‘Als je denkt dat het niet nog zieker kan, dat kan toch: GERGIEV IS EEN NEDERLANDS ONDERDAAN.’ De Russische activiste Maria Pevchikh, verbonden aan de anticorruptieorganisatie van de bekende dissident Alexei Navalny, is diep verontwaardigd door wat ze aantrof in documenten over de aankoop van Italiaans vastgoed door de Russische dirigent Valery Gergiev. 

Bij deze aankoop identificeerde de dirigent zich bij de Italiaanse notaris met een Nederlands paspoort. Gergiev bezit voor liefst 150 miljoen euro aan panden in Italië. Dat is waarschijnlijk niet geheel zijn eigen verdienste, hij heeft een erfenis gekregen van de steenrijke Japanse gravin en harpiste Yoko Nagae Ceschina. Maar zelf is hij ook niet onbemiddeld, Gergiev verdiende naar schatting zo’n 16 miljoen euro per jaar. Volgens de anticorruptieorganisatie van Navalny ontvreemdde Gergiev daarbovenop miljoenen van zijn eigen liefdadigheidsfonds.

Pevchikh mocht dan verontwaardigd zijn over de ontdekking dat patriot Gergiev onderdaan is van het polderse koninkrijk, in Nederland was dit geen geheim. Cultuurminnend Nederland, Hare Majesteit Koningin Beatrix voorop, was altijd apetrots dat de dirigent sinds begin jaren negentig een uithangbord was van het Rotterdams Philharmonisch Orkest. Behalve een Nederlands paspoort, zodat hij makkelijk naar Rotterdam kon reizen, kreeg Gergiev in 2005 ook een koninklijke onderscheiding, die van Ridder in de Orde van de Nederlandse Leeuw.

Nu is de adoratie voorbij. De dirigent, die al sinds begin jaren negentig bevriend is met Vladimir Poetin, weigerde de inval in Oekraïne te veroordelen. Reden voor Gergievs buitenlandse werkgevers, waaronder het Rotterdams Philharmonisch, het Münchner Philharmoniker, het Wiener Philharmoniker, de Scala in Milaan en de Carnegie Hall in New York, om afscheid te nemen.

‘Ik vermoed dat voor Gergiev het voortbestaan van zijn organisatie in Sint Petersburg doorslaggevend was om te blijven kiezen voor Poetin,’ zegt Gerard Jongerius, voormalig directeur Fundraising & Development van het Concertgebouworkest en voormalig directeur Sponsoring van ING. In 2013 investeerde Poetin omgerekend 500 tot 700 miljoen dollar in het uitbreiden van het Mariinskitheater, de beroemde zaal voor opera, ballet en concerten in Sint Petersburg, waarover Gergiev de scepter zwaait. Gergiev is ook de dirigent van het orkest van het Mariinskitheater.

Gergiev steunt annexatie van de Krim 

Dat zijn westerse werkgevers eerder dit jaar collectief afscheid namen van Gergiev is in die zin opvallend, dat zijn bedenkelijke houding ten opzichte van Poetin vroeger niet veel anders was dan nu. Gergiev steunde in 2008 de Russische bezetting van Zuid-Ossetië na de korte oorlog tegen Georgië. Vlak daarna trad Gergiev met zijn Petersburgse orkest van het Mariinskitheater op in hoofdstad Tschinvali. Hij dirigeerde voor de ruïnes van een door Russische tanks kapotgeschoten regeringsgebouw op het centrale plein de Vijfde symfonie van Tsjaikovski.

Weekblad The New Yorker en de Britse krant The Guardian wezen er in 2013 al op dat Gergiev nog inhuren eigenlijk niet meer kon

In 2012 kwam Gergiev op sociale media onder vuur te liggen omdat hij het protestoptreden van punkband Pussy Riot tijdens een kerkdienst in Moskou wegzette als een platte manier om rijk en beroemd te worden. Twee leden van de band werden veroordeeld tot twee jaar strafkamp. Gergiev kwam een jaar later in opspraak door de anti-homopropagandawet van Poetin te verdedigen. Weekblad The New Yorker en de Britse krant The Guardian wezen er toen al op dat Gergiev nog inhuren eigenlijk niet meer kon. 

