Als gevolg van de Russische invasie in Oekraïne zit minister Rob Jetten voor Klimaat en Energie met een probleem. Grote gastekorten dreigen en de minister moet voor meerdere winters een duurzame en betaalbare oplossing vinden om bedrijven en huishoudens draaiende te houden. 

Inmiddels heeft Jetten de voorraden weten aan te vullen met de import van aardgas, vooral uit Amerika. Maar dat gas is 30 procent minder duurzaam dan winning van eigen bodem. 

Ook financieel is de import van aardgas niet aantrekkelijk. Het geld vloeit naar het buitenland, terwijl het goed is voor de staatskas als er meer Noordzeegas wordt geproduceerd. Van iedere euro gasopbrengst op de Nederlandse Noordzee, vloeit er 70 cent terug naar Energie Beheer Nederland (EBN) waarvan de Nederlandse Staat de enige aandeelhouder is.  

Los hiervan is de import van aardgas verder opvoeren praktisch gezien geen optie. Volgens geopolitiek analist en energie-expert Cyril Widdershoven zijn alle mogelijke aanlandingspunten in Noordwest-Europa ‘tot aan de nok toe vol’, zei hij eind september in Het Financieele Dagblad. 

Jetten moet dus op zoek naar een alternatief voor de lange termijn. De gaswinning in het Groningenveld is dat niet. Vanwege aardbevingsgevaar is die optie zo goed als uitgesloten door de regering. Daarom kondigde Jetten op 21 maart aan de productie op zee aanzienlijk te willen verhogen. 

Versnellingsplan

De gasproductie op de Nederlandse Noordzee was vorig jaar met 8,9 miljard kuub goed voor zo’n 20 procent van het Nederlandse gasverbruik. Maar de winning loopt al jaren terug. Sterker nog: de productie bereikt ieder jaar een nieuw historisch dieptepunt. Uit de recente productiecijfers blijkt dat er dit jaar al 15 procent minder gas uit de Nederlandse Noordzee is gewonnen dan in dezelfde periode het jaar ervoor. 

De lage productie komt doordat er al decennia weinig nieuwe boringen worden verricht, onder andere door de lage gasprijzen en de op handen zijnde energietransitie. Gasoperators trokken weg uit de Noordzee. Slechts een enkeling bleef om zich te specialiseren in de gaswinningen in de kleine velden. 

Op 15 juli besloot staatssecretaris Hans Vijlbrief van Mijnbouw met een ‘versnellingsplan’ de gasproductie in die kleine velden op de Noordzee te stimuleren. Uit de prognose van EBN en onderzoeksinstelling TNO blijkt dat jaarlijks zo’n 2 tot 4 miljard kuub (vijf tot tien procent van de jaarlijkse gasconsumptie) extra gewonnen kan worden, voor een periode van tien jaar. De eerste stap om dit te bereiken: extra ambtenaren inschakelen die vergunningsaanvragen sneller moeten afhandelen. 

Na jarenlange afbouw van de gaswinning in de Noordzee gaan staatssecretaris Vijlbrief en minister Jetten nu dus ineens hun best doen om het investeringsklimaat voor energiebedrijven weer aan te zwengelen.

Gaswinning op de Noordzee al jaren een aflopende zaak

Tot nu toe loopt het nog niet storm met de toekenning van vergunningen voor de opsporing van nieuwe gasvelden. Het ministerie van Economische Zaken en Klimaat (EZK) gaf dit jaar tot nu toe één nieuwe vergunning af. Vorig jaar waren dat er slechts twee.

EZK rekende in 2021 uit dat er jaarlijks vier nieuwe exploratieboringen gedaan moeten worden om in 25 jaar tijd 64 miljard kuub gas te winnen. De afgelopen jaren werd dat aantal bij lange na niet gehaald. In 2020 werden twee exploratieboringen verricht, waarna slechts één veld in ontwikkeling werd genomen. In 2019 waren er ook twee exploratieboringen. In 2018 waren het er weliswaar vijf, maar één daarvan was een boring naar olie en een andere boring stuitte op een droog gasveld.

