Op zondag 4 juni 2017 landde een Dassault Falcon 900B PH-EBR, een privévliegtuig dat 13 passagiers kan vervoeren, op het vliegveld van Ibiza. Even later stapte Thierry Baudet uit het toestel en liep het vliegtuigtrapje af. De FvD-voorman was toen net een paar maanden Kamerlid. Hij reisde met onder andere Jort Kelder, voormalig hoofdredacteur van het maandblad Quote, en Fokke de Jong, mede-oprichter van Suitsupply. De Jong is de eigenaar van het privévliegtuig; hij noemt hem ook wel zijn ‘witte busje’.

Het gezelschap bleef twee dagen op het eiland, en bezocht er Club Lio. Op de terugweg maakte het toestel een tussenstop op Maastricht Airport om Baudet af te zetten voor een politieke bijeenkomst in de buurt. Een jaar later reisde Baudet weer met het toestel van De Jong mee, dit keer naar Schotland.

In de zomer van 2019 berichtte HP/De Tijd over de reisjes die Thierry Baudet maakte in de privéjet van Fokke de Jong. De Jong bevestigt tegenover Follow the Money dat hij Baudet heeft meegenomen: ‘Hij is twee keer meegeweest met een gezelschap dat gehost werd door Jort Kelder. Die brengt dan allerlei kleurrijke personen zoals ondernemers, journalisten en politici bij elkaar. [..] Ik heb die twee keer het vervoer geregeld.’

Baudet is niet de eerste die in opspraak kwam omdat hij waardevolle gunsten niet meldde. Alexander Pechtold ging hem voor – maar liefst twee keer

HP/De Tijd berichtte over de reisjes omdat Baudet ze niet had opgegeven aan de Tweede Kamer. Dit terwijl politici al sinds 2004 alle geschenken met een waarde boven de 50 euro dienen op te geven in het zogeheten geschenkenregister. Ook in het reizenregister – waar Kamerleden alle buitenlandse reizen moeten opgeven die (deels) door derden zijn betaald — meldde Baudet er niets over. Een meerdaagse vlucht met een privéjet kost gemiddeld tienduizenden euro’s, ruim 200 keer het grensbedrag van 50 euro. Toch maakte Baudet er geen melding van.

Baudet is niet de eerste die in opspraak kwam omdat hij waardevolle gunsten niet meldde. Alexander Pechtold – indertijd fractievoorzitter van D66 – ging hem voor, maar liefst twee keer. In 2016 kwam naar buiten dat hij naar Oekraïne was gevlogen met een privéjet, gesponsord door Frans Lavooij. Hij gaf de privévlucht niet op. En in 2017 kreeg Pechtold een appartement in Scheveningen ter waarde van 135.000 euro cadeau van Serge Marcoux, een Canadese oud-topdiplomaat. Pechtold gaf zijn cadeau niet op.

Artikel in HP/De Tijd, door Ton F. van Dijk, van 2 september 2019

Op basis van deze gebeurtenissen kun je je afvragen of het geschenkenregister naar behoren functioneert. In 2018 publiceerde GRECO, de Europese anti-corruptiewaakhond, een rapport met fikse kritiek op de regelgeving en het toezicht rond het register. Nederland kent geen toezichthouder of sancties om de regels van het register te handhaven.

Sokken en slagroomtaarten

Hoe is het gesteld met de registers die belangenverstrengeling moeten voorkomen? De Tweede Kamer kent er twee: het geschenkenregister en het reizenregister (zie kader). Dit artikel spitst zich toe op het geschenkenregister. Follow the Money nam de lijsten met alle gemelde cadeaus vanaf 2017 onder de loep (in maart 2017 vonden de de verkiezingen plaats). Eerder schreven we al over het register van de Eerste Kamer, dat beangstigend leeg blijkt. Nu is de Tweede Kamer aan de beurt. We analyseerden hoe vaak Kamerleden geschenken aanmelden, en wat voor cadeaus erin geregistreerd staan. 

Sommige politici geven een waslijst aan geschenken op, anderen helemaal niets. Datzelfde geldt voor de partijen: sommige geven niets op, en anderen juist veel. Bovendien staat het register vol met boeken, sokken en slagroomtaarten, terwijl de peperdure cadeaus, zoals die aan Pechtold en Baudet, ontbreken. De duurste melding was een Frederique Constant-horloge van 3695 euro, dat Klaas Dijkhoff (VVD) ontving toen hij werd uitgeroepen tot de Best Geklede Man van 2017. In aanvulling op onze analyse lazen we alle relevante documenten en regelgeving door, en spraken we met experts. Hieruit doemt een beeld op van een systeem zonder toezicht of tanden, waarin politici grotendeels zelf bepalen wat ze melden en wat niet.

Wat staat er in het geschenkenregister?