Daar trokken de orkesten in de westerse wereld zich niet veel van aan. Ook een nieuwe rel in 2014 had geen gevolgen voor de dirigent. Samen met andere Russische kunstenaars ondertekende hij toen een petitie die pleitte voor de annexatie van het Oekraïense schiereiland de Krim door Rusland. Desondanks werd hij in 2015 in München aangesteld als chef-dirigent.

In 2018 vlogen Gergiev en zijn Russische orkest naar Palmyra, Syrië, voor een optreden voor Russische troepen. Die troepen hadden Syrische strijdkrachten bijgestaan in de terugverovering van de monumentale plaats uit de oudheid. Op het programma: Johann Sebastian Bach, Sergei Prokofiev en Rodion Shchedrin.

Belastingontwijkindustrie omarmt klassiek

Dit soort propaganda-concerten en bedenkelijke opvattingen waren tot de inval in Oekraïne geen aanleiding Gergiev niet meer in te huren. De reden: het publiek bleef gewoon komen. Gergiev zorgde tot voor kort voor lovende recensies, volle zalen en rinkelende kassa’s.

De old boys-mentaliteit die in de klassieke sector lijkt te heersen doet denken aan die van de Zuidas-kantoren, die ondanks alles tot eind februari dit jaar trouw Russische kleptocraten, staatsbedrijven en zelfs het Kremlin bleven bedienen. Zoals kantoor Houthoff, dat pas toen het echt niet meer anders kon afscheid nam van de Russische staat als klant. En laten die kantoren nou ook net de sponsors zijn van orkesten, opera en ballet in Nederland. 

Behalve Houthoff is Loyens & Loeff sponsor van de Nederlandse Opera en Ballet in Amsterdam. Loyens & Loeff is een advocatenkantoor met als specialisme belastingontwijking. Volgens Loyens & Loeff zelf is 40 procent van de dienstverlening gerelateerd aan fiscale zaken en het heeft daarvoor ook kantoren in de belastingparadijzen Luxemburg en Zwitserland. Belastingontwijking is ook een van de specialiteiten van de fiscaal-juristen van CMS Derks Star Busmann, voorheen de sponsor van de De Nederlandse Opera. 

 De Nederlandse Opera en Ballet laat in een reactie aan Follow the Money weten dat het de dienstverlening van Loyens & Loeff schaart onder ‘de essentie van onze rechtsstaat dat iedereen toegang heeft tot juridische bijstand en advies’. Ook wijst Opera en Ballet erop dat Houthoff afscheid heeft genomen van de Russische staat als cliënt. ‘We herkennen ons in de duidelijke stellingname van Houthoff over de oorlog in Oekraïne en in de stappen die het kantoor sindsdien heeft genomen. Beide zijn van belang voor onze samenwerking en in lijn met de handelwijze die wij voorstaan.’

Deze culturele instellingen gaan dus in zee met bedrijven die niet alleen enthousiast besmeurd geld uit bijvoorbeeld Rusland aannemen, maar ook nog eens bedreven zijn in het benadelen van belastingdiensten. En dat terwijl een culturele instelling doorgaans niet kan bestaan zonder belastinggeld. 

De Nederlandse Opera en Ballet bijvoorbeeld, ontving in 2020 34 miljoen euro subsidie van het Rijk en 12 miljoen euro van de gemeente Amsterdam.

Het Rotterdams Philharmonisch kreeg van 2017 tot 2020 jaarlijks zo’n 4,3 miljoen euro van het ministerie van OCW en 7,1 miljoen euro van de gemeente Rotterdam. Daarnaast laat het orkest zich sponsoren door HAL, een investeringsfonds dat in juli 2021 3,5 miljard euro netto overhield aan de verkoop van opticiens (waaronder Pearl en Eyewish) en dat geld fiscaal vriendelijk wegsluisde via Bermuda, Curaçao en Monaco. 

