De avond valt over Odessa aan de Zwarte Zee. In het oude stadscentrum lopen de nachtclubs en dure restaurants langzaam vol. Een snijdende wind blaast over de verlaten strandboulevard en kondigt een koude herfst aan. Aan de fel oplichtende horizon beginnen zeeschepen vol graan, zonnebloemolie en sojabonen aan een lange reis van Oekraïne naar de havens van Egypte, Spanje of Nederland. 

Al in de negentiende eeuw ontwikkelde Oekraïne zich als de graanschuur van het Russische tsarenrijk en de latere Sovjet-Unie. Het uitgestrekte land beschikt over 30 miljoen hectare humusrijke en extreem vruchtbare zwarte aarde: chernozem. 

Tegenwoordig worden er – naast traditionele granen en zonnebloemen voor de olie – vooral sojabonen geteeld en die soja wordt, volgens onder anderen onderzoekers van de Rabobank, een steeds winstgevender exportproduct voor het land. Op dit moment is Oekraïne, met een jaarlijkse opbrengst van 3,9 miljoen ton, al de grootste producent van soja op Europees grondgebied.

Door de wereldwijd stijgende vraag naar vlees, en de lage grondprijs in het uitgestrekte land, kan er veel geld worden verdiend met handel in de eiwitrijke pulp van sojabonen waarmee veevoer wordt verrijkt. 

Investeerders ruiken dan ook kansen. De afgelopen vijf jaar investeerden agro-industriële concerns als het Amerikaanse Cargill en het van oorsprong Nederlandse Bunge miljoenen dollars in de uitbreiding van hun productiecapaciteit in Oekraïne.

Een groot deel van de soja die de wereld over wordt gestuurd is genetisch gemodificeerd

China sloot in 2017 een exportovereenkomst met de regering in Kiev. Volgens internationale handelsstatistieken is de hoeveelheid soja die het sindsdien vanuit Oekraïne importeert met 84 procent gegroeid. 

Nederland was in 2019 – na Turkije en Wit-Rusland – de grootste afnemer van Oekraïense landbouwproducten. 

Maar een groot deel van de soja die vanuit de havens rond Odessa de wereld over wordt gestuurd is ongecontroleerde en illegale, genetisch gemodificeerde (ggo-)soja. Daarmee worden niet alleen Oekraïense wetten geschonden, maar ook het Associatieakkoord dat Oekraïne in 2014 sloot met de Europese Unie.

Verzesvoudigde sojaproductie

Eind 2019 reisde ik door Oekraïne om geruchten over grootschalige sojazwendel onder de loep te nemen. Ik sprak er met boeren en graanhandelaren, bezocht de havens van Odessa en het hoofdkantoor van Bayer-Monsanto in Kiev, het chemieconcern dat de genetisch gemodificeerde soja ontwikkelde.

Wat ik aantrof was niet best: iedereen bevestigde dat er in het land een enorme hoeveelheid illegale ggo-soja omgaat. Sindsdien is er bar weinig verbeterd. 

Sinds het Amerikaanse chemieconcern Monsanto (nu: Bayer-Monsanto) begin jaren negentig zaden op de markt bracht die bestand waren gemaakt tegen de bestrijdingsmiddelen die het concern ook zelf produceerde, is het wereldwijde areaal aan genetisch gemodificeerde gewassen razendsnel gegroeid. 

In de EU is zulke biotechnologie aan strenge toelatingsprocedures onderworpen. Ook Oekraïne heeft zijn regels: geen enkel genetisch gemodificeerd gewas is er toegestaan.

Toch concludeerde de buitenlanddienst van het Amerikaanse ministerie van Landbouw eind 2020 in zijn jaarlijkse rapportage op basis van ‘geruchten uit de industrie’ dat 65 procent van alle soja die Oekraïne exporteert genetisch gemodificeerd moet zijn. 

Oekraïne heeft dan ook geen beste reputatie als het gaat om naleving van de regels, zegt Tymur Shyshlov. Hij is een energieke dertiger die in Odessa werkt bij de graanhandeldivisie van Risoil, een in Genève gevestigd concern in productie, opslag en transport van zonnebloemolie, graan en soja.

