Tijdens deze social distancing, quarantaine en lockdown is een internetverbinding een sociale navelstreng. Internet werd bedacht als een middel om dichterbij te komen, en nu is het een manier om afstand te houden. Om contact te maken zonder contact.

Zoals elke technologie heeft ict twee gezichten en de coronacrisis illustreert beide. Internet kan bijdragen aan de overwinning op het virus, maar heeft ook bijgedragen aan de verspreiding. De drijvende kracht is mobiliteit. Dat vliegen zo goedkoop is geworden, is mede dankzij ict – het proces is vergaand geautomatiseerd en verdoehetzelfd. De accommodatiemarkt ook: denk aan Booking, TripAdvisor, Airbnb, enzovoorts. Het is een cliché, maar als een crisis licht werpt op de ware aard der dingen, dan is de digitalisering daar een goed voorbeeld van.

Deze pandemie is een wereldwijde cursus Skype, Facetime, Zoom, Houseparty en noem al die vergaderapplicaties maar op

Veel commentatoren zien de coronacrisis als een teken van wat er mis is met onze manier van leven, en een vermaning om te veranderen. Onder andere gaat het om de rusteloze gretigheid waarmee we van ervaring naar ervaring jagen, van festival naar vakantiebestemming. Onze verslaving aan events, de fear of missing out enen hoe alles daarvoor moet wijken. En dat er toch zulke goede virtuele alternatieven zijn voor al die verplaatsingen – webinars, videoconferencing, enzovoorts.

Maar je zou haast vergeten dat dezelfde krantenkolommen nog niet zo lang geleden vol stonden met zorgelijke beschouwingen over hoe kinderen ten prooi vallen aan obesitas en beeldschermverslaving omdat ze nooit meer ouderwets buiten spelen, hoe de middenstand ten onder gaat aan webwinkelen en de democratie wordt ondermijnd doordat wij ons verschansen in filterbubbels en echokamers. Social distancing: van nood naar deugd. Die door idealisten al wordt verheven tot strategische metafoor richting een betere toekomst. Kom uit je bubbel! Zet uit dat device en ga naar buiten! Enfin, nu even niet.

De grote vraag is wat het nieuwe normaal zal zijn als de pandemie voorbij is. Deze pandemie is een wereldwijde cursus Skype, Facetime, Zoom, Houseparty en noem al die vergaderapplicaties maar op. Ontleren we dat straks weer allemaal? Vast niet volledig. Amazon is bezig 100.000 nieuwe mensen aan te nemen, voor 17 dollar per uur, twee meer dan normaal, om de gigantisch gestegen vraag naar webshopartikelen te beantwoorden. Jeff Bezos is vast niet te beroerd om ze over een half jaar weer de laan uit te sturen, als de vraag weer gezakt is, maar gaat dat gebeuren? Openen die kleine detaillisten straks hun deuren weer, of zitten die dan bij Amazon op een reachtruck?

Van jacht op de ziekte naar jacht op de patiënt

Het medium dat een nieuwe betekenis gaf aan de term ‘viraal’ laat zich van zijn beste kant zien, mensen die elkaar via sociale media helpen, steunen en vermaken, maar ook van zijn slechtste. Er zijn al heel wat gevallen bekend van mensen die op grond van geruchten op sociale media ‘ge-out’ werden als coronadrager en een haatgolf over zich heen kregen. Werkgevers die zo iemand vervolgens op non-actief zetten, schoolbesturen die ze de toegang tot ouderavonden ontzeggen, enzovoorts. De tweede coronapatiënt van New York, een advocaat met een kantoor op Manhattan, werd nota bene ge-out door de New Yorkse burgemeester Bill de Blasio. Die noemde zijn naam niet, maar gaf wel zoveel persoonlijke details dat de tabloids er binnen een uur achter waren. Gevolg: manhunt by media.

In Lombardije gebruikt de politie locatiedata van mobieltjes om te controleren of mensen zich aan de lockdown houden

Het verbinden van gebruiksdata uit bijvoorbeeld smartphones aan actuele medische gegevens is volgens deskundigen een lastige opgave, zowel technisch als ethisch, maar over de hele wereld wordt naar wegen gezocht om dit voor elkaar te krijgen. Als big data geschikt zijn om ons gedrag te voorspellen en te sturen, moeten ze ook van nut kunnen zijn bij het management van een epidemie. Google, Facebook, Cambridge Analytica-zusje Palantir en tal van andere techbedrijven zijn bezig om te kijken hoe zij daar een bijdrage aan kunnen leveren. Met geaggregeerde, gedepersonaliseerde data, haastten zij zich erbij te zeggen. We zullen het moeten geloven. In Lombardije gebruikt de politie locatiedata van mobieltjes om te controleren of mensen zich aan de lockdown houden. ‘Veertig procent verplaatst zich te veel,’ liet een woordvoerder weten. (Als we in Nederland een lockdown krijgen en je wilt er onderuit: mobieltje thuis laten.) 