In de grafiek hieronder is te zien wat voor soort geschenken er zoal in het register staan. Veel giften zijn onbeduidend: Kamerleden kregen kleine presentjes, zoals een fles wijn (categorie ‘eten en drinken’) of een boek, met een waarde onder de 50 euro. Het register meldt zelfs sjaals en agenda’s van slechts een paar euro. De meeste giften zijn immaterieel, zoals vrijkaarten voor sportevenementen, concerten en theatervoorstellingen. Een enkele keer krijgen politici hun taxirit vergoed als ze een interview of praatje geven.

Van twee geschenken ligt de waarde boven de 1000 euro: een horloge van 3695 euro voor Klaas Dijkhoff (VVD), en een donatie van 2011 euro aan het dierenasiel in Bruchem voor Albert van den Bosch (VVD). Cadeaus van boven de 10.000 euro, zoals het appartement van Pechtold of de privévluchten van Baudet, staan er niet tussen.

Bijna de helft van alle Kamerleden had in 2019 niets te melden

Wie het geschenkenregister bestudeert, stuit op grote verschillen tussen politici onderling. Waar je bij sommige namen talloze evenementen, diners, en andere cadeaus vindt, zie je bij anderen niets staan: in 2019 gaven 72 Kamerleden geen enkele gift op. Voor de hele onderzochte periode (2017 tot en met 2019) zijn dat er 42.

Bij sommige Kamerleden is dat logisch: sommigen zitten net in de Kamer, zoals de kersverse Eva van Esch (PvdD), die in oktober de zetel van Marianne Thieme overnam. Daarom is het belangrijk om rekening te houden met de anciënniteit van Kamerleden. Van de 42 Kamerleden met een leeg register zijn er 10 net aangetreden; 32 zijn al sinds de afgelopen Tweede Kamerverkiezingen Kamerlid. Als zij samen een partij zouden vormen – bijvoorbeeld de ‘Pechvogels’ – dan waren ze de grootste partij van Nederland.

De absolute koploper onder de cadeaukrijgers is Rudmer Heerema (VVD) met 121 geschenken. Als woordvoerder voor sport en onderwijs ontving hij veel uitnodigingen voor sportevenementen, zoals eredivisiewedstrijden of de TT in Assen. Remco Dijkstra (VVD) is een goede tweede met 116 presentjes. Zijn register staat grotendeels vol cadeaus onder grens van 50 euros: een sjaal, een slagroomtaart, een fruitpakket van 10,50 en een herbruikbaar waterflesje van Dopper (12 euro). ‘Ik ben ooit begonnen alles op te geven,’ zegt hij tegen FTM. ‘Ik wil daar geen gezeik over en integriteit is zo ongeveer je belangrijkste asset als Kamerlid.’

Een klein aantal parlementariërs is goed voor het gros van de giften

De verdeling van giften per Kamerlid toont een steile piek, wat duidt op een ongelijke verdeling. Een klein aantal parlementariërs is goed voor het gros van de giften. Dat sommige politici, bijvoorbeeld door hun woordvoerderschap, vaker iets krijgen dan anderen is logisch; dat zoveel Kamerleden helemaal niets gekregen hebben, is echter onwaarschijnlijk. We vroegen enkele lege-handen-politici om uitleg. Degenen die ons te woord wilden staan, verklaarden dat ze geen giften aannemen met een waarde hoger dan 50 euro.

Ook tussen de partijen bestaan flinke verschillen. Hou je van veel cadeaus, dan doe je er blijkens het register goed aan om Kamerlid te worden voor 50Plus of de VVD. Bij die partijen ontvangen, voor zover gerapporteerd, parlementariërs met afstand de meeste geschenken. Daar moet wel bij worden aangetekend dat ook binnen die partijen grote verschillen heersen. Heerma en Dijkstra trekken het gemiddelde van de VVD flink omhoog, en Henk Krol is in zijn eentje verantwoordelijk voor de hoge score van zijn fractie; hij ontving maar liefst 83 cadeaus, waaronder veel boeken en kleine presentjes (zoals een kaasplankje, een peper en zoutstel, en roodbont geblokte sokken). Toch heeft iedere VVD’er en 50Plusser ten minste één gift op zijn naam staan. Dat geldt niet voor fractieleden van andere partijen.

Onderaan bungelen het Forum voor Democratie, de PVV, de Partij voor de Dieren en DENK. Bij het FvD gaf niemand iets op. De PVV en de PvdD meldden beiden slechts één gift, en DENK meldde er twee. Slaan Kamerleden van deze partijen alle cadeaus af, of nemen ze het niet zo nauw met hun registratieplicht? We vroegen enkele fractieleden van deze partijen om toelichting. Frank Wassenberg (PvdD), Lammert van Raan (PvdD) en Esther Ouwehand (fractievoorzitter PvdD) lieten ons weten dat zij alle geschenken boven de 50 euro afslaan. Ouwehand voegde toe: ‘Spullen, spullen, spullen, we hebben er teveel van.’ Kamerleden van de PVV, het FvD en DENK reageerden niet.