Opera en Ballet en Rotterdams Philharmonisch zijn niet de enige die zich inlaten met dergelijke kantoren. Het Nederlands Danstheater laat zich sponsoren door Loyens & Loeff, het Noord Nederlands Orkest door KPMG en Het Nederlands Philharmonisch Orkest/Nederlands Kamerorkest door Taxand (dat helpt ‘fiscaal optimaal te opereren’). 

Dit fenomeen, dat de belastingontwijkindustrie klassiek omarmt, is niet uniek voor Nederland. De New York Philharmonic kende van 2007 tot en met 2013 Credit Suisse als hoofdsponsor, ondanks dat er al sinds 1998 sancties van de stad en de staat New York golden tegen die Zwitserse bank omdat die weigerde in de oorlog geroofde Joodse tegoeden terug te betalen. In 2013 moest Credit Suisse een schikking van 2,5 miljard dollar treffen met de Amerikaanse justitie, omdat het Amerikanen had geholpen bij belastingontduiking. 

Schrijver en activist Nicholas Shaxson beschreef in zijn boek over belastingparadijzen, Treasure Islands uit 2012, hoe een op de Bahama’s gevestigde bankier in Zwitserse dienst haar klanten die vermogen wilden offshoren graag meenam naar de opera en klassieke concerten in Rio de Janeiro. Deze bankier vertelde ook: ‘De bankiers en hun cliënten gaan op grote jachttrips of naar het ballet in Boedapest, daar is waar hét gebeurt.’

Relatie-evenementen 

In vergelijking met wat Nederlandse klassieke instellingen jaarlijks aan subsidies ontvangen, gaat het wat betreft sponsoring om kleine bedragen. In 2019, het laatste precoronajaar, ontving de Nederlandse Opera en Ballet in totaal 1,6 miljoen euro aan sponsorgelden. Hoeveel daarvan van Houthoff of Loyens & Loeff kwam, meldt het verslag niet. Het jaar daarvoor bedroegen de totale sponsorinkomsten 1,3 miljoen euro. Bij het Rotterdams Philharmonisch kwam in 2019 ruim 6 ton aan sponsorgeld binnen, en in 2018 ruim 960.000 euro.

Het is gebruikelijk dat de instellingen voor sponsors speciale relatie-evenementen organiseren. En dus gaf de Nederlandse Opera en Ballet in 2019 voorstellingen voor klanten van Houthoff, die veelal vanuit het buitenland naar Nederland waren getrokken om hun bezit fiscaalvriendelijk af te schermen. Een publiek van belastingontwijkers, gesponsord door de facilitators van die belastingontwijking. Hoe kan dat niet wringen?

‘Nou ga je wel erg kort door de bocht,’ vindt Gerard Jongerius, voorheen van het Concertgebouworkest. ‘Dergelijke bedrijven doen alles volgens de wet. Iedereen kan overal een mening over hebben, maar dan is de vraag: is zo’n mening zo breed gedragen dat het weerslag heeft op het realiseren van de culturele missie? Daar was bij Houthoff of Loyens & Loeff geen sprake van.’ 

‘Het is waar dat de klassieke wereld niet heel progressief is en voorop loopt in maatschappelijke ontwikkelingen,’ erkent Jongerius. Maar dat heeft een goede reden: ‘De opera kan niet heel lichtvoetig zeggen: “die willen wel als sponsor, en die niet, want we zijn het ergens niet mee eens”. Dan gaan mensen zich weer afvragen: “waar bemoeit de opera zich mee?”’

Volgens Jongerius houden culturele instellingen wel goed zicht op maatschappelijke ontwikkelingen. ‘Een opera of een orkest, en ook een sponsor, willen politiek en religieus neutraal blijven. Als een instelling in politieke discussies terechtkomt, leidt dat af van de culturele missie. Shell heeft vroeger wel eens een project van het Van Gogh Museum gesponsord. Nu is dat lastiger, want je weet dat er dan actiegroepen voor de deur van het museum gaan demonstreren.’