De Israëlische geheime diensten hebben de laatste jaren gigantische hoeveelheden persoonlijke data verzameld ten behoeve van ‘terreurbestrijding’, data die zij nu gebruiken voor de opsporing  van virusdragers. Alle kans dat overwegingen van privacy daarbij een ondergeschikte rol spelen.

De overheid van Zuid-Korea gebruikt data van beveiligingscamera’s, creditcardtransacties en locatiegegevens uit smartphones om besmettingspatronen te ontdekken, verzamelt zoveel mogelijk details over elke bekende coronapatiënt en publiceert ze. Werkadres, gebruikte openbaarvervoerlijnen, in- en uitstaphaltes, bezochte winkels, restaurants, massagesalons en karaoke-bars, of de drager wel of geen maskertje op had - wat men maar kan achterhalen. Overijverige burgers zoeken de bijbehorende naam , gooien die op internet en een online schervengericht is het resultaat.

Singapore doet iets dergelijks: ‘Patiënt 219 is een 30 jaar oude man, werkzaam op Senkang Fire Station (Bangkok Drive nr 50), is in een isolatiekamer in Sengkang General Hospital, en is familie van patiënt 236.’

Groen, geel, rood

China zou China niet zijn als ze daar al niet een straatlengte verder waren. Maak kennis met de Alipay Health Code, inmiddels geïntroduceerd in tweehonderd Chinese steden en gepland voor gebruik in het hele land. Het is een telefoon-app die je gezondheidsstatus bepaalt. Je geeft wat informatie over jezelf, die wordt gecombineerd met andere data die de overheid over je heeft en je krijgt een QR-code toegewezen in een van drie kleuren: groen, geen vrijheidsbeperking; geel, je bent een licht besmettingsgevaar en moet een week thuisblijven; en rood, je bent een groot risico en moet twee weken in quarantaine.

 Hoe het systeem je risicocategorie bepaalt is onbekend, de Chinese autoriteiten beweren dat dit gebeurt op grond van big data-analyse. Hoewel de app daar zelf niets over zegt, staat hij in verbinding met servers van de nationale politie, ontdekte The New York Times. 

De Chinese staatstelevisie toonde laatst beelden van controles in metrostations, waarbij iedereen de QR-code op zijn telefoon moet tonen voordat hij naar binnen mag. Het gaat razendsnel. Het bezit van een smartphone en het installeren van die app is daarmee de facto verplicht gesteld. In de provincie Zheijan zijn nu 50 miljoen mensen voorzien van dit digitale brandmerk, waarvan 98.2 procent met een groene code. Ongeveer 1 miljoen mensen hebben dus geel of rood.

Het vermoeden is dat de coronacrisis wordt aangegrepen voor een nog verdergaande vorm van sociale repressie

Het is een strategie van Beijing om internationale evenementen aan te grijpen voor het aanscherpen van de binnenlandse veiligheid, en dat aangescherpte regime naderhand gewoon in stand te houden. De extra legitimatie- en meldplichten die ter gelegenheid van de Olympische Spelen van 2008 en de Wereldtentoonstelling van 2010 werden ingevoerd, bestaan nog steeds. Het vermoeden is dat de coronacrisis wordt aangegrepen voor een nog verdergaande vorm van sociale repressie. Die kleurcode is nu een indicatie van virale besmettelijkheid, maar afhankelijk van welke data je het systeem voedt en hoe je die analyseert, kan die ook voor andere dingen gebruikt worden.

‘Tot nu toe, als je op je op het scherm van je telefoon op een link klikte,  wilde regering vooral graag weten wat voor link dat was. Nu wil de regering de temperatuur van je vinger weten en je bloeddruk,’ schreef Yuval Noah Harari laatst in de Financial Times. En het is zeker niet uitgesloten dat dat schermpje dat ooit zal kunnen. Een smartphone heeft nu al 14 sensoren die continu zaken registreren als locatie, beweging, acceleratie, luchtdruk, lichtomstandigheden, temperatuur, enzovoorts.

Het nieuwe achterhoedegevecht

Vorige week lanceerde de Singaporese overheid een app voor persoonlijk gebruik, TraceTogether, waarmee je telefoon via Bluetooth alle telefoons in je omgeving registreert. Als je ziek wordt, kan aan de hand van die data worden gereconstrueerd met wie je contact gehad hebt. 

