Het is 11 december 2019, ‘s middags rond twee uur, en er schijnt een waterig zonnetje over het Brusselse Luxemburgplein. Ursula von der Leyen, kersvers aangetreden als voorzitter van de Europese Commissie, gaat er de vergaderzaal binnen van het Europarlement, geflankeerd door haar nieuwe ‘Klimaatcommissaris’ Frans Timmermans. Zij is gestoken in een wit jasje met een subtiele speld van de Europese vlag, hij in een nonchalant openhangend maar stemmig donkerblauw pak. Von der Leyen gaat haar Green Deal aan de wereld presenteren. Het politieke meesterplan dat in 2050 van Europa het eerste klimaatneutrale continent moet hebben gemaakt.

Man op de maan

Nooit eerder zegde een Europese Commissie zo expliciet toe de economie duurzamer te maken. De stakende scholieren van Fridays for Future, de over het continent uitgewaaierde klimaatprotesten van Extinction Rebellion, de gestage groei van groene partijen, maar ook de toenemende droogte, de zorgwekkend snelle insectensterfte, de smeltende gletsjers en de steeds frequentere bosbranden nopen de Europese politieke elite tot actie.

'Groeimodel op basis van fossiele brandstoffen en vervuiling is niet meer van deze tijd'

Volgens Von der Leyen is de Green Deal dan ook een heus ‘man-op de-maanmoment’. Onder haar leiding moet de CO2-uitstoot drastisch dalen, wordt het oerbos gered, het vervoer elektrisch gemaakt én komen er nieuwe banen bij. De Europese Unie moet wereldleider worden in klimaatvriendelijke technologie en groene financiering. ‘Ik ben ervan overtuigd dat het oude groeimodel, gebaseerd op fossiele brandstoffen en vervuiling, niet meer van deze tijd is,’ zegt een ambitieuze Von der Leyen. ‘De Green Deal is onze nieuwe groeistrategie. Europese burgers zijn al begonnen met het aanpassen van hun leefstijl om de planeet te beschermen. Onze Green Deal maakt duidelijk dat ze daarin niet alleen staan.’

Op het schild

Ursula von der Leyen wordt na de verkiezingen van mei 2019 uit het niets op het schild gehesen als voorzitter van de Europese Commissie. Ze was tot dat moment de Duitse minister van Defensie, onder vuur vanwege schimmige aanbestedingen. Over verduurzaming, het klimaat of milieuvervuiling had de CDU-politica uit de entourage van Angela Merkel zich daarvoor nooit zo uitgelaten. Ze streeft vooral naar een Unie die niet langer wordt gegijzeld door nationale belangen, vertelde ze enkele jaren geleden aan weekkrant Die Zeit.

De Europese regeringsleiders zijn het lang oneens over de voorkeurskandidaten van het Europarlement. Om een leiderschapscrisis af te wenden, wordt uiteindelijk Von der Leyen naar voren geschoven voor de hoogste post in de EU. Maar ze moet die positie zwaar bevechten in het parlement dat door haar kandidaatstelling eerst buitenspel was gezet. In Duitsland zijn bovendien de Groenen als tweede partij uit de bus gekomen, en nu opeens een factor om rekening mee te houden. 

Het 24 pagina's tellende document is uitgedacht achter de blauwglazen façade van het Berlaymont-gebouw en ronkt van de ambities

De campagne van Von der Leyen concentreert zich op verduurzaming van de economie. Ze houdt toespraken en zoekt parlementariërs op in hun werkvertrekken. Het charmeoffensief bezorgt haar uiteindelijk een zeer krappe meerderheid – maar Ursula von der Leyen kan aantreden als eerste vrouwelijke voorzitter van de Europese Commissie. Enkele maanden later, in december, presenteert ze haar Green Deal.

Actieplannen en strategieën

De Green Deal is (volgens de Europese Commissie zelf) zowel een politieke leidraad als een stappenplan. Het 24 pagina’s tellende document is achter de blauwglazen façade van het Berlaymont-gebouw aan de Brusselse Wetstraat uitgedacht door allerlei beleidsgroepen, ambtenarenclusters, en politiek adviseurs en ronkt van de ambitie: in 2050 moet de CO2-uitstoot door transport met 90 procent zijn gedaald, en een miljoen laadpalen voor elektrische auto’s zijn neergezet. In de landbouw moet het gebruik van bestrijdingsmiddelen en kunstmest omlaag. De kolenwinning moet worden afgebouwd en Natura2000-gebieden worden aan elkaar geknoopt om een grote, groene corridor te creëren. Kantoorgebouwen worden gerenoveerd, huizen geïsoleerd. Er komen maatregelen tegen het onnodig wegwerpen van elektrische apparaten. Er wordt meer geïnvesteerd in duurzame technologieën, en de uitstootnormen voor personenauto’s worden aangescherpt. Een belasting op vliegtuigbrandstof wordt overwogen. 

