‘We zijn hard op weg om een 'goede' Afrikaanse economie te worden met wat land en mijnbouw,’ zo omschrijft Alexander Kravchuk, econoom aan de Center for Social and Labour Research, de huidige economische ontwikkeling van Oekraïne. Door het raam zien we groepjes studenten van en naar de universiteit lopen. Binnen in het restaurant waar we zitten is het rustig. Er is meer personeel dan dat er gasten zijn. We praten deze ochtend met Alexander Kravchuk en zijn collega Zakhar Popopvych over het Associatieverdrag dat de EU en Oekraïne willen sluiten. Het akkoord dat volgens de officiële lezing beide economieën vrede en voorspoed zal brengen. 

Volgens beide economen is er echter flink wat aan te merken op het akkoord. ‘Het is niet veel anders dan de EU verdragen met Latijns-Amerika of andere ontwikkelingslanden,’ aldus Kravchuk. ‘De EU ontwikkelt in het land die sectoren die ze nodig heeft en staat de import toe van producten die voor hen geen bedreiging vormen. Dezelfde structuur is volgens Kravchuk terug te zien in het akkoord tussen Oekraïne en de EU: ‘Oekraïne exporteert natuurlijke hulpbronnen en de EU technologisch hoogwaardige producten.’

'Op dit moment lijkt de consensus dat er simpelweg geen alternatief is'

Popopvych en Kravchuk werken samen in het Center for Social and Labour Research. Een onderzoeksinstituut dat in 2009 als zijproject begon, maar inmiddels is uitgegroeid tot een centrum waar progressieve Oekraïense economen en andere sociale wetenschappers elkaar vinden. Nadat de inhoud van het Associatieverdrag in 2012 bekend werd gemaakt begonnen Kravchuk en Popopvych met hun analyses van het verdrag.

Al voor de gebeurtenissen van Maidan die in februari 2014 leidden tot het afzetten van toenmalig president Viktor Janoekovitsj, maakten beide economen zich zorgen over het niveau van de discussie in Oekraïne. Kravchuk: ‘Het pro-Europese kamp presenteerden het verdrag vooral als een strijd tussen Europa en Azië, tussen het 'wilde' Rusland en het 'beschaafde' Europa.’ Met zijn lange vingers tikt hij op het rapport dat hij en Popovych over het verdrag schreven en dat voor hem op tafel ligt, ‘maar niemand had het over de cijfers en wat er nu werkelijk ging gebeuren.' Na Maidan werd dit alleen maar erger aldus Popovych, die zelf deelnam aan de protesten twee jaar geleden. 'Op dit moment lijkt de consensus dat er simpelweg geen alternatief is.’

'Stem voor het akkoord!'

Aan alles is te merken dat Popopvych en Kravchuk al jaren samen werken. Ze verbeteren elkaar als het gaat over de details van hun werk, de exacte cijfers en percentages, maar even vaak vullen ze elkaars zinnen aan. Als het aankomt op de bredere analyse zitten ze op dezelfde lijn. Popopvych, de oudere van de twee is eind dertig en een stuk cynischer dan zijn collega. Als we hem vragen wat Nederlanders moeten stemmen op 6 april antwoordt hij met een sarcastische lach, ‘Het akkoord is winstgevend voor Europa, voor alle inwoners van Nederland. Jullie zouden zeker vóór moeten stemmen.’ Kravchuk vervolgens, ‘Maar het levert de EU niet heel veel op, misschien een deel van een procent van het BNP.’

'De industrie is natuurlijk ingestort vanwege de oorlog, maar het staat wel in verband met het Associatieverdrag. Het is ingewikkeld’

Voor Oekraïne ligt de zaak heel anders. Het industriële hart in het midden en oosten van het land staat namelijk zwaar onder druk. Kravchuk: ‘Er is eigenlijk nauwelijks industrie op dit moment. Neem bijvoorbeeld de productie van auto's. In 2015 zijn er bijna geen geproduceerd, terwijl er een capaciteit is voor 100.000 wagens per jaar.’ Andere hoogtechnologische sectoren zoals de ruimtevaartindustrie bevinden zich volgens Popopvych in een vergelijkbare situatie. Maar is dit een gevolg van het Associatieverdrag? ‘Nee,’ zucht Popopvych, ‘de industrie is natuurlijk ingestort vanwege de oorlog, maar het staat er wel mee in verband. Het is ingewikkeld.’