Economische Zaken maakte vorige week bekend in gesprek te zijn met de telecomsector over het gebruik van locatiedata bij de strijd tegen corona

De kans is groot dat wij Azië in dit opzicht achterna gaan. Zoals de aanslagen van 9/11 wereldwijd het alibi vormden voor het opvoeren van surveillance, registratie van persoonlijke data en de beperking van onze privacy (denk aan operatie Prism), kan ‘Corona 2020’ een soortgelijke erfenis met zich meebrengen, maar dan gelegitimeerd door de volksgezondheid. Door het koppelen van databestanden, de steeds grotere nieuwsgierigheid van zorgverzekeraars en de (al dan niet legale) verspreiding van gezondheidsgegevens is het de laatste jaren al steeds moeilijker geworden je medische privacy te behouden; door corona kan dat een voldongen feit worden. Het achterhoedegevecht van privacy-activisten die bezig zijn de vorige oorlog te winnen.

Het ministerie van Economische Zaken maakte vorige week bekend eveneens in gesprek te zijn met de telecomsector over het gebruik van locatiedata bij de strijd tegen corona. Uiteraard spreekt men ook hier van ‘geaggregeerde, geanonimiseerde data’. De Autoriteit Persoonsgegevens (AP) is sceptisch. ‘Er wordt vaak te snel gezegd dat geanonimiseerde data geen persoonsgegevens meer zijn. Als wij dat nader onderzoeken, blijkt dat toch vaak anders te liggen,’ zegt Aleid Wolfsen, voorzitter van de AP. Als op op basis van ‘geaggregeerde, geanonimiseerde’ data duidelijk wordt dat één bepaalde burger een bijzondere rol speelt, dan wordt die burger interessant en is zijn of haar identiteit zo achterhaald. IP-nummer, geslacht en geboortejaar is meestal genoeg. Wolfsen: ‘We moeten niet over een maand wakker worden in een Big Brother-maatschappij.’

Wacht u voor de weerhaakjes

Overheden komen voor een keuze te staan: het aantal slachtoffers beperken met zoveel mogelijk surveillance en repressie en de schending van burgerrechten daarbij voor lief nemen, of de burgerrechten laten prevaleren en de kans op extra slachtoffers voor lief nemen. Dat is een politieke afweging, een afweging die voor iedereen nieuw is, die dus een diepgaand debat vereist. Hetgeen tijd kost – die er niet is. 

Dit soort data is interessant voor beleidsmakers en zorgverleners, maar ook voor verzekeraars. Toch op het strand geweest, nadat het verboden werd? Toch met meer dan drie mensen tegelijk rondgehangen op dat schoolplein? En toen nota bene besmet geraakt? Ben je dan nog verzekerd?

Technologie is een pijl met weerhaakjes. Eenmaal gepenetreerd laat hij zich moeilijk weer uittrekken

Digitale dienstverlening is meestal ‘gratis’, maar wel degelijk een transactie. Gemak in ruil voor autonomie, veiligheid in ruil voor privacy. En een nieuwe ruil kan zijn: gezondheid in ruil voor vrijheid. Algoritmen die ons nudge voor nudge richting het low risk laagland leiden, waar de drempels verwijderd, de tafelhoeken afgerond en alle gewoontes gezond zijn. ‘Hier uw zorgverzekeraar. U heeft nu code oranje, uw bewegingsvrijheid wordt ingeperkt. Blijf een week binnen en uw code geel zal worden hersteld.’

‘Het evenwicht tussen privacy en pandemiebestrijding is precair, twitterde Al Gidari van het Stanford Center for Internet and Society. ‘Het probleem is dat de schoolboeken hier niets over zeggen. Technologie kan levens redden, maar als je daarbij te veel inbreuk maakt op de persoonlijke levenssfeer, kan het nog meer levens in gevaar brengen.’

Technologie is een pijl met weerhaakjes. Eenmaal gepenetreerd laat hij zich moeilijk weer uittrekken. Straks zal in de meeste landen de conclusie zijn: we waren te laconiek, te laat en te laks. Dus: meer informatie, meer surveillance, meer controle. En de weerstand zal laag zijn. Het gaat immers om onze gezondheid? Niet bij je oma op bezoek kunnen terwijl ze ligt te sterven, gevolgd door een ‘technische crematie’ en een plastic zak met gesteriliseerde bescheiden? Dat nooit weer. Big Brother, bewaar ons.