’

Belangen versus waarden

In een rapport dat werd gepubliceerd nog voordat von der Leyen sprak van ‘chantage’ door Rusland, schrijft het Internationaal Energieagentschap (IEA) dat het ‘code rood’ is voor Europa. Europese landen moeten zo snel mogelijk hun gasverbruik verminderen en de gasvoorraden aanvullen. Zonder Russische gasleveringen, aldus het IEA, wordt het heel moeilijk om de de winter warm door te komen.

Dat de Europese Commissie om de nood te lenigen nu een controversiële overeenkomst tekent, past volgens De Carbonnel van de International Crisis Group geheel in de lijn van de commissie-Von der Leyen. Normen en waarden zijn daarin ondergeschikt aan geopolitiek. ‘Het is het klassieke spanningsveld tussen belangen en waarden,’ zegt ze. ‘Gewoonlijk wordt een dergelijk verdrag getekend door de hoofdvertegenwoordiger van het buitenlandse beleid van de EU [in dit geval zou dat Josep Borrell zijn geweest, red.]. Maar nu was het Von Der Leyen die het voortouw nam en op sociale media verscheen, handenschuddend met een autocraat. Als de EU beweert een normatieve macht te zijn, geeft dit echt een verkeerd signaal af. Maar door de gewichtigheid van de stappen die worden genomen, weet ik weet zeker dat Brussel zich volledig bewust is van de geopolitieke implicaties en de gevoeligheid van de kwestie. Het laat vooral zien dat de Commissie wanhopig op zoek is naar andere bronnen van energie.’

De Europese Commissie was niet bereikbaar voor een reactie.