Het is Shyshlovs taak om partijen landbouwproducten op te kopen, afnemers te zoeken en de logistieke eindjes aan elkaar te knopen. Hij chartert schepen en zorgt ervoor dat de granen en sojabonen uit het binnenland op tijd arriveren in het havengebied. Daar gaat het werk 24 uur per dag door. Bij de overslagterminal van Risoil wachten zeker dertig truckchauffeurs totdat hun lading kan worden gewogen en steekproefsgewijs gecontroleerd. 

Die uitgebreide procedures zijn geen overbodige luxe, weet Shyshlov. ‘Exportcontroles worden in Oekraïne nou eenmaal niet door de overheid uitgevoerd. Grote handelshuizen als wijzelf huren daarom eigen controleurs in. Wij hebben er immers belang bij dat de lading van een schip dat naar Indonesië vaart ook klopt met de Indonesische wet.’ Maar zo precies is niet elke exporteur, zegt Shyshlov. 

Green Deal

Op wereldschaal is de productie van de sojaboon sinds 1960 verzesvoudigd. In eerste instantie voor de olie, maar de marktwaarde schoot omhoog sinds het ‘schroot’ dat overblijft na de olieproductie als goedkope eiwitbron wordt bijgemengd in veevoer. Nu wordt er wereldwijd ongeveer 340 miljoen ton soja per jaar geproduceerd. 

‘Exportcontroles worden in Oekraïne nou eenmaal niet door de overheid uitgevoerd’

De Europese Unie importeert zo’n 35 miljoen ton, waarvan 6,6 miljoen ton binnenkomt via Nederland. Volgens het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV) gaat 93 procent van alle geïmporteerde plantaardige eiwitten naar veevoer. 

Op dit moment is volgens Nevedi, de Nederlandse Vereniging Diervoederindustrie, 67 procent van alle soja die hier binnenkomt nog afkomstig uit Zuid-Amerika. Maar sinds in Brazilië de extreemrechtse president Jaïr Bolsonaro de scepter zwaait en het kwetsbare Amazonewoud laat platbranden om plaats te maken voor sojaplantages, wordt de import uit dat land steeds controversiëler. 

Met de Green Deal wil de Europese Commissie de veehouderij daarom minder afhankelijk maken van die overzeese importen. 

Al in 2018 kwam de Commissie met een EU-Proteïneplan dat voorstellen doet voor de ontwikkeling van alternatieve eiwitbronnen en subsidies ter beschikking stelt aan boeren die weer zelf lupines, veldbonen en andere peulvruchten telen. 

Omdat het telen van soja vanwege klimatologische omstandigheden maar beperkt mogelijk is, ziet de Europese Commissie een belangrijke rol weggelegd voor landen aan de uiterste oostflank van Europa. 

Minder afhankelijk worden van Zuid-Amerikaanse soja is volgens directeur Henk Flipsen van Nevedi in elk geval in het voordeel van de Nederlandse veehouderij: ‘Voor ons is het is strategisch belangrijk om weer zelfvoorzienend te worden. De groeiende sojavraag uit China maakt ons kwetsbaar. Als wij [vanwege ontbossing, red.] opeens heel hoge duurzaamheidseisen stellen, kunnen Zuid-Amerikaanse producenten heel makkelijk hun lading naar Singapore of Shanghai sturen.’

Goedkope eiwitbronnen

Op verzoek van de Europese Commissie zijn alle EU-lidstaten aan de slag gegaan met het formuleren van eigen beleid. In december 2020 presenteerde het ministerie van Landbouw de Nationale Eiwitstrategie (NES) aan de Tweede Kamer. Daarin bevestigt het kabinet dat de Nederlandse veehouderij in 2025 grotendeels onafhankelijk moet zijn van importen van buiten Europa. 

Om dat te realiseren moeten boeren bijvoorbeeld meer gras, aardappelen en peulvruchten gaan telen. Ook moet er meer onderzoek worden gedaan naar hoe aquacultuur en de teelt van insecten kunnen bijdragen aan de eiwittransitie die de Europese Commissie voor ogen heeft. 

