Het lijkt allemaal stevig vast te liggen. De komende vijf jaar wordt er jaarlijks 24 miljard kubieke meter gas opgepompt uit het Groningse gasveld, en bij strenge winters mag dat zelfs 30 miljard kuub worden. Zo luidt het definitieve Gaswinningsbesluit dat het kabinet eind vorige maand aannam op aanraden van minister Henk Kamp van Economische Zaken (EZ).

De politieke wegen om de gaswinning terug te dringen en zo het aardbevingsgevaar in Groningen te verminderen, zijn daarmee volledig doodgelopen. Maar waar sommige deuren dichtgaan, worden andere juist geopend. Steeds meer Groningers maken namelijk de gang naar de rechter.

NAM aangeklaagd

Zo heeft het Gerechtshof Leeuwarden onlangs een strafklacht van de Groninger Bodem Beweging (GBB) tegen de NAM in behandeling genomen. Met de rechtszaak wil de GBB strafvervolging van de NAM afdwingen, ‘wegens het vernielen van huizen en gebouwen, waarbij levensgevaar te duchten is geweest, alsook het witwassen van de door middel van de criminele aardgaswinning gegenereerde opbrengsten.’

Politieke wegen om de gaswinning terug te dringen zijn volledig doodgelopen

De GBB wordt hierin onder meer bijgestaan door strafrechtadvocaat Gerard Spong, die in de aanklacht betoogt dat de NAM met de onverantwoorde gaswinning ‘jarenlang willens en wetens de levens van de bewoners van het gaswinningsgebied in de weegschaal heeft gelegd.’

De zogenoemde artikel-12 procedure geeft de GBB de mogelijkheid om haar klacht, die vorig jaar nog door het Gerechtshof werd afgewezen, alsnog in behandeling te laten nemen. Spong meent dat het — mede in het licht van de rechtspraak van het Europese hof voor de Rechten van de Mens — noodzakelijk is dat een strafrechter zich buigt over de ‘uiterst laakbare handelswijze’ van de NAM.

Overheid even aansprakelijk

Waar de GBB nog moet wachten op een uitspraak, heeft boer Sijbrand Nijhoff intussen al een eerste vonnis te pakken. Hij stapte naar de Leeuwardse rechter om zowel de NAM als de Staat aan te klagen. En met succes, zo bleek afgelopen 6 oktober. De Aardbevingskamer van de Rechtbank Noord-Nederland oordeelde toen dat niet alleen de NAM, maar ook staatsbedrijf Energie Beheer Nederland (EBN) volledig aansprakelijk is voor bevings- en bodemdalingsschade als gevolg van de gaswinning in Groningen.

Een ‘belangwekkend’ vonnis, zo vind hoogleraar Jan Brouwer, directeur van het Centrum voor Openbare Orde en Veiligheid van de Rijksuniversiteit Groningen. De uitspraak betekent namelijk dat aardbevingsslachtoffers nu niet alleen de NAM, maar ook de Nederlandse Staat kunnen aanspreken op de gevolgen van de gaswinning. EBN is voor de volle honderd procent in handen van het ministerie van Economische Zaken. Samen met de NAM vormt EBN de Maatschap Groningen, een stille maatschap die op de achtergrond het Groninger gasveld exploiteert. Door middel van deze constructie weet de Staat uitgebreid te profiteren van de gasopbrengsten.

De onzichtbare constructie met een maatschap komt de Nederlandse Staat de laatste jaren goed uit

Advocaat Marcella Spithoff, die Nijhoff bijstaat in de zaak, beweert op basis van historische documenten dat de overheid ten onrechte voor een onzichtbare maatschap heeft gekozen, in plaats van een openbare constructie met een VOF. Volgens het eerder dit jaar verschenen boek De gaskolonie is daar in de jaren ’60 bewust voor gekozen om olieproducerende landen in het Midden-Oosten niet het idee te geven dat zij, net als de Staat der Nederlanden, een stem in het exploitatieproces van Shell of Exxon zouden kunnen hebben.

Maar de onzichtbare constructie met een maatschap komt de Nederlandse Staat de laatste jaren zeker niet verkeerd uit. Het ministerie van EZ blijft via de maatschap Groningen achter de schermen intensief betrokken bij de gaswinning, maar kan voor de bühne met de beschuldigende vinger wijzen naar partner-in-crime de NAM, die de zichtbare, uitvoerende partij is.

Op deze manier wist de overheid tot nu zelf altijd buiten schot te blijven. Minister Kamp heeft steeds gezegd dat de NAM volledig aansprakelijk is voor alle schade en alle kosten. Daarmee verbloemde hij zijn eigen betrokkenheid bij de gaswinning, en dus ook zijn eigen verantwoordelijkheid voor de gevolgen.