Popopvych: ‘Het probleem is dat Oekraïne's integratie in de wereldeconomie gebaseerd is op de export van ruwe grondstoffen, zoals landbouw en ijzererts, en veel metaal.’ Oekraïense eindproducten die gebruik maakten van moderne(re) technologie en daarmee economisch meer opleveren hadden het moeilijker. In het bijzonder op de westerse markt. ‘Deze waren onbereikbaar door de monopoliepositie van het Europese en Amerikaanse bedrijfsleven,' aldus Popovych.

Oligarchen

Bijkomend probleem is dat een groot deel van de economie van Oekraïne in handen is van een selecte club oligarchen. Die verdiende miljarden met de export naar Europa van met name landbouwproducten en metaal. Dat geld werd niet geïnvesteerd in technologische ontwikkeling. Laat staan — met dank aan Cypriotische en Nederlandse fiscale constructies — dat er belasting over werd betaald. De winsten verdwenen in de zakken van mannen als Rinat Akhmetov, eigenaar van meer dan honderd bedrijven waaronder de grootste staalproducent van het land. Ondanks flinke tegenslagen in de afgelopen twee jaar is Akhmetov nog altijd multimiljardair en één van de rijkste mensen in Oekraïne.

Het resultaat is dat de Oekraïense industrie de afgelopen jaren steeds verder achterop is geraakt. Popovych: ‘In eerste instantie was de kwaliteit van Oekraïense producten niet veel slechter dan die van de Duitse industrie, maar de afgelopen 25 jaar is onze technologische achterstand een stuk groter geworden.’ Hier bovenop komt ook nog eens de materiële schade die Oekraine heeft geleden door de oorlog. Op dit moment kan vrijwel geen enkele industriële sector in Oekraïne de competitie aan met haar Europese concurrenten.  

Het was juist de export naar Rusland waar Oekraïne's hoogwaardige industrie, waaronder treinen, reactoren en ruimtevaart, in belangrijke mate op leunde

Dit probleem speelt al lange tijd maar is een stuk dringender geworden sinds het uitbreken van het conflict met Rusland. De totale omvang van de export naar Rusland daalde volgens het statistisch bureau van Oekraïne in 2015 met 53 procent, en dat was nog voor de laatste ronde sancties die in het begin van 2016 over en weer werden opgelegd.

Het was juist de export naar Rusland waar Oekraïne's hoogwaardige industrie, waaronder treinen, reactoren en ruimtevaart, in belangrijke mate op leunde. Aan de historische verwevenheid van de Oekraïense en Russische productieketens is inmiddels abrupt een einde gekomen. Het ziet er niet naar uit dat dit binnenkort zal veranderen, waardoor hele industrieën in Oekraïne ten onder dreigen te gaan.

Een van de weinige sectoren die wel in de lift zit is een industrie die weinig mensen graag zien groeien. Opnieuw moet Popopvych lachen.  ‘De enige positieve economische tendens zijn de investeringen in de militaire industrie. Economisch een goede ontwikkeling die banen creëert voor mensen tijdens deze crisis. Maar ja...het is niet bepaald een ethische industrie.’

Economische rebellen

Het voelt enigszins vreemd om in Oekraïne te praten over zaken als de economie, investeringen en concurrentievermogen. Er zijn ten slotte dringender zaken, zo lijkt het. Het conflict in het oosten waar al meer 9.000 doden zijn gevallen, of de bijna 2 miljoen mensen die voor het oorlogsgeweld op de vlucht zijn geslagen. Hoewel er officieel een wapenstilstand is wordt deze vrijwel dagelijks geschonden.