Maar om volledig te voldoen aan de Nederlandse vraag naar soja zou 198 procent van het binnenlandse akkerbouwareaal nodig zijn. Het ministerie van Landbouw concludeert daarom dat ‘de soja-import van buiten de EU niet zal verdwijnen. Het is immers een goedkope eiwitbron (…) en is vanuit commercieel perspectief niet eenvoudig te vervangen’.

‘Goedkope soja blijft belangrijk om consumenten goedkoop vlees aan te bieden’

Ook Nevedi, de brancheorganisatie van de diervoederindustrie, benadrukt dat goedkope soja belangrijk blijft om consumenten goedkoop vlees aan te bieden. 

Directeur Flipsen: ‘Natuurlijk is het belangrijk om een leefbare planeet na te laten aan toekomstige generaties en wij ondersteunen de transitiedoelen in de Green Deal. Maar we moeten oppassen dat we niet de concurrentiepositie van de Nederlandse veehouderij op het spel zetten. Europa moet daarom bereid zijn om elk beschikbaar stukje landbouwgrond te verkennen voor veevoer. Dus ook in Oekraïne.’ 

Binnengesmokkeld

Volgens een gezamenlijk rapport van de Voedsel- en Landbouworganisatie (FAO) en de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) van de Verenigde Naties worden uitgestrekte ex-Sovjetlanden als Oekraïne, Kazachstan en Rusland de komende decennia cruciaal voor het voeden van de wereld. De grond is er vruchtbaar, goedkoop en de verwachting is dat de landbouw er hoge opbrengsten blijft leveren – ook wanneer het klimaat verandert. 

‘Europa moet elk stukje landbouwgrond verkennen voor veevoer – dus ook in Oekraïne’

Sinds landbouwers ongeveer tien jaar geleden voor het eerst soja zaaiden, hebben grote conglomeraten in sneltreintempo vruchtbare grond opgekocht, zegt Volodymyr Onatskyi, die landbouwtechniek studeerde en sinds 2009 in het Oost-Oekraïense provinciestadje Sumy een bedrijfje runt dat zaaigoed en mest verkoopt. 

Ook op de chernozem rondom Sumy stortten grote ondernemingen zich op de teelt van soja, zegt Onatskyi. Volgens hem maken ze daarbij op grote schaal gebruik van genetisch gemodificeerde soja. 

We spreken elkaar tijdens een symposium over duurzame sojateelt op de universiteitscampus van Sumy, waar de luchtvochtigheid zo hoog is dat er in de koude maanden van het jaar een permanente mistdeken over de stad ligt. Tientallen boeren luisteren naar presentaties van de Donau Soja Organisatie, een in Wenen gevestigde club die probeert de commerciële teelt van duurzame en ggo-vrije soja te promoten.

Volgens de Oostenrijkse organisatie kan sojateelt in achtergebleven Oekraïense plattelandsregio’s boeren grote kansen bieden. De vraag naar duurzaam geteelde soja groeit immers onder consumenten in de EU. Maar volgens landbouwkundige Onatskyi gooit de ongecontroleerde teelt van illegale ggo’s roet in het eten. 

‘Helaas is uitvinden wat zich afspeelt lastig in een land zo corrupt als Oekraïne’

‘Wij vermoeden dat de eerste ggo-soja het land is binnengesmokkeld door een groot kippenbedrijf dat zo goedkoper veevoer wilde verbouwen,’ zegt Onatskyi. ‘Grote landbouwbedrijven die overstappen op ggo’s doen niet meer aan normale vruchtwisseling, ze putten de grond uit en spuiten veel chemicaliën. Ook worden de gewassen van conventionele boeren besmet met ggo-soja. Helaas is uitvinden wat zich precies afspeelt vaak lastig in een land zo corrupt als Oekraïne.’ 

Steekproeven

De meeste gemodificeerde soja is in een laboratorium ontwikkeld en resistent gemaakt tegen bestrijdingsmiddelen als glyfosaat of dicamba. Als boeren die zaden gebruiken, kunnen ze extreem efficiënt en supergoedkoop alle onkruiden op hun akkers verdelgen omdat ze alleen maar het pesticide hoeven te spuiten waartegen hun soja bestand is. 

Maar de nadelen tekenen zich ook af: na verloop van tijd worden de onkruiden zelf resistent, echt efficiënt is de ggo-soja in feite alleen bij grootschalige monoculturen, er bestaan grote vraagtekens bij de effecten van zulke landbouw op biodiversiteit en zadendiversiteit en boeren zijn in sneltreintempo afhankelijk geworden van enkele grote multinationals.