Deze aantallen staan in groot contrast met piekjaar 2014, toen de gaswinning met 43 nieuwe boringen nog op volle toeren draaide. Sindsdien kelderde het aantal nieuwe boringen in hoog tempo. De enige mogelijke conclusie op basis van deze cijfers, is dat gaswinning op de Noordzee al jaren een aflopende zaak is. Dat blijkt ook de meest recente productiecijfers.

(Klik op de cijfers om verschillende grafieken over de gaswinning op de Noordzee te zien.)

Het is aan Jetten en Vijlbrief om deze trend te keren. Als ze daarin slagen, levert dat een substantiële bijdrage aan de voorziening in de Nederlandse gasbehoefte op. Hoewel de Noordzeereserves niet het gehele gastekort kunnen oplossen, bieden ze wel perspectief. TNO en EBN schatten afgelopen zomer de totale nog winbare gasvoorraad in het Nederlandse deel van de Noordzee op 78,2 miljard kuub. Dat is ongeveer tweeënhalf keer het jaarlijks gasverbruik van Nederland.

Maar er zitten beperkingen aan het opsporen en opboren van deze reserves. Een rondvraag bij gasbedrijven, gespecialiseerd in de winning in de kleine velden, leert dat het niet een kwestie is van ‘even aan de gaskraan draaien’. In alle actieve velden is de productie – ondanks de dalende lijn – al maximaal. Waar wel potentie in zit, is het aanboren van nieuwe velden, maar de investeringen daarvoor zijn fors. Een nieuwe put kost zo’n 20 miljoen euro. 

De NAM heeft zijn boorplatforms in de etalage gezet

Gasexpert René Peters van onderzoeksinstituut TNO beaamt dat de kansen vooral liggen in het aanboren van nieuwe velden in het noorden van de Noordzee. ‘EBN heeft een seismisch onderzoek gedaan in dat gebied, een aantal operators doen ook enkele exploraties in het noorden. ONE-Dyas ziet ook nog potentie in het oosten tegen de Duitse grens.’ Voor gevestigde gasoperators loont het zeker om nieuwe vergunningen aan te vragen, maar de meesten houden het tot nu toe vooral bij boringen nabij bestaande operaties en velden.

Met de huidige historisch hoge gasprijs zou zo’n investering de moeite waard kunnen zijn, maar het is maar de vraag hoe lang de gasprijs nog zo hoog blijft. Vanwege de lage gasprijs van enkele jaren geleden heeft een van oudsher grote producent als de NAM zijn boorplatforms in de etalage gezet. 

Zolang de gasprijzen hoog zijn, denkt Peters dat er zeker nog wel vergunningen aangevraagd zullen worden, ‘maar er komt absoluut geen nieuwe goldrush. Wat er nog is op de Noordzee is klein, maar voor sommige bedrijven zal er zeker nog iets te winnen zijn. Voor ieder veld waar meer dan 2 miljard kuub ligt, loont een gasboring.’

Investeringsaftrek

Gasproducenten trokken de afgelopen jaren weg uit het Nederlandse deel van de Noordzee. Exploratie-investeringen in Noordzeegebieden van andere landen zijn namelijk aantrekkelijker. Dat komt omdat de investeringsaftrek per Noordzeeland verschilt. Groot-Brittannië en Noorwegen hanteren gunstigere tarieven dan Nederland.

Peters zegt daarover: ‘Bij exploratieboringen is de kans 50 procent op een succesvolle winning. In Nederland is de investeringsafrek bij opsporingsactiviteiten voor producenten slechts 40 procent, terwijl dat in Noorwegen 78 procent is.’

In de Kamerbrief waarin Vijlbrief zijn versnellingsplan deze zomer aankondigde, schrijft hij te ‘onderzoeken hoe financiële risico’s [voor marktpartijen, red.] beperkt kunnen worden’ om winningsbedrijven te bewegen hun exploratie-activiteiten te vergroten. Of hij ook aan de 40-procent investeringsaftrek zal tornen, betwijfelt Peters. ‘Jetten zal met name inzetten op versnelling van vergunningverlening. Maar in deze gekke tijden is niets meer zeker.’