Maar Houthoff wordt volgens Jongerius gezien als een respectabel kantoor. ‘Dat werd het in ieder geval tot voor kort. Houthoff is absolute top. Als je als culturele instelling zo’n kantoor aan je kan binden, is dat heel prettig voor de uitstraling.’

Ook volgens communicatie-adviseur Jan Driessen kan Houthoff nog steeds wel door de beugel. ‘Houthoff heeft afscheid genomen van haar Russische klanten, en dus haar verantwoordelijkheid genomen. Dan lijkt mij de kou uit de lucht, en voor dit sponsorschap de zaak gered.'

Wie denkt dat het eenvoudig is om de juiste sponsor voor een orkest of opera te vinden, die heeft het mis. Een top-culturele instelling en een sponsor daarvan moeten elkaar versterken, legt Jongerius uit. ‘Dus de sponsor moet een top-corporate bedrijf zijn: Unilever kan wel, maar een merk van Unilever, Calvé pindakaas of OMO wasmiddel bijvoorbeeld, niet. Als Calvé of OMO het sponsort, lijkt het te veel op platte marketing.’ 

Dat maakt dat er maar weinig chique corporate sponsors in Nederland zijn, en je al snel op de Zuidas uitkomt, vermoedt pianist en voormalig presentator van NPO Radio 4 Christiaan Kuyvenhoven. ‘Er valt niet veel te kiezen denk ik.’ Jongerius kan dat bevestigen. ‘Een longlist van potentiële sponsors is helemaal niet zo lang.’

Staande ovaties

En dat geldt ook voor de longlist van potentiële chef-dirigenten. Gergiev zou in 2020 nog in beeld zijn geweest om dirigent te worden van het Amsterdamse Koninklijke Concertgebouworkest, aldus krantenberichten. De woordvoerder van het Concertgebouworkest laat Follow the Money weten dat dit ‘niet juist’ is en ‘berust op speculatie’. ‘Er is door ons op geen enkel moment informatie gedeeld over de zoektocht naar onze nieuwe chef-dirigent.’ 

Rotterdam bleef het jaarlijkse Gergiev-festival tot vorig jaar, 2021, organiseren en subsidiëren. Tijdens de editie van 2020 gieren bij een journalist van het AD/Rotterdams Dagblad de zenuwen door de keel als hij binnentreedt in Gergievs suite in het hotel tussen Rotterdam CS en concertgebouw De Doelen voor een zeldzaam interview. Politiek wordt vermeden. Over het optreden in De Doelen, na het interview, schrijft de krant: 

‘Een flink tikkeltje te laat stapt hij uiteindelijk het podium van De Grote Zaal op, maar dat blijken zijn Rotterdamse fans wel gewend. Het applaus rolt direct daverend van de volle tribunes af. Hier is Gergiev thuis. Soms komt hij op zijn trektocht over de wereld demonstranten tegen op zijn weg, die boos zijn over bijvoorbeeld Gergievs standpunt over de Russische annexatie van De Krim. In Rotterdam gebeurt dat niet. Hier geen boegeroep, maar staande ovaties.’

Het is een belangrijke reden dat het lastig was voor het Rotterdams Philharmonisch om afscheid te nemen van Gergiev, vertelt Jongerius. ‘Gergiev was vanaf 1995 chef-dirigent van het orkest, en hij heeft een bepalende rol heeft gespeeld bij het realiseren van de artistieke missie. Mede dankzij Gergiev is de internationale uitstraling van het Rotterdams Philharmonisch de afgelopen 25 jaar enorm toegenomen. Niet voor niks was hij benoemd tot ere-dirigent.’ 

