Precario, dat klinkt als een personage uit een Italiaanse opera, maar de werkelijkheid is een stuk prozaïscher. Het is de belasting die gemeenten heffen op het gebruik van gemeentelijke grond. Als een café in de zomer een deel van een plein wil gebruiken als terras, dan betaalt het aan de gemeente precariobelasting.

Precario kan ook worden geheven over zaken die in de grond van de gemeente zitten, zoals kabels en leidingen. Daar is al een tijdlang veel over te doen. Waterleidingen vormen het meest aansprekende voorbeeld: iedereen zal het er over eens zijn dat sinds het afschaffen van de dorpspomp waterleidingen een onmisbare nutsfunctie hebben voor de bewoners van een gemeente. De waterbedrijven hebben een zeer beperkt winstoogmerk en zijn bovendien eigendom van de gemeenten en de provincies, die als aandeelhouder ook nog wat dividend ontvangen. Moet je dan als gemeente precario heffen op waterleidingen in de gemeentegrond?

Bindende afspraak

Er bestond al sinds 1958 een bindende afspraak tussen de gemeenten en de waterleidingbedrijven om dat niet te doen. Maar het zijn moeilijke tijden voor de gemeenten: door decentralisatie van wettelijke taken als jeugdhulp en langdurige zorg breidt het takenpakket van de gemeenten zich alleen maar uit. Het idee om de waterleidingbedrijven precario te laten betalen werd voor veel gemeenten steeds aanlokkelijker. De gemeente Voorst in Gelderland beëindigde in 2014 de afspraak uit 1958 eenzijdig. Vitens, het waterbedrijf dat Voorst bedient, stapte naar de rechter maar had geen poot om op te staan. De rechter stelde Voorst in het gelijk.

Er zijn tien waterbedrijven in Nederland; allemaal hebben ze te maken met gemeenten die precario willen heffen

Toen was het hek van de dam. Door het hele land besloten gemeenten gebruik te gaan maken van deze extra bron van inkomsten. Er zijn tien waterbedrijven in Nederland, en allemaal hebben ze te maken met gemeenten die precario willen heffen. In het servicegebied van Dunea, dat is het gebied rond Leiden en de aangrenzende kuststrook, hebben zelfs alle gemeenten besloten te gaan heffen. Bij Vitens, verreweg het grootste waterbedrijf, zijn dat ondertussen 62 van de 183 gemeenten. Vooral in Midden-Nederland, de randstad, Friesland en Zeeland zijn veel gemeenten die de nieuwe inkomstenbron willen aanboren.

Nieuwe gemeentebelasting

Vitens heeft geen enorme marge waaruit die heffing kan worden betaald en kiest er dus voor om de kosten door te berekenen aan de klant. Via een sluiproute ontstaat er zo een nieuwe gemeentelijke heffing. Voor de Onroerende Zaak Belasting (OZB), de belangrijkste gemeentelijke belasting, geldt een macronorm: een landelijk totaalbedrag dat niet te veel mag worden overschreden. Iedere gemeente weet dus dat je met goed fatsoen niet te ver kunt gaan met de verhoging van de OZB: het verstoort de verhoudingen met de gemeenten die zich wél terughoudend opstellen bij de jaarlijkse berekening van de OZB. Deze precarioheffing staat echter geheel los van die macronorm — en dat is een welkom gegeven.

De koplopers bij het invoeren van precario zijn Voorst in Gelderland en Wijk bij Duurstede in Utrecht. Voorst zegt dat de onderhandelingen over de hoogte van de precario in de afrondende fase verkeren, Wijk bij Duurstede is al rond. Vitens gaat 35 euro per jaar extra per Wijk bij Duursteedse aansluiting doorberekenen. Doordat er door de gerechtelijke procedures achterstanden zijn ontstaan, komen er nu eerst twee jaren waarin 70 euro per aansluiting extra moet worden betaald.

Jan Marshal, wethouder van Financiën namens de lokale Protestant Christelijke Groepering (PCG), is niet echt blij met de invoering van precariobelasting op het waterleidingnet. ‘Het is een erfenis van mijn voorganger, een VVD-wethouder. Wij hebben ons er vanuit de oppositie toen hard voor gemaakt om de zaak te regelen via de een verhoging van de OZB. De toenmalige coalitie was daar tegen en nu ik zelf wethouder ben moet ik het uitvoeren.’

Pijnlijke ontwikkeling

Daar raakt Marshal een belangrijk punt. De OZB is in de kern een regeling die eigenaren van woningen raakt. Hoe hoger de WOZ-waarde, hoe hoger de OZB. De VVD, die veel huizenbezitters in zijn achterban heeft, is daarom traditioneel tegen verhoging van de OZB. Bij een precarioheffing die onderdeel is van de jaarlijkse waterrekeking, wordt geen enkel onderscheid gemaakt tussen huurders en eigenaren, en evenmin tussen grootverdieners en minima: iedereen met een aansluiting betaalt via zijn waterrekening hetzelfde bedrag aan precario. Voor de groepen in een gemeente voor wie ieder tientje telt is die heffing via de waterrekening dus een pijnlijke ontwikkeling — terwijl hij voor de beter gesitueerden prima te behappen valt.