Prominente ‘Pechvogels’

Hoe spannend het leven van Thierry Baudet oogde na de onthullingen over zijn privévluchten, zo oersaai lijkt het in het geschenkenregister. Baudet heeft geen enkel cadeau gemeld. Ook het reizenregister – waar Kamerleden alle buitenlandse reizen moeten opgeven die (deels) door derden zijn betaald – is bij hem nog altijd leeg. 

Baudet verklaarde destijds tegen het AD: ‘Ik was gewoon met een vriendengroep weg. Soms gaan we met de auto, soms anders. Maar als ik dit had moeten opgeven ga ik dat alsnog doen. Ik had niet het idee dat dit ook maar iets te maken had met mijn werk als politicus.’ Deze verwarring bij Baudet wekt lichte verbazing, aangezien Alexander Pechtold in 2016 en 2017 al in opspraak kwam door geschenken niet te melden, waarvan een keer nota bene vanwege hetzelfde soort gift: een privévlucht. Baudet heeft zijn trips ook na de onthullingen niet opgegeven; zijn register blijft leeg. FTM heeft Baudet herhaaldelijk om een toelichting gevraagd, maar kreeg geen reactie.

In een interview uit 2017 met HP/De Tijd lijkt Baudet te suggereren dat de Jong hem met pakken sponsort. Nadat Baudet een compliment krijgt over zijn blauwe maatpak, zegt hij: ‘Van Fokke de Jong, van Suitsupply, die steunt ons ook!’ Volgens de Jong was er echter geen sprake van een geschenk: ‘Hij is een keer bij ons geweest om een pak te halen. Toen heb ik gezorgd dat hij goed geholpen werd. Het is inmiddels lang geleden; het zou kunnen dat hij wat korting heeft gekregen, maar volgens mij heeft hij netjes afgerekend.’ Volgens De Jong loopt Baudet te koop met zijn steun, terwijl hij die helemaal niet heeft. ‘Dat vind ik niet zo netjes,’ aldus De Jong.

Tunahan Kuzu (DENK) werd verblijd met twee sierobjecten: een vaas en een porseleinen schildpad

Baudet is niet de enige fractievoorzitter die geen giften heeft gemeld. Ook bij Esther Ouwehand (PvdD) en Geert Wilders (PVV) staat de teller sinds de afgelopen Tweede Kamerverkiezingen op nul. Wilders, een van de nestors van het parlement, gaf in zijn jaren als Kamerlid twee keer iets op: in 2008 en 2012. Andere fractievoorzitters geven hier en daar een gift op, maar niet veel. Pieter Heerma (CDA) woonde een diner bij op kosten van het Rijksmuseum. Lilian Marijnissen (SP) kreeg een handgemaakte penning toen ze de titel Taalstaatmeester 2018 won, en Tunahan Kuzu (DENK) werd verblijd met twee sierobjecten: een vaas en een porseleinen schildpad. Beide zijn overigens te bewonderen in het DENK-museum op het partijkantoor in Rotterdam.

Klaas Dijkhoff, Esquires Best Geklede Man (foto: Mischa Schomaker, november 2017)

Er zijn ook partijleiders bij wie het register bol staat van de cadeaus. Henk Krol (50Plus) spant de kroon met 83 giften; hij kreeg bijna twee keer zoveel als alle andere fractievoorzitters samen. Klaas Dijkhoff mag met 12 geschenken ook niet klagen. Toen hij in 2017 de Best Geklede Man van het jaar werd, kreeg hij niet alleen dat dure horloge, maar ook 1000 euro aan shoptegoed bij de Bijenkorf. Voorts was hij drie keer te gast in de exclusieve Legends Lounge in het PSV-stadion, waar hij, na een diner bereid door sterrenkoks te hebben verorberd, vanuit de skybox zijn favoriete club kon zien spelen.

Volgens Kamerleden zelf duiden de grote verschillen niet op gaten in het systeem. Kamerleden met lege registers zeggen alle waardevolle cadeaus af te slaan. Het verschil ontstaat volgens hen dus niet door een gebrek aan registratie-trouw. Om deze bewering verder te onderzoeken brachten we de regels van het geschenkenregister en het toezicht hierop in kaart.

Wetgeving en toezicht

Er is geen wet die Kamerleden verplicht hun geschenken te registreren. Zodoende is nalatigheid geen zaak voor het Openbaar Ministerie of de rechter. Wel zijn er huisregels over het register. Een toezichthouder is er niet. Het Presidium van de Tweede Kamer (het dagelijks bestuur), onder leiding van Arib, spreekt Kamerleden wel aan waar nodig, zoals bij de affaire rond Baudet gebeurde. Maar het Presidium controleert niet of de meldingen van de Kamerleden volledig zijn en kan geen sancties uitdelen.

