‘…maar is het financieel wel gedekt?’ ‘…mooi plan, maar het geld is op.’ ‘…gratis bier zeker, haha.’ Een beetje parlementariër loopt liever niet tegen dit soort mokerslagen op. Die kijkt wel drie keer uit voor 'm dat overkomt. Want ja, alles leuk en aardig, maar de begroting moet kloppen, dat zit er bij alle fracties goed ingeramd. Het huishoudboekje van de overheid moet op orde. Aardgas in de grond houden vanwege bevingsgevaar? Moet er wel elders in de begroting ruimte worden gemaakt. Het lijkt zo klaar als één plus één is twee. Een euro kun je maar één keer uitgeven, ook de overheid beschikt niet over een geldboom. Zeker in tijden van recessie, als de staat meer geld kwijt is aan bijstand en minder binnenkrijgt aan belastingen omdat mensen minder verdienen, dreigen tekorten en een oplopende staatsschuld. Dat moet dan, ten koste van (nog meer) werklozen, op orde worden gebracht.

Hoezo is het geld ‘op’?

Maar er is iets geks. Als een economie groeit gaat dat gepaard met geldcreatie. Waarom doen we dan in een recessie ineens of de geldstroom eindig is? Geld is een menselijk verzinsel. Wat bedoelen we dan eigenlijk als we zeggen dat het geld ‘op’ is?

Geld is een menselijk verzinsel. Wat bedoelen we dan eigenlijk als we zeggen dat het geld ‘op’ is?

De verplegers en de ingenieurs zijn niet ‘op’, in een recessie. Integendeel, er zijn er meer dan ooit beschikbaar, ze staan in rijen te wachten op werk! Wat is er dan zo ontzettend ‘op’ dat we ze niet meer kunnen inzetten? Als geld staat voor het vermogen iemand iets voor je te laten doen of te maken – wat m.i. de essentie van geld is - dan is geld juist ontzettend ‘niet op’ in een recessie. Het is meer ‘over’ dan ooit. En juist in hoogconjunctuur, terwijl het op het ministerie van Financiën tegen de plinten klotst, is geld, in de zin van beschikbare productiecapaciteit, juist wél op. Iedereen is vol bezet, een extra verpleger inzetten kan alleen door een brandweerman bij zijn dienst weg te halen en om te scholen, maar ook bij de brandweer zitten ze knijp. Verwarrend. Waar zit de denkfout? De sleutel zit hem in de retoriek van het huishoudboekje. Geld kan helemaal niet op. Wanneer er als smeermiddel in de maatschappij behoefte is aan geld om een werkloze verpleger aan een hulpbehoevende zieke te koppelen, moet de overheid zorgen dat dat geld wordt bijgemaakt.

ABN Amro uit de boeken, hoera!

Dat we dat niet doen komt, denk ik, door twee misvattingen over het wezen van staatsschuld. Het is een schuld aan jezelf - het is dus een fantoomschuld. En: het is een bruto post; er staan bezittingen tegenover die, in het geval Nederland, zelfs meer waard zijn dan de schuld. Een aardige illustratie van dat laatste is te vinden rondom de laatste ramingen van het Centraal Planbureau (CPB), waarin van alle meevallers deze misschien wel de verrassendste was: de staatsschuld gaat pijlsnel dalen! Het kan dus toch. Dat nare getalletje, die taaie schuld-als-percentage-van-bnp, dat omineuze quotum dat in zijn eentje zo’n beetje symbool staat voor de EMU-crisis. Dat cijfertje, dat verdorie maar groeit naarmate je er harder tegenaan bezuinigt, omdat de noemer van het quotum (het bnp) vrolijk meedaalt met de teller (de schuld), daarmee allengs talloze gezinnen met werkloosheid in de ellende stortend. Dat quotum dus, dat zakt in Nederland nu ineens! Zomaar, of het niets is, met ruim twee procentpunt naar iets meer dan 65 procent. De reden: men heeft alvast de beursgang van ABN Amro ingepenseeld. Hoera! Maar wacht eens even, was de reactie van een RTL-collega toen ik hem dit meldde: dat is toch niet het hele verhaal? Die daling van de schuld op de rechterzijde van de overheidsbalans door de verkoop van ABN Amro is toch brúto, er daalt aan de bezíttingenkant van de balans toch een activumpost net zo hard mee? Is het niet, mits neutraal gewaardeerd in de verkoop, lood om oud ijzer? Neen. Althans: ja, natuurlijk heeft de collega gelijk. Zo zou je ernaar móeten kijken in een financieel beheer dat niet volslagen van de pot is gerukt. Maar neen, hij heeft geen gelijk waar het de reden van het juichen om het dalend schuldquotum betreft. Want we juichen puur om de geïsoleerde afname van het schuldquotum, ongeacht het bezit wat daarmee van de hand wordt gedaan, en de inkomensstroom, in dit geval dividend, die dat vertegenwoordigt. Zou de BV Nederland op de beurs staan, zou elke aandeelhouder hier dwars doorheen kijken en geen stuiver extra voor een aandeel Nederland over hebben door een dergelijke desinvestering. Maar zo kijken we niet. Nederland-als-overheid komt er in onze beeldvorming en in internationale vergelijkingen ineens wel stukken beter voor de staan, al verkochten we het kip met de gouden eieren en ons tafelzilver erbij, door de eenzijdige focus op één kant van de balans.

Geen schuld maar bezit!

Tellen we al onze bezittingen op, dus niet alleen het belang in ABN Amro maar ook ons Gas, de computers van de overheid, haar gebouwen, onze wegen, etcetera, dan overtreft ons gemeenschappelijk bezit in ruime mate onze schulden. Kijk maar, het staat er echt,het CBS heeft het zelf uitgerekend.

Ons bezit is 825 miljard waard en daar staat een schuld tegenover van ‘slechts’ 495 miljard. Netto waarde: 330 miljard

Ons bezit is 825 miljard waard en daar staat een schuld tegenover van ‘slechts’ 495 miljard. Netto waarde: 330 miljard. Eigenlijk hebben we dus geen schuld van 65 procent van het bnp, doch een eigen vermogen van plus 43 procent van het bnp (en dan tel ik de fiscale claim op pensioenen nog niet eens mee). Snel, wie belt kredietbeoordelaars als Standard & Poor's even, want niemand schijnt daar goed op te letten. Ook niet de Europese Commissie en evenmin de OESO; die reppen in hun aanbevelingen aan Nederland met geen woord van ons staatsbezit. Als die nietszeggende brutoschuld maar laag genoeg is, zo redeneert men. Maar het is niet eens per se nodig om de tastbare bezittingen in de beschouwing mee te nemen, om tot de conclusie te komen dat overheidsschuld als financieel fenomeen-op-zich een non-issue is.

Schuld, maar aan wie?

Staatsschuld doet niet terzake want het is een schuld van ons allen aan…ons allen. Gewoon een min en een plus die je tegen elkaar kunt wegstrepen. Goed, er zijn wat randvoorwaarden, zullen we zo zien, maar daarbuiten is het mantra ‘schuld doorschuiven aan onze kinderen’, ook zonder de staatsbezittingen erin te betrekken, volkomen misplaatst. Want de ontvangers van alle toekomstige rentes en aflossingen, dat zijn ook onze kinderen. Of u misschien zelf nog, over 25 jaar, als ontvanger van een pensioen uit een fonds dat belegt in staatsleningen. Dit illustreert het bijkomend voordeel van uitgifte van staatsleningen – het zijn titels waar spaarders weer in kunnen beleggen!

Tijdmachine

Onze kleinkinderen hoeven, als wij allang tussen zes planken liggen, echt niet met een tijdmachine geld naar ons terug te boeken, net zoals min als wij nu krom moeten liggen voor leningen die begin 19^e eeuw zijn aangegaan voor de aanleg van het Noord-Hollands Kanaal of de Tiendaagse Veldtocht tegen de Belgen. Wie dit maar gek financieel gegoochel vindt, kijke er zo naar: elke generatie maakt aan producten en diensten op wat ze zelf produceert. Wij hoeven geen kogels voor de kanonnen of handjes voor het graven van het kanaal naar Koning Willem I en II terug te sturen omdat zij die toen ‘op de pof’ kochten. En onze kleinkinderen hoeven geen windmolens of verleende gezondheidszorg naar ons terug te sturen omdat de overheid nu toevallig rood staat. De enige reden waarom een generatie zichzelf tekort doet is door minder te produceren dan ze aankan, door mensen werkloos aan de kant de houden. Daar is maar één simpel dingetje voor nodig: stop de obsessie met hoge schuld! Zelfs het IMF zegt het: ‘high debt – just live with it’

Investeren? Doen!

Het Noord-Hollands kanaal ligt er nog steeds en onze kinderen zullen profiteren van de gratis stroom als we voor hen een park windmolens achterlaten. Kortom: niet alleen is de staatsschuld als financieel fenomeen onschuldig; er worden ook nog eens mooie dingen mee gecreëerd, zodat er per saldo iets ontstaat uit niets. Kijk maar, wat er, opgeteld, in Nederland gebeurt als de overheid voor een mooi project 10 miljard leent:     Met enig geluk is de netto waardecreatie zelfs groter dan 10, omdat de wegenbouwer zijn geld ook weer uitgeeft of herinvesteert (de zogenaamde multiplier). De conclusie moet zijn dat Nederland moet dóórgaan met geld lenen van zichzelf en mooie projecten starten zolang dat wenselijk is. En zolang het wenselijk is, is het ook mogelijk, zullen we zo zien. Die wenselijkheid moet je breed opvatten, want het profijt van bijvoorbeeld goede infrastructuur of houdbare energievoorziening is een voorwaarde voor een goede ontwikkeling, óók in de private sector. Dat blijkt bijvoorbeeld uit deze wat oudere studie van de Chicago FED, met de nogal spectaculaire conclusie dat de voorraad overheidsactiva de meest bepalende factor is voor de groei van de productiviteit in de gehele economie:

 Ja, maar... te veel overheid, brrr

Klinkt dit alles als vloeken in de kerk, of op zijn minst als ‘gratis bier’? Als het allemaal zo simpel is als net voorgesteld, waarom doen we dan zo moeilijk over staatsschuld en investeren door de overheid? Dat is een heel goede vraag met een vrij deprimerend antwoord: omdat het uit de mode is. De neoliberale wending vanaf 1980 vindt alles wat naar overheid ruikt verdacht en huivert voor staatsschuld als fenomeen-op-zich, ontdaan van elke context in de reële economie zoals hierboven beschreven. En grijpt gretig de gelegenheden aan die zich voordoen, om daar links en rechts als incassobureau-executoir eens flink in te snoeien, voormalige staatsmonopolies in private handen als die van Carlos Slim gevend. Merk op dat het IMF, in relatie tot eerdergenoemde studie, meerdere petten op heeft, zoals uiteengezet in The Guardian. De tijdgeest heeft ons dus jammer genoeg opgezadeld met een aantal kostbare blinde vlekken. Maar een overheid kan toch niet maar eindeloos doorgaan met geld lenen om mooie dingen neer te zetten of de zorg te laten exploderen? Dat is natuurlijk waar. Als iedereen volle bak aan het werk is, de verpleegsters en ingenieurs en machines vol bezet zijn en grondstoffen bijna op, dan is verdere stimulering door overheidsinvesteringen en -consumptie niet meer mogelijk. Maar dat is nu precies de crux: de reële economie moet aangeven waar de grens ligt. En niet een abstracte Brusselse boekhoudregel. In de praktijk komt het erop neer dat de overheid, al dan niet met inbegrip van de centrale bank om de boel eventueel monetair te financieren, moet doorgaan met stimuleren en investeren totdat de inflatie door schaarste aan productiemiddelen begint op te lopen. De gevorderde lezer merkt op dat hiermee indirect ook paal en perk wordt gesteld aan te grote handelstekorten.

Ja, maar... boze financiële markten

Maar wordt je als land niet genadeloos afgestraft met een hoge rente door de financiële markten als je schuld hoog is? Het antwoord is: neen, een normaal land dat over zijn eigen geld gaat en leent in de eigen valuta hoeft daar geen last van te hebben. Het bekendste voorbeeld is Japan, dat kent de hoogste staatsschuld en de laagste rente. Maar het geldt voor meer landen, kijk maar: hoe hoger de schuld, hoe lager de rente, gemiddeld genomen: Terzijde: wat voor ons als EMU lidstaat vervelend is, is dat we geen normaal land zijn. Monetair en eigenlijk ook fiscaal zijn we een provincie van de ECB en Brussel. We lenen in een valuta die we niet zomaar kunnen bijdrukken, waardoor we in tegenstelling tot bijvoorbeeld de VS of Japan wél failliet kunnen gaan. Mochten de financiële markten bloed ruiken, dan kunnen we daardoor wel degelijk in de problemen komen, zagen we in de eurocrisis aan landen als Italië en Spanje. Dat lossen we dan op met wrakke begrotings- en schuldnormen maar die belemmeren onze mogelijkheden eigenlijk alleen nog maar verder. Ziehier de reden waarom de EMU-werkloosheid het dubbele is van die in de VS is en tripel die van Japan. Maar dat alles doet niets af aan het betoog voor meer overheidsinvesteringen; het enige is dat ze aan centraal ‘federaal’ Brussels gericht is en niet aan Den Haag.

Ja, maar…bruggen naar nergens & gratis bier

Tenslotte nog iets over de angst dat de overheid vooral stomme dingen doet, zoals een brug bouwen naar nergens (luidt, geloof ik, het cliché), of gratis bier uitdelen aan iedereen (foei!). Los van het feit dat er weinig van klopt – kijk maar naar dit filmpje van Mariana Mazzucato –, is de wedervraag: als we dan zo bang voor ‘bruggen en bier’ en daarmee te kennen geven de kwaliteit van activa belangrijk te vinden, waarom wordt er dan in geen enkele OESO- of EC achtige aanbeveling, zoals eerder geconstateerd, met een woord over overheidsbezittingen gerept? Zó belangrijk vinden we het kennelijk ook weer niet, wat overheden met hun geleende geld uitspoken. Overigens is gebrek aan investeringsplannen op dit moment niet waar het aan schort in de EU, doch aan ‘geld’, denken we. Zelfs in een regio die aan handelsoverschot alleen al 25 miljard per maand overhoudt, kunnen we ons niet over misplaatste schulddogma’s heen zetten. Dus leveren we onze ziel geheel onnodig maar uit aan de Chinees. Om te huilen.

Samenvattend

Gedenk de Belgen. Die hebben een veel hogere staatsschuld dan wij. Dondert ze dat wat? Neen natuurlijk. Ze hebben er prima pils en dat vloeit gewoon door. Proost!