‘Een culturele instelling als het Rotterdams Philharmonisch verkoopt veel minder kaarten zonder Gergiev’

Om de lastige positie van het Rotterdams Philharmonisch toe te lichten, trekt Jongerius de vergelijking met een popfestival. Daar heeft de organisatie de macht over de artiesten, maar bij een orkest is de chef-dirigent de gezichtsbepalende factor. ‘Wanneer een festival als Mysteryland een artiest afzegt omdat die homofobe uitspraken heeft gedaan, dan zet de organisatie iemand anders op die plek. Er zal geen bezoeker minder om naar zo’n festival gaan. Een culturele instelling als het Rotterdams Philharmonisch kan niet zo – als ik het negatief formuleer – opportunistisch handelen. Die verkoopt veel minder kaarten zonder Gergiev. De directie heeft een verantwoordelijkheid naar de werknemers, die hun baan kunnen kwijtraken als publiek wegblijft.’

Dat het Rotterdams Philharmonisch nu toch heeft ingegrepen is dan ook een aderlating, zegt Jongerius. ‘Zowel financieel als voor de pr, Gergiev is wereldberoemd en was zodoende een uithangbord voor Rotterdam. Ik vermoed dat er over het afscheid nemen afspraken zijn gemaakt met de andere orkesten waarvoor hij werkte, zodat Rotterdam niet de enige zou zijn. Anders zou het Rotterdams Philharmonisch politiek-maatschappelijk niks hebben bereikt, maar wel zijn missie in gevaar hebben gebracht.’

Autonomie van kunst

Dat het publiek en de culturele elite een bloedbad in Oekraïne nodig hadden om te zien dat Gergiev niet deugt, heeft volgens pianist Kuyvenhoven te maken met de heersende opvatting over de autonomie van kunst in de klassieke wereld. ‘Hij is lang getolereerd omdat in de klassieke muziek doorgaans de artistieke prestaties van de kunstenaar worden gescheiden van de privé-persoon en diens al dan niet curieuze opvattingen.’ 

Richard Wagner (1813-1883) is de bekendste illustratie van deze opvatting, legt Kuyvenhoven uit. ‘Deze Duitse componist was een uitgesproken antisemiet, hij heeft zelfs een boek vol jodenhaat geschreven. Toch heeft geen orkest in de wereld er problemen mee zijn werk te spelen. Dat neemt niet weg dat ik het een ingewikkelde vraag vind: tot hoever kun je de artiest los zien van de persoon en diens opvattingen of handelen, en waar ligt de grens?’

‘Is het aan het Rotterdams Philharmonisch om vanwege zijn ere-dirigent wat te vinden over lhbtqi-rechten in Rusland of de annexatie van de Krim?’

Dat de Russische dirigent geen afstand nam van Poetins inval in Oekraïne bleek een duidelijke grens, constateert Kuyvenhoven, en maakte het onvermijdelijk dat Gergiev niet meer welkom is in Rotterdam. ‘Het is nu duidelijk geen vrije artiest met een afwijkende mening meer, maar iemand met macht die optreedt als ambassadeur van Poetin.’ 

Ook voor Jongerius is het helder dat een westers orkest niet meer in zee kan met Gergiev. ‘Het is wellicht wat vroeg voor conclusies, maar mijn aanname is dat de inval in Oekraïne de belangrijkste gebeurtenis in Europa is sinds de val van de muur.’

Dat maakt de huidige situatie wezenlijk anders, vergeleken met de ophef in 2013 en 2014, vindt Jongerius. ‘Met de kennis van nu kun je zeggen dat eerdere gebeurtenissen de opmaat waren naar de huidige flagrante mensenrechtenschendingen in Oekraïne. Maar als je kijkt met de bril van 2014, is het dan aan het Rotterdams Philharmonisch om vanwege zijn ere-dirigent wat te vinden over lhbtqi-rechten in Rusland of over de annexatie van de Krim? Dat is toch van een andere orde dan wat nu gebeurt?’

Overigens is het niet zo dat er intern geen discussie over dit soort zaken is binnen een culturele instelling, zegt Jongerius. ‘Kunstenaars hebben een grote sensibiliteit, reken maar dat de muzikanten het erover hebben. En dat dringt ook wel door tot de directiekamers.’