‘Wij hebben dat niet elke dag aan onze fiets hangen als provincie, dat we ons moeten bezighouden met geopolitiek.’ Aan het woord is Sietske Poepjes (CDA), gedeputeerde van Friesland, verantwoordelijk voor de portefeuilles Klimaat en Energie. Haar provincie is in rep en roer. 17 Friese gemeenten (verenigd in OVEF) en het Wetterskip Fryslân hebben namelijk contracten afgesloten met Gazprom voor de levering van hun gas. Poepjes: ‘We doen dat gezamenlijk omdat we dan volumevoordeel hebben. Het gas wordt gebruikt voor de verwarming en verlichting van onze openbare gebouwen.’

Sinds de Russische inval in Oekraïne zijn de gascontracten met Gazpromeen bron van controverse, nog meer dan voorheen. Het geld dat naar Gazprom stroomt, spekt namelijk de Russische staatskas.

Verschillende gemeenten lieten FTM weten dat hun inwoners opbelden met de vraag waarom zij gas inkochten bij Gazprom

Vorig jaar maakte Follow the Money samen met The Investigative Desk een kaart waarop te zien was welke gemeenten en waterschappen hun gas bij Gazprom haalden. Ruim 120 Nederlandse gemeenten en meer dan de helft van de waterschappen namen op dat moment Russisch gas af. Die kaart werd door de Russische inval in Oekraïne opnieuw actueel en werd op sociale media veel gedeeld. 

De data werden gebruikt voor een petitie om de overheden op te roepen van het Gazprom-gas af te gaan. De petitie is al ruim 76.000 keer ondertekend; de roep om geen Gazprom-gas meer te gebruiken klinkt steeds luider in de samenleving.

Verschillende gemeenten lieten Follow The Money weten dat hun inwoners opbelden met de vraag waarom zij gas inkochten bij Gazprom. Enkele gemeenten bleken intussen hun gas elders in te kopen. Omdat de data een jaar oud zijn en er sindsdien mogelijk meer gascontracten zijn veranderd, hebben we een update gemaakt van de kaart.

The Investigative Desk en Follow the Money hebben deze kaart samengesteld aan de hand van openbare aanbestedingen op het Europese tendernet. Gegevens die waren verouderd hebben we nagevraagd bij de gemeenten en gemeentelijke inkoopcollectieven.

Opzeggen is mogelijk

Verschillende gemeenten en waterschappen willen nu snel van hun contracten met Gazprom af. Gedeputeerde Sietske Poepjes: ‘De morele vraag is: willen wij werken met een bedrijf van een land dat een soevereine staat binnenvalt? Bij ons is de consensus: dit moet je niet willen, hier willen we vanaf.’

Maar is het opzeggen van de contracten juridisch mogelijk? En als dat zo is, heeft het  zin?

Aanbestedingsdeskundige Suzanne Brackmann boog zich over de eerste vraag. Kunnen gemeenten van hun contract af? ‘Dat hangt natuurlijk in de eerste plaats van het contract af,’ zegt Brackmann. De telefoon van haar kantoor staat roodgloeiend doordat veel gemeenten en waterschappen om advies vragen. Volgens Brackmann zijn er grofweg drie mogelijkheden voor gemeenten met een contract van bepaalde tijd. Ze vermoedt dat vrijwel alle gemeenten zo’n type contract hebben.

De telefoon van haar kantoor staat roodgloeiend doordat veel gemeenten en waterschappen om advies vragen

De makkelijkste optie is als er een soort ‘achterdeur’ is opgenomen in het contract, met voorwaarden voor voortijdige opzegging. Een tweede optie, als die achterdeur er niet is, is om het contract zelf op te zeggen, met als onderbouwing dat het ‘onaanvaardbaar’ is geworden om ermee door te gaan. Brackmann: ‘Dat onaanvaardbare heeft ermee te maken dat na het contract zich omstandigheden voordoen, voor een van beide partijen, waardoor het niet redelijk is om verder te gaan. De wereld verandert, kijk naar de pandemie.’

Een derde en volgens Brackmann wat onbekendere optie, is dat de gemeente de beslissing bij een rechter neerlegt. ‘Dat is een interessante juridische mogelijkheid: dan vraag je de rechter om de overeenkomst te wijzigen of te beëindigen.’ Ook dan moet je kunnen aantonen dat bepaalde omstandigheden zodanig veranderd zijn dat het contract niet meer houdbaar is. Daar kan de rechter ook maatschappelijke belangen in meewegen. 

Brackmann zegt dat als een contract nog maar iets van vier maanden duurt, het weinig zin heeft om het voortijdig op te zeggen. ‘Het kost allemaal tijd: niet alleen het opzeggen, maar ook het opzetten van een nieuwe aanbesteding.’

Een gemeente die een nieuw gascontract wil afsluiten, moet daarvoor een aanbesteding opzetten. Omdat het vaak om grote bedragen gaat, moet dat wettelijk gezien via een Europese aanbesteding. Volgens de Europese regels mag je geen enkele partij uitsluiten, dus evenmin Gazprom. Brackmann onderzoekt nu of er nog een juridische optie is om Gazprom in de toekomst uit te sluiten.

Maar opzeggen is niet altijd beter

‘Als gemeenten zo min mogelijk willen bijdragen aan de Russische oorlogskas, kunnen ze beter aan hun huidige Gazprom-contract vasthouden.’ Marten Turksema is directeur van Source4Energy, een adviesbureau dat gemeenten begeleidt bij de gasinkoop. Hij begrijpt dat gemeenten liever geen geld betalen aan Gazprom. ‘Maar je moet je goed afvragen wat er precies gebeurt als je nu opeens van je contract af wilt.’

Nederlandse gasaanbieders, of het nu om Eneco Zakelijk, De Vrije Energie Producent of Gazprom Energy uit ’s Hertogenbosch gaat, kopen hun gas voor de zakelijke markt in op de Nederlandse groothandelsmarkt. Die markt wordt voor een belangrijk deel, naar schatting zo’n 15 procent, gevoed door Russisch gas. Gazpromgas, want het bedrijf heeft van de Russische regering een Europees exportmonopolie gekregen.

‘Het uitsluiten van Russisch gas is niet mogelijk’

‘Voor de inkoper op de gasbeurs is het onmogelijk om te weten welk deel van het gas Russisch, en welk deel bijvoorbeeld Noors is,’ zegt Turksema. ‘Je koopt dus onvermijdelijk deels gas van Gazprom.’ Dat bevestigt ook de Vereniging Nederlandse Gemeenten, in een juridisch rapport dat het vandaag publiceerde. ‘Het uitsluiten van Russisch gas is niet mogelijk.’

De oude contracten zijn enkele jaren geleden gesloten, toen de gasprijs historisch laag lag. Sinds de herfst van vorig jaar steeg de gasprijs sterk: kostte een kuub gas in de zomer van 2020 nog zo’n 14 cent, nu staat de dagprijs op een recordhoogte van 1,65 euro per kuub. 

Gemeenten die hun goedkope contract opzeggen, betalen dus (op dit moment, dat varieert) ruim elf keer meer voor nieuw – deels Russisch – gas. ‘Als je Gazprom financieel wil raken, kan je dus het beste vasthouden aan lopende contracten,’ zegt Turksema. ‘Je raakt Gazprom het meest als je hun goedkope gas niet teruggeeft. Maar sommige gemeenten willen ook om principiële redenen van hun contract af.’

Meerdere inkopers bevestigen dat e lopende contracten  opzeggen voor Gazprom (en daarmee voor het Kremlin) financieel juist voordelig is. Gazprom kan bij het opzeggen van bepaalde contracten nu ‘goud geld’ verdienen, zegt ook consultant Willemijn Nagtglas van Hellemans Consultancy. Dat kantoor adviseert enkele tientallen lokale overheden bij het inkopen van energie. Wanneer in het contract staat dat Gazprom het risico draagt bij voortijdige opzegging, legt ze uit, betekent dat dat het bedrijf de reeds ingekochte (en nog niet gebruikte) hoeveelheden gas verder moet verkopen. Voor de prijzen op deze markt is dat een godsgeschenk. Haar klanten hebben voor het merendeel niet zo’n contract, maar ze geeft aan dat het belangrijk is dat goed te bekijken.

Gazprom kan bij het opzeggen van bepaalde contracten nu ‘goud geld’ verdienen

Daarnaast moeten de gemeenten wanneer ze het contract met Gazprom willen opzeggen een nieuwe leverancier vinden. Voor gemeenten met langerlopende contracten is tussentijds opzeggen waarschijnlijk makkelijker dan voor kortlopende (bijvoorbeeld tot einde 2022). Nagtglas: ‘De leveranciers willen nu geen risico’s nemen, en nemen nu dus niet snel nieuwe klanten aan. Ze zullen nu ook geen afspraken willen maken voor de lange termijn met deze prijzen, dus dan zijn gemeenten afhankelijk van de erg schommelende dagprijzen.’ Ze adviseert om eerst te zorgen voor een nieuw contract, en dan pas het huidige contract te ontbinden. 

Sietske Poepjes uit Friesland laat eerst uitgebreid onderzoeken of de Friese overheden van de contracten af kunnen en wat de consequenties zijn, voor ze naar eigen zeggen gaat ‘roeptoeteren’ dat ze de contracten opzegt. ‘Je moet niet als neveneffect hebben dat je Gazprom toch weer sponsort. Dan raak je helemaal van de regen in de drup. Maar als je kan voorkomen dat je de Russen nog meer spekt en er alternatieven voorhanden zijn, is de keuze snel gemaakt. Dan durf ik wel een beetje juridisch lef te tonen met die contracten.’

Petitie #StopGazprom

Werner Schouten startte de petitie die gemeenten en waterschappen oproept hun lopende Gazpromcontracten contracten op te zeggen. Urgenda en Extinction Rebellion steunen het initiatief. Extinction Rebellion protesteerde deze week in Amsterdam en ’s Hertogenbosch voor de kantoren van het Russische bedrijf.

Het is nieuws voor Schouten dat het afbreken van de contracten Gazprom juist in de kaart kan spelen. ‘Het is een complex vraagstuk. We denken ook aan de langere termijn, zodat gemeenten in de toekomst overstappen op aanbieders als Greenchoice en Eneco, die ook investeren in duurzame energie.’

‘We hebben burgers laten zien waar hun gemeente gas afneemt’ 

Dat de initiatiefnemers van de petitie de gemeenten juist vragen om abrupte actie op de korte termijn, vindt Schouten geen reden om de petitie aan te passen. ‘We hebben burgers laten zien waar hun gemeente gas afneemt, honderden van hen hebben hun gemeente daar bericht over gestuurd.’ Het is volgens Schouten nu aan gemeenten om een passende oplossing te vinden.

Met de petitie hoopt Schouten te bereiken dat Gazprom Energy van de Nederlandse markt verdwijnt. Deze week hebben de initiatoren de Kamer per brief opgeroepen ervoor te zorgen dat het bedrijf uit ’s Hertogenbosch geen toegang krijgt tot nieuwe aanbestedingen. Naast de Kamerbrief willen de initiatoren van de petitie de handtekeningen aanbieden bij Rob Jetten (D66) Minister van Klimaat & Energie.

Reactie Gazprom

Vanuit het kantoor van Gazprom Energy in ’s Hertogenbosch blijft het stil. Sytse van Heijst laat weten vorige week ontslag te hebben genomen als directeur, uit ‘ontzetting over wat zich voltrekt in Oekraïne.’ Hij verwijst door naar het kantoor in Berlijn. Dat blijkt onbereikbaar.