De rechter heeft nu echter geoordeeld dat de Staat, via dochteronderneming EBN, juridisch net zo verantwoordelijk is als de NAM. Volgens hoogleraar Brouwer betekent dit dat de overheid nu verplicht is om een jaarlijkse bijdrage te leveren aan het Waarborgfonds Mijnbouwschade. Het zou betekenen dat de schadeafhandeling niet langer via de privaatrechtelijke constructies met het Centrum Veilig Wonen zou lopen, zo schrijft hij op het blog van het Centrum voor Openbare Orde en Veiligheid. 'Schadeafhandeling zal haar beloop moeten gaan krijgen op basis van publiekrechtelijk opgestelde algemeen verbindende voorschriften via dit Waarborgfonds Mijnbouwschade,’ aldus Brouwer.

Extra interessant aan de uitspraak in de zaak-Nijhoff is dat de rechter uitgaat van het zogenoemde ‘bewijsvermoeden’. De rechter neemt aan dat de gemelde schade ook daadwerkelijk veroorzaakt is door aardbevingen. Het is aan de NAM c.q. de Staat om aan te tonen dat dit eventueel niet zo is.

Arbiters stellen NAM in ongelijk

Dit bewijsvermoeden speelt ook een grote rol in de uitspraken van de zogenoemde arbiters aardbevingsschade. De arbiters, speciale rechters die zijn aangesteld door de Nationaal Coördinator Groningen om te oordelen bij complexe schadegevallen, hebben zich momenteel over 14 conflictgevallen met de NAM gebogen. In negen gevallen is de aardoliemaatschappij in het ongelijk gesteld en verantwoordelijk gehouden voor vergoeding of herstel van de geleden schade. Hierbij speelde het bewijsvermoeden steeds een belangrijke rol.

In negen van de 14 gevallen is de NAM verantwoordelijk gehouden voor vergoeding of schadeherstel

In één geval is de NAM in het gelijk gesteld en is de claim afgewezen omdat de schade aan het pand al was ontstaan voordat de eigenaar het in eigendom kreeg. In de andere gevallen is óf een overeenkomst gesloten tussen de NAM en de claimindiener, óf is de zaak aangehouden voor verder onderzoek.

Nationaal Coördinator Hans Alders meldde vorige week dat er nog 33 complexe schadegevallen openstaan voor behandeling.

Banen weg

Ondertussen staat de NAM onder steeds grotere financiële druk, met name vanwege de lage gasprijs. Afgelopen dinsdag, 18 oktober, maakte directeur Gerald Schotman dan ook bekend dat er minstens 400 van de 2200 banen geschrapt moeten gaan worden. Dat is een verdubbeling ten opzichte van het aantal ontslagen waar een jaar geleden nog rekening mee werd gehouden. Naar schatting zullen bij secundaire werkgevers nog eens zo’n 4000 banen komen te vervallen.

Voor de NAM-medewerkers zal een vrijwillige vertrekregeling gehanteerd worden. Ironisch, zo vindt actiegroep Houd Groningen Overeind (HGO). Die pleit namelijk al sinds lange tijd voor een opkoopregeling voor gedupeerde Groningers die willen vertrekken uit de provincie. ‘Wat de berichtgeving zo zuur maakt,’ schrijft HGO op Facebook, ‘is dat er geen vrijwillige vertrekregeling is voor gedupeerde Groningers die niet willen leven in een onveilige, onzekere toestand. [...] Als gedupeerden uit Groningen willen vertrekken, moeten ze grote persoonlijke verliezen voor lief nemen — of naar de rechter stappen.’

Dat laatste lijkt nu steeds meer het geval te zijn. Het verdeel-en-heersbeleid van de NAM, waar Follow the Money eerder nog uitgebreid over schreef in dit dossier, lijkt niet meer te werken. De NAM probeerde steeds bewust de gang naar de rechter tegen te gaan door op het laatste moment individuele — en geheime — schikkingen te treffen met gedupeerden. Zelfs minister Kamp heeft herhaaldelijk in de Tweede Kamer aangegeven dat het zijn doel was om rechtsgangen te voorkomen. Nu wordt hij echter zelf door de rechter verantwoordelijk gehouden voor de geleden schade.

Naar de Raad van State

Misschien wel de belangrijkste rechtsgang die gemaakt kan worden, is die naar de Raad van State. Dat is dan ook de weg waar de Provincie Groningen voor gekozen heeft. De Provincie is het niet eens met het gasbesluit van het kabinet. Met name de termijn van vijf jaar zit de provincie dwars. Waar mogelijk wil de provincie dat het gasplafond elk jaar bijgesteld (lees: verlaagd) kan worden.

Op voorstel van de PvdA in de Tweede Kamer is er wel besloten tot een jaarlijks evaluatiemoment van het gasplafond, maar we weten onvoldoende wat dat inhoudt, aldus gedeputeerde Eelco Eikenaar (SP). ‘Bovendien hebben wij als regio formeel geen positie hierin. Wij willen dat de veiligheid van de Groningers maximaal wordt gewaarborgd en volgens mij vraagt dat om een gaswinningsniveau dat de komende jaren naar beneden gaat.’

Wanneer de Raad van State zich over dit bezwaar buigt is echter nog onduidelijk. De strijd om Groningen is voorlopig nog niet gestreden.