Vanwege de strenge toelatingsprocedures is het in de EU niet toegestaan om ggo-soja te verbouwen. De import ervan is tegelijkertijd aan strenge eisen onderworpen. 

Om de onderlinge handel te stroomlijnen tekenden de Europese Commissie en de Oekraïense regering in 2014 een omstreden Associatieakkoord. In de vrijhandelszone die daarmee ontstond, beloofde de regering in Kiev om zijn wettelijke regels voor plantgezondheid, bestrijdingsmiddelen en ‘genetisch gemodificeerde organismen’ gelijk te trekken met die van Europa. 

Ook zou Oekraïne binnen twee jaar na ondertekening van het verdrag zorgen voor ‘een doeltreffend inspectie- en controlesysteem om naleving van de bepalingen van de richtlijn te garanderen’ en registers aan te leggen ‘om de locatie van (…) gecultiveerde ggo's op te tekenen’. 

In het Associatieakkoord beloofde Kiev de wetten voor ‘genetisch gemodificeerde organismen’ gelijk te trekken met die van Europa

Onderzoekers van de Roemeense milieuorganisatie Agent Green namen in 2018 de proef op de som. Samen met het Milieu Instituut van de Oostenrijkse overheid deden ze veldtesten op zestig sojavelden in zes belangrijke Oekraïense productieregio’s. Ze verzamelden monsters, onderzochten die ter plekke en stuurden de resultaten in een koelbox naar het federale laboratorium van de Oostenrijkse overheid voor een tweede check. 

Op bijna de helft van de onderzochte velden trof het team twee genetisch gemodificeerde sojavarianten van Bayer-Monsanto aan. 

Eerder was ook al uit steekproeven van de Duitse biologische supermarkt Bio Landmarkt gebleken dat partijen Oekraïense soja besmet waren met ggo’s. In een aan Follow the Money doorgestuurde offerte biedt een bekende Oekraïense graanhandelaar zelfs openlijk 3.000 metrische ton ‘GGO en niet-GGO’ sojabonen aan. 

Sojazwendel

Wie er precies betrokken is bij de sojazwendel blijft een mysterie. Volgens de Oekraïense associatie van graanproducenten controleren slechts tien bedrijven 71 procent van de landbouwmarkt in het enorme land.

Conglomeraten met namen als Kernel of Ukrlandfarming zijn volledig geïntegreerde ondernemingen met honderdduizenden hectares aan landbouwgrond, en eigen vrachtwagenparken, treinen en havenfaciliteiten. De moederbedrijven zijn om fiscale redenen vaak via brievenbusmaatschappijen gevestigd op Cyprus (kippengigant Myronivsky Hilboproduct) of in Luxemburg (Kernel). 

Landbouwconcern Astarta heeft 220.000 hectare grond in Oekraïne en is met een productie van 36.000 suikerbieten de grootste suikerproducent van het land, de tweede melkproducent en tweede sojaverwerker. Het hoofdkantoor zit volgens gegevens van de internationale organisatie Land Matrix Initiative in Amsterdam. 

De moederbedrijven zijn om fiscale redenen gevestigd op Cyprus of in Luxemburg 

Zulke conglomeraten hebben een onvoorstelbaar grote omvang: het totale areaal van marktleider Kernel wordt geschat op zo’n 700.000 hectare grond. Concurrenten Ukrlandfarming en Myronivsky (MHP) zijn ietsje kleiner, maar gebruiken alsnog honderdduizenden hectares land voor de productie van zonnebloemolie, graan en soja. 

De concerns gebruiken vaak ingewikkelde netwerken van holdings, lokale stromannen, binnenlandse en buitenlandse dochterondernemingen om via duizenden pachtovereenkomsten met lokale boeren grote lappen grond in handen te krijgen. 

Onderzoekers van het Land Matrix Initiative hebben zich een beeld gevormd van 186 grote landacquisities sinds 2017 door het vergelijken van kadasterinformatie met jaarverslagen en andere openbare bedrijfsgegevens. In meer dan 13 procent van de gevallen zou het gaan om sojateelt. 

Ook rondom Sumy zijn sinds 2017 verscheidene grote landdeals gesloten: het in Luxemburg gevestigde Kernel pacht voor gemiddeld 50 euro per hectare op jaarbasis – en via verschillende dochterondernemingen – stukken grond van 7.000 en 15.897 hectare. Daarop wordt onder meer raapzaad, maïs en soja geteeld.

Over ggo-soja zegt niemand iets te weten 

Ukrlandfarming – voor 5 procent eigendom van het Amerikaanse Cargill – pacht 123.000 hectare grond in de buurt van Sumy, onder meer voor soja. Over illegale ggo-teelt zegt niemand iets te weten. 

Kernel benadrukt in zijn meest recente jaarverslag dat het ‘alleen soorten en hybriden van zaden gebruikt die zijn opgenomen in het Staatsregister van Plantensoorten geschikt voor Cultivatie Oekraïne’. 

Een woordvoerder van Ukrlandfarming laat via e-mail weten nergens ‘in significante volumes’ soja te produceren. 

Zelfs ontwikkelaar Bayer-Monsanto lijkt het niet te deren dat er in Oekraïne op grote schaal patentbreuk plaatsvindt. ‘Wij hebben geen ggo-soja geregistreerd in Oekraïne,’ redeneert woordvoerder Vitaliy Fedchuck in een steriele kantoorruimte in het oude stadscentrum van Kiev. ‘Als wij niets hebben gepatenteerd kan er ook geen patent gebroken worden. Op geruchten over illegale export kan ik natuurlijk geen commentaar geven. Wij hebben immers geen concrete plannen om ggo-soja in Oekraïne te introduceren.’

Het Nederlandse ministerie van Landbouw blijft overtuigd van Oekraïne als sojaproducent. Ondanks de weinig geruststellende berichten over de enorme schaal van de illegale export, het niet-naleven van het Associatieakkoord, de risico’s op milieuvervuiling, de ontbossing, de gigantische landconcentratie en het gebrek aan traceerbaarheid van de gewassen die worden geëxporteerd. 

Ukrlandfarming laat weten nergens ‘in significante volumes’ soja te produceren

Oekraïne produceert tegen concurrerende prijzen grote hoeveelheden eiwithoudende grondstoffen,’ reageert een woordvoerder van Landbouw via e-mail. ‘Zoals alle importen moeten ook Oekraïense producten voldoen aan dezelfde strenge eisen die ook in de EU gelden. In het associatieakkoord zijn vergaande afspraken gemaakt over harmonisatie van wetgeving en regels. Nederland is daar als belanghebbende EU-lidstaat nauw bij betrokken. De inzet er op gericht dat Oekraïne vaart blijft houden met het overnemen en implementeren van Europese regelgeving.’

Problemen meeverhuizen

Begin augustus is in het Oekraïense parlement een nieuw wetsvoorstel gepresenteerd dat verandering zou moeten brengen. Tot die tijd gelden er géén formele sancties voor boeren die gesnapt worden als ze illegaal ggo-soja verbouwen en voert de douane géén havencontroles uit. 

Friends of the Earth, een internationaal netwerk van milieuorganisaties, waarschuwt daarom dat ondoordachte verplaatsing van de sojaproductie kan betekenen dat de problemen gewoon meeverhuizen van Brazilië naar Oekraïne. 

Om de door de Europese Commissie gewenste omschakeling toch duurzaam te laten verlopen werkt Nevedi mee aan het project Fields of Europe: een initiatief van de Oostenrijkse Donau Soja Organisatie om standaarden te introduceren voor in Europa geteelde soja. 

Maar ook dat is geen garantie op 100 procent duurzaamheid. ‘Het is erg lastig en duur om precies in kaart te brengen welke sojaboon waar precies vandaan komt,’ zegt directeur Flipsen van Nevedi. ‘Als we goedkoop vlees willen blijven produceren moeten we uitgaan van de rek en veerkracht van het Nederlandse bedrijfsleven. De realiteit is dan simpelweg dat in landen als Brazilië of Oekraïne andere regimes aan de macht zijn en we soms genoegen moeten nemen met andere condities dan we in Nederland gewend zijn.’