Toch kan het lonen om voorbij de chaos en tragiek van de oorlog te kijken. De tegenstellingen in Oekraïne, tussen een zogenaamd Europees georiënteerd westen en een Russisch georiënteerd oosten, die het conflict zouden voeden zijn namelijk beter terug te zien in de structuur van de Oekraïense economie dan in culturele of linguïstische verschillen. De laatste twee speelden tot twee jaar geleden nauwelijks een rol. Grof gezegd wordt in het westen van Oekraïne vooral landbouw bedreven waarvan de producten worden geëxporteerd naar de EU en is het oosten grotendeels afhankelijk van zwaardere industriële productie die wordt afgezet op de Russische markt. 

Economische verschillen in Oekraïne spelen een veel grotere rol in het conlict met Rusland dan culturele en lingïstische

De economische verhoudingen speelden een belangrijke rol in het ontstaan van de opstand in de oostelijk gelegen Donbas, het gebied dat sinds 2014 wordt betwist. Tot die opmerkelijke conclusie komt Yuri Zhukov, politicoloog aan de Universiteit van Michigan. Volgens Zhukov was de samenstelling van de beroepsbevolking van groter belang dan de etnische identificatie met Rusland. In zijn artikel 'The economics of rebellion in Eastern Ukraine' schrijft Zhukov: ‘Waar de economische schok in de relaties met Rusland het grootst was braken eerder opstanden uit — en duurde het langer voor de Oekraïense regering om ze terug te veroveren — dan in de gemeentes waar de beroepsbevolking minder afhankelijk was van de export naar Rusland.' (Zie hier de videopresentatie van het onderzoek.)

Het percentage van de bevolking in de onderzochte gemeentes dat zich met Rusland identificeert bleek volgens dit onderzoek nauwelijks van belang te zijn in het verklaren waar het wel tot geweld kwam en waar niet. ‘Na Euromaidan [de protestbeweging in Kiev waarbij president Viktor Janoekovytsj werd afgezet, red.] werd de Donbas blootgesteld aan een perfect storm van negatieve economische schokken,’ aldus de studie. De inwoners van Donbas kwamen dus in belangrijke mate in opstand omdat ze vreesden voor hun baan.
 

Wegvallen Rusland

Het wegvallen van de handelsbanden met Rusland zou door het Associatieverdrag moeten worden opgevangen. Zo zei de Oekraïnse president Petro Poroshenko in september 2015: ‘Het volledig in werking treden van het handelsverdrag met de EU zal Oekraine helpen een stabiele economische alternatief te vinden voor de gepolitiseerde en onbetrouwbare Russische markt.’ Oekraïne zou het akkoord kunnen aangrijpen om minder afhankelijk te worden van haar oosterbuur. Maar dit kost tijd en — wil de Oekraïense industrie voldoen aan de Europese standaarden — ook veel geld. Het is zeer vraag of het land deze transformatie tijdens een diepe recessie en in oorlogstijd aankan.

‘De heroriëntatie naar de Europese markt is op lange termijn theoretisch mogelijk, maar daar zullen grondige investeringen voor nodig zijn,' aldus Peter Havlik, econoom aan het Vienna Institute for International Economic Studies en co-auteur van het rapport How to Stabilise the Economy of Ukraine. ‘En mede door het conflict met Rusland, blijven juist die investeringen uit.’

'De volledige liberalisering van de Oekraïense markt zal alleen maar meer druk zetten op de toch al fragiele economie’

Een van Havliks aanbevelingen is dan ook om het Associatieverdrag uit te stellen, of slechts in fases in werking te laten treden. ‘De reden is simpel,’ benadrukt Havlik. ‘Het is moeilijk en duur voor een onderontwikkeld land als Oekraïne om dit vrijhandelsverdrag te implementeren. Je vraagt het land om de complete regelgeving van Europa over te nemen, regels die normaal gesproken bedoeld zijn voor landen die industrieel veel verder ontwikkeld zijn. Het kan deze hervormingen alleen doorvoeren als het macro-economisch stabiel is. De volledige liberalisering van de Oekraïense markt zal alleen maar meer druk zetten op de toch al fragiele economie.’