Het vreemde is dat er vanuit de Tweede Kamer al sinds 2004 op wordt aangedrongen om precario voor nutsbedrijven af te schaffen. Minister Ronald Plasterk (Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties) heeft ondertussen een wetsvoorstel klaarliggen, maar dat lijkt wel rekening te houden met de financiële nood van veel gemeenten. In het voorstel staat namelijk dat iedere gemeente die de heffing al heeft voorbereid, de komende tien jaar nog mag heffen. Veel gemeenten pikken die tien jaar dus nog even lekker mee.

Zwarte Piet

De waterbedrijven zijn zeer ongelukkig met deze ontwikkeling. Door het indirecte karakter van de heffing krijgen zij de Zwarte Piet toegespeeld. Bovendien is het ondoelmatig omdat er extra administratieve kosten moeten worden gemaakt en btw moet worden geheven. Ook die kosten komen bij de eindgebruiker terecht.

Wat levert die heffing een gemeente op? Dat is moeilijk te zeggen, want iedere gemeente kan zelf de hoogte van die precario bepalen. Maar Wijk bij Duurstede, een gemeente met ruim 23.000 inwoners, heeft bij Vitens een aanslag van 335.000 euro neergelegd.

Het huidige systeem lijkt particuliere bedrijven duidelijk te bevoordelen

Dat is nog niet alles. Er liggen bijvoorbeeld ook gasleidingen en elektriciteitsleidingen in de grond. Dat zijn ook van die typische nutsfuncties en het is consequent om, als op de waterleidingen precario wordt geheven, dat ook te doen op die twee. Stedin, de beheerder van die gas- en elektriciteitsnetwerken, betaalt in Wijk bij Duurstede iets minder dan het dubbele van wat Vitens betaalt.

Betekent dat dan dat er jaarlijks nog eens een kleine 70 euro per burger bij komt aan precario? Wethouder Marshal benadrukt dat dit niet het geval is. Stedin hanteert een ander systeem dan Vitens: het legt niet, zoals Vitens, de precario neer bij de eindgebruikers in een precarioheffende gemeente. In plaats daarvan wordt het totale bedrag aan te betalen precario verdeeld over alle gebruikers, ook als ze in gemeenten wonen waar helemaal geen precario wordt geheven. Marshal: ‘Toen ik ontdekte dat Stedin het totale bedrag aan precario omslaat over alle gemeenten in het servicegebied, heb ik er meteen voor gekozen om Stedin ook precario te laten betalen. Onze burgers betalen er immers al voor. Dat levert ons zo’n 7 ton per jaar op.’

Merkwaardig is dat commerciële partijen als KPN en Reggefiber zijn vrijgesteld van precario. Je zou het eerder andersom verwachten. De echte nutsbedrijven stel je vrij en commerciële bedrijven laat je betalen. Het huidige systeem lijkt particuliere bedrijven duidelijk te bevoordelen.

Rommelige situatie

Vitens staat formeel op het standpunt dat de race nog niet gelopen is. Er loopt namelijk nog een hoger beroep tegen de gerechtelijke uitspraak die een eind maakte aan de eerder genoemde bindende overeenkomst. Marshal maakt zich geen zorgen over de uitspraak en heeft de inkomsten uit precario al voor een paar jaar ingeboekt. ‘De motivatie van de rechter liet zo weinig ruimte voor tegenwerpingen, dat het eigenlijk niet denkbaar is dat de argumenten van de rechter in hoger beroep van tafel worden geveegd.’

Als we ervan uitgaan dat het wetsvoorstel met die tienjarige overgangsregeling het inderdaad haalt, dan ontstaat er wel een rommelige situatie. Gemeenten die al een heffing van precario in voorbereiding hadden, mogen nog tien jaar heffen, maar overige gemeenten mogen niet alsnog beginnen met heffen. Verder blijven alle bewoners van in ieder geval het Stedin-gebied meebetalen aan de precario die door andere gemeenten wordt geheven dan de gemeente waar ze zelf wonen. 

Dividend

Alle gemeentes die aandeelhouder zijn in een waterbedrijf ontvangen dividend, maar dat geld zou beter gebruikt kunnen worden voor het betalen van precario. Dat kan echter niet, omdat de provincies en gemeenten die geen precario heffen dan gaan steigeren. En terecht: zij hebben immers niets te maken met het besluit van andere gemeenten om precario te heffen en hoeven daar dan ook niet onder te lijden.

Uiteindelijk worden vooral sociale huurders de dupe van de verhoogde waterrekening

Al met al verdient het bepaald niet de schoonheidsprijs. Uiteindelijk wordt vooral de groep die in sociale woningen zit de dupe van de verhoogde waterrekening. Volgens de Vereniging voor Schuldhulpverlening en Sociaal Bankieren (NVVK) kampt 20 procent van de sociale huurders met risicoschulden en is een derde voortdurend aan het jongleren met rekeningen. Voor die groep is die verhoogde waterrekening niet zo maar een ergernis, maar zal ze in veel gevallen resulteren in een maand met een onvoorzien budgetprobleem. Misschien was het toch beter geweest om de macronorm voor de OZB op te hogen en het verongelijkte gemopper van de woningbezitters op de koop toe te nemen.