Wim Voermans, hoogleraar staats- en bestuursrecht aan de Universiteit Leiden, beaamt dat er geen toezicht op het geschenkenregister is. ‘Het systeem is afhankelijk van de goede wil van Kamerleden,’ zegt hij. ‘Zo’n systeem is kwetsbaar als een paar [Kamerleden] hun taak niet zo nauw nemen.’ Daarom is niet te zeggen of de dure cadeaus aan Pechtold en Baudet incidenten zijn, of het topje van de ijsberg.

‘Het is een privékwestie’

Maar zelfs al waren de regels van het geschenkenregister juridisch bindend, ze laten de Kamerleden veel ruimte om zelf te beslissen wat ze opgeven. In de integriteitsregels van de Kamer staat: ‘Het is aan het lid zelf om te bepalen of een specifieke omstandigheid redelijkerwijs als relevant voor het functioneren kan worden beschouwd.’ Dat is als een scholier die zelf mag bepalen of hij huiswerk moet maken.

De onduidelijkheid wordt versterkt doordat er naast het geschenkenregister ook een register voor buitenlandse reizen bestaat. Geschenken die je onder beide categorieën kunt scharen, zoals de privévluchten van Pechtold en Baudet, vallen dan makkelijk tussen wal en schip. Het is niet duidelijk waar ze precies thuishoren, en dus geven politici ze maar niet op. Duidelijker zou zijn om één register in het leven te roepen waarin alle soorten voordelen aan Kamerleden worden vermeld.

Zowel Pechtold als Baudet maakten dankbaar gebruik van de soepele regelgeving. Beiden pareerden de kritieken met het argument dat het een privékwestie was: ze hadden die geschenken niet ontvangen in hun rol als Kamerlid. Voermans vindt dat een ‘non-argument’. In 2016 schreef hij: ‘Het Kamerreglement maakt helemaal geen onderscheid tussen giften en voordelen die je hebt gekregen als privépersoon of als functionaris. Eigenlijk maar goed ook, want waar houdt de privépersoon op en waar begint de politicus?’

Natuurlijk zijn er uitzonderingen, vindt Voermans. Kamerleden hoeven niet plotseling presentjes van hun partner of kind op te geven. Wel moet duidelijk zijn wat die uitzonderingen zijn; dat is de enige remedie. ‘In landen met grote corruptieschandalen is het altijd hetzelfde verhaal. “Ik ben helemaal niet corrupt, ik heb gewoon vrienden. En dat kan ik heel goed scheiden, hoor.”’

De alarmbellen gaan af

Voermans is niet de enige die kritiek heeft op het Nederlandse systeem. GRECO, de Europese anti-corruptiewaakhond, waarschuwt al sinds 2013 voor het gebrekkige toezicht op het geschenkenregister. In hun evaluatie van 2018 constateerde de waakhond dat er op dit punt nog niets was verbeterd: GRECO haalde onder andere de kwestie van Pechtolds appartement aan. Het advies van de waakhond is helder: benoem een officiële toezichthouder die bevoegd is om onderzoeken in te stellen en sancties uit te delen.

Het Presidium wil dus wel een waakhond, maar dan eentje die niet zelf kan bijten

Dit tweede rapport van GRECO bracht Den Haag eindelijk in beweging. Begin deze week kwam het Presidium met het voorstel om een onafhankelijk toezichthouder in het leven te roepen: het college van onderzoek integriteit. Als de Tweede Kamer dit voorstel overneemt, zal dit college zich voortaan ontfermen over alle integriteitskwesties in de Kamer, waaronder het geschenkenregister. Wie vermoedt dat een Kamerlid de regels breekt, kan een klacht indienen. Het college onderzoekt dan of de klacht gegrond is. Blijkt vervolgens dat een Kamerlid de integriteitsregels heeft geschonden, dan kan het college een sanctie aanbevelen. De Tweede Kamer beslist uiteindelijk of deze sanctie wordt toegekend. Het Presidium wil dus wel een waakhond, maar dan eentje die niet zelf kan bijten.

Het voorstel lost niet alle problemen op. Nergens wordt verhelderd wat wel en wat niet in het register thuishoort, zodat de kans groot is dat het nieuwe college van geval tot geval de regels moet verduidelijken. Toch ziet Kamerlid Harry van der Molen (CDA) het als een belangrijke ontwikkeling. Hij zegt tegen FTM: ‘Voor de Tweede Kamer is dit een forse stap in het integriteitsbeleid.’ De Kamer zal zich binnenkort over het voorstel van het Presidium buigen. De vraag is nu of de Kamer het gat in haar eigen systeem wil dichten.