Terugverdientijd

Zelfs met Jettens versnellingsplan, duurt het nog jaren voordat een nieuwe vergunningsaanvraag leidt tot succesvolle gaswinning. Om een nieuwe gasboring te kunnen doen, moet eerst een vergunning worden aangevraagd voor de exploratie (de opsporing). Als die succesvol is, volgt een tweede vergunningsprocedure voor de uiteindelijke winning.

Peters: ‘Bestaande velden kun je binnen twee tot drie jaar in productie brengen, maar de meeste kansen zitten in nieuwe velden. Maar dan ben je zeker vijf jaar verder.’ Het opvoeren van de winning biedt volgens hem kansen om Nederland in de komende tien jaar minder afhankelijk te maken van gasimport uit Amerika. 

‘In 2040 is het wel afgelopen’

Op de korte termijn moeten de verwachtingen over meer Noordzeegas dus worden getemperd. Hoe zit dat op de langere termijn? Bedrijven die naar gas willen boren komen hier alleen voor in aanmerking als ze beloven voor 2050 de productie af te bouwen. Daarnaast moeten ze een bijdrage leveren aan de energietransitie. Op basis van die voorwaarde voorspelt Peters dat het einde van de gaswinning in zicht is: ‘In 2040 is het wel afgelopen.’

De periode waarin investeringen terugverdiend kunnen worden is dus kort. Operators wachten daarom naarstig op gunstige financiële prikkels die een vergunningaanvraag aantrekkelijk maakt. De terugverdientijden voor producenten ligt afhankelijk van de grootte van het veld tussen de 10 en 20 jaar. 

Lastig gebied

Tegelijkertijd is de Noordzee een uitdagend gebied. Er zijn veel ondiepe putten die soms grote technische problemen opleveren. 

Een belangrijke reden voor de historisch lage productie van dit jaar is een probleem bij platform D12b van operator Wintershall Noordzee, een Russisch-Duitse joint venture. De drie recent geslagen putten in het veelbelovende Sillimanite-veld op de zeegrens van Nederland en Groot-Brittannië leveren sinds 2020 grote hoeveelheden gas op, maar in het vroege voorjaar van 2022 begon één van de putten te haperen. Er kwam te veel zout water mee met het opgepompte gas. 

Hoewel er nog heel veel gas in de bodem zit, moest Wintershall de put in mei sluiten. Hiermee verdween in één klap zo’n tien miljoen kuub aan jaarlijkse gaswinning. Repareren of opnieuw boren bieden geen soelaas. ‘We hebben geen vertrouwen dat het resterende gas het boren van een nieuwe put rechtvaardigt,’ bevestigt een woordvoerder desgevraagd. Het laat zien hoe onzeker het winnen van gas in het lastige Noordzeegebied kan zijn.

De Nederlandse gasproducent ONE-Dyas sorteert al enkele jaren voor op een geheel nieuw avontuur. Eind september kreeg directeur Chris de Ruyter van Steveninck de vergunningen voor het GEMS-veld. Een lucratief winningsveld in de buurt van Schiermonnikoog op de grens tussen Nederland en Duitsland.

Afhankelijk van hoe succesvol de proefboringen zijn, verwacht ONE-Dyas een uiteindelijke opbrengst tussen de 4,5 en 13 miljard kuub over een nog onbekende periode. Het eerste gas zal vermoedelijk in de winter van 2024 naar zowel Nederlandse als Duitse huishoudens stromen. Met een investering van 500 miljoen euro belooft het één van de grootste Nederlandse gaswinningsprojecten te worden van de afgelopen vijftien jaar.

‘Het is als een junkie die zegt: ik wil afkicken, maar geef me nog een laatste shot’

Vijlbrief is blij met de ontwikkeling van GEMS, schrijft hij in de Kamerbrief. Maar de maatschappelijke tegenstand is luid. Ruim 400 wetenschappers tekenden een protestbrief waarin ze stellen dat met de nieuwe gaswinning de klimaatambities op het spel worden gezet. 