De veertig miljard dollar aan steun en leningen van het IMF, de EBRD en de EU kunnen dat volgens de Oostenrijker niet opvangen. ‘Dat geld is enkel noodhulp om een faillissement te voorkomen. En hoe belangrijk dit ook is, het vormt geen vervanging voor de private investeringen die nodig zijn om de Oekraïense economie te moderniseren.’ Daarnaast is de Oekraïense overheid door de eisen van het IMF beperkt in haar mogelijkheden om zelf in te grijpen. Het beschermen van kwetsbare sectoren of het verlenen van directe staatssteun zijn hiermee in strijd.

In tegenstelling tot de officiële studies van de Europese Commissie, staat in het onderzoek van Havlik de impact van het wegvallen van de handelsrelatie met Rusland centraal. Dit is noodzakelijk volgens de Oostenrijkse econoom: ‘Er waren schattingen van de kosten en baten van het Associatieverdrag, maar deze zijn achterhaald door het conflict met Rusland en de burgeroorlog in Donbas’. Beiden landen hebben elkaar sancties opgelegd, waardoor de handel vrijwel tot een complete stilstand is gekomen. 'Het is nu op een vijfde van wat het twee jaar geleden was,' concludeert Havlik bezorgd.

Het verlies van de Russische markt weegt zwaar op de Oekraïense economie. Het land was in de periode van 2003 tot 2013 voor zijn import en export sterk afhankelijk van zowel de Europese als de Russische markt. Gemiddeld 34 procent van de Oekraïense import kwam uit de EU en 32 procent uit Rusland. Van alle uitgevoerde Oekraïense producten ging 28 procent naar de EU en 24 procent richting Rusland. Het rapport concludeert dat de Oekraïense economie jaarlijks 33 miljard dollar mis zal lopen als de economische banden met Rusland volledig wegvallen. De auteurs schatten dat dit bedrag in de periode van 2015 tot 2018 kan oplopen tot maar liefst 100 miljard dollar.

De Oekraïense economie loopt jaarlijks 33 miljard dollar mis als de economische banden met Rusland volledig wegvallen

Volgens Havlik is de enige oplossing dat Oekraïne de handel met Rusland en de Euraziatische Economische Unie, in elk geval voor een deel weer normaliseert. ‘Ik weet dat dit een controversieel punt is,' zegt Havlik voorzichtig, ‘maar het klimaat van wederzijdse sancties kan enkel gekeerd worden door weer aan de onderhandelingstafel te gaan zitten. En om verdere confrontatie tussen Rusland en het westen te voorkomen is het belangrijk dat beide streven naar een bredere Euraziatische integratie.’

‘Ik realiseer me hoe ver we van dit idee af zijn', verzucht Havlik. ‘Tijdens onze presentatie in Kiev was dit voorstel zeer controversieel. Maar ondanks dat ik die emotie goed begrijp, doet het niet af aan de economische realiteit.’ Havlik voegt hier aan toe: ‘Noch de EU noch de VS of Rusland kijken hiernaar. De economische kosten voor Oekraïne worden gezien als een tweederangsprobleem. Het land is vooral een slachtoffer van het geopolitieke getouwtrek tussen de EU en Rusland.’

De komende maanden onderzoeken wij op Follow the Money de achtergronden van het Associatieverdrag met Oekraïne, wat het precies inhoudt en wat de mogelijke gevolgen zijn voor zowel de EU, Nederland en met name Oekraïne zelf. Een deel van de kosten van dit onderzoek wordt gefinancierd door onze lezers die de crowdfunding-actie van Yournalism voor dit journalistieke project financieel hebben ondersteund. Heel veel dank daarvoor! 

Je kunt de journalisten Bas van Beek, Sophia Beunder, Jilles Mast en Chris de Ploeg nog steeds ondersteunen. Meer informatie over hun project en de journalisten vind je hier.

>> Maak dit onderzoek mogelijk en doneer