Wat betekenen die hoogdravende voornemens nou precies? Is het grootspraak van politici van middenpartijen die electoraal willen meeliften op de groene golf? Of is het een haalbare – misschien zelfs door overtuiging gedreven – lijst die van Europa ook echt een duurzaamheidsvoorloper kan maken? 

En wie mag meepraten over, en meeschrijven aan, alle beleid dat nodig is om de Green Deal te verwezenlijken en wie profiteert daarvan? Hoe en wanneer legt de Europese Commissie politieke verantwoording af?

Kritiek van alle kanten

Wat in elk geval nu al duidelijk is: de Green Deal gaat vreselijk veel geld kosten. Eén biljoen (dat is een 1 met 12 nullen) euro in totaal, zo  heeft de Commissie berekend. Tot aan 2030 is er elk jaar 260 miljard euro aan extra investeringen nodig. Er komt wel een Just Transition Mechanism, een nieuw fonds om arme mijnbouwregio’s en andere krimpgebieden financieel bij te staan. Maar welke belastingconstructies, welk bankenbeleid en hoeveel wetswijzigingen het benodigde geld bij elkaar moeten sprokkelen, is dan weer koffiedik kijken. 

Industriële lobbyclubs scherpen de messen om ervoor te zorgen dat de beloftes in de Green Deal zich nooit materialiseren

Von der Leyen wil het bestaande EU-budget aanspreken, de Europese Investeringsbank (EIB) meer duurzame projecten laten financieren, en belastingheffing mogelijk maken op importproducten uit landen met een minder gedegen duurzaamheidsbeleid. 

Er is van alle kanten kritiek op de Green Deal. De groene partijen in het Europarlement steunen Von der Leyen niet. Ze vinden haar meesterplan te onduidelijk en te weinig ambitieus. Nationalistisch rechts ziet er een machtsgreep in van de Europese Commissie. En alle grote industriële lobby's scherpen hun messen om zeker te stellen dat de beloftes in de Green Deal zich nooit zullen materialiseren. 

Anja Hazekamp, namens de Partij voor de Dieren in het Milieucomité van het Europarlement, zet vraagtekens bij de politieke bereidheid om gevestigde belangen te trotseren: ‘Het welslagen van de Green Deal hangt af van hoe ver de Commissie wil gaan. Op dit moment financiert de EU bijvoorbeeld in Azië reclamecampagnes voor de verkoop van meer Europees rundvlees. Frans Timmermans zei alvast in een parlementaire hoorzitting die campagnes niet te stop te zetten, ondanks de klimaatimpact van rundvleesproductie. Als hij zo’n simpele maatregel al niet ziet zitten dan vraag ik me af hoe serieus we die Green Deal eigenlijk moeten nemen.’

Complex web

Desondanks is Klimaatcommissaris Timmermans voortvarend aan de slag gegaan. De Limburger moet een complex web aan beleidsinitiatieven, richtlijnen, strategieën en verdragen gaan weven om de Green Deal gestalte te geven. Op 4 maart presenteerde hij een Klimaatwet die onder dat web een juridische basis moet leggen. De gelijktijdig losgebarsten coronacrisis lijkt de Europese Commissie niet te deren. Een woordvoerder: ‘De Green Deal is uiteindelijk vooral een duurzame economische groeistrategie die deel kan uitmaken van het herstelplan dat Europa nodig heeft ná corona. Onze gezondheid is immers nauw verweven met slechte luchtkwaliteit, verminderde biodiversiteit en ontbossing.’

Timmermans heeft in elk geval al aangekondigd wat zijn plannen zijn voor de rest van dit jaar: een ‘renovatiegolf in de bouwsector’ tot stand brengen; een strategie voor windenergie opstellen; beleid presenteren om de staalindustrie te verduurzamen; en nieuwe wetgeving voor batterijen introduceren. We kunnen ook nog een ‘Actieplan Circulaire Economie’ tegemoet zien, een nieuwe ‘Industriestrategie’ en een ‘Klimaatadaptatiestrategie’. 

Vandaag publiceert de Commissie allereerst haar ‘Biodiversiteitsstrategie’ met de Farm to Fork-strategie die tezamen de landbouw moeten verduurzamen. Een Commissie-woordvoerder weigerde op voorhand meer inzicht te geven over de praktische invoering van de beide landbouwstrategieën, welke regels bindend worden, en hoe de doelstellingen voor minder pesticidengebruik worden gerealiseerd.

Politiek pleisterwerk

De Europese Unie is een complex bouwwerk van instituties en nationale belangen waarin conflicten, lobby’s, draaideuren