Gelegenheidsargument

Een van de ondertekenaars is Han Dolman, directeur van het Koninklijk Nederlands Instituut voor Onderzoek der Zee (NIOZ): ‘Als we nu gaan boren in de Noordzee, betekent dat dat we niet afkomen van onze fossiele brandstofverslaving. Het is een beetje als een junkie die zegt: ik wil afkicken, maar geef me alsjeblieft nog een laatste shot’, zegt hij in het NOS Radio 1 Journaal.

Tot voor kort waren de exploitatievergunningen voor het GEMS-veld nog lang niet zeker. Omdat de velden op zowel Nederlands als Duits grondgebied liggen, moest zowel de Nederlandse als de Duitse regering goedkeuring verlenen. Nederland had geen enkel bezwaar, maar de Duitse deelstaat Nedersaksen was lange tijd tegen, maar zwichtte na uitbreken van de oorlog in Oekraïne.

Ineke van Gent, burgemeester van Schiermonnikoog vindt de oorlog een ‘gelegenheidsargument’. ‘We moeten heel zuinig zijn op dit kwetsbare gebied,’ doelend op het al aanwezige containervervoer, zoutwinning en windparken. De gasboringen komen daar nog bovenop en dan wordt het volgens haar wel heel druk in het Wad, dat Unesco-werelderfgoed gebied is. 

Ook Ameland staat zo’n gelegenheidsargument te wachten. Minister Jetten neemt naar verluidt dit najaar een besluit over de vergunningverlening aan de NAM voor ontwikkeling van het Ternaard-veld ten zuiden van het Waddeneiland. Unesco-werelderfgoed stuurde de Nederlandse regering een waarschuwingsbrief er niet te boren, maar staatssecretaris Vijlbrief wil de vergunningverlening alsnog doorzetten, ook al is hij het daar zelf niet mee eens, zei hij tijdens een commissiedebat op 29 september. 

‘Ik vind dat niet verstandig,’ zei hij in antwoord op vragen van Kamerleden Boulakjar (D66) en Van Raan (PvdD), maar omdat de winning is opgenomen in het regeerakkoord zegt Vijlbrief er niet meer onderuit te komen. ‘Het proces wordt afgemaakt.’

Botsing met energietransitie

Volgens verschillende gasoperators biedt de noordelijke Noordzee (het gebied vanaf de Waddeneilanden in Noordwestelijke richting tot halverwege Denemarken) de meeste potentie voor nieuwe gaswinning. De ironie wil dat Vijlbrief in zijn kamerbrief liet doorschemeren dat dat juist ook het gebied is waar toekomstige windparken moeten komen. 

Een probleem, want waar boorplatforms zijn, hebben helikopters ruimte in de lucht nodig om van en naar die platforms te kunnen vliegen en is er dus geen plek voor windmolens. Zolang er nog geen zogenoemd kavelbesluit voor een windpark is, is er geen juridische grond om een vergunning voor een gaswinningsinstallatie voor hetzelfde gebied te weigeren. En zo botst de gaswinning mogelijk met de energietransitie. 

Het blijft nog gissen wat gaswinbedrijven in de toekomst zullen doen. Operators houden op hande zijnde vergunningsaanvragen voor opsporing en gaswinning stil, omdat dit bedrijfsvertrouwelijke informatie is. Vijlbrief beloofde na de zomer een update over zijn versnellingsplan voor de winning in de kleine velden. De herfst is inmiddels alweer ruim een maand in het land, maar die update laat nog op zich wachten. Een woordvoerder van EZK laat desgevraagd weten dat er voor de ‘versnellingsbrief nog geen planning bekend is’. 

Of winning op de Noordzee daadwerkelijk de tekorten zal terugdringen, is nog afwachten. De gasexpert van TNO verwacht dat met de extra winning de jaarlijkse daling van 10 procent kan worden gecompenseerd. ‘Dan gaat het toch om zo’n 1 miljard kuub gasproductie per jaar.’ 

Toch zal het zelfs met de maatregelen van de regering ‘vechten tegen de bierkaai’ zijn, aldus Peters. Gaswinning op de Noordzee is en blijft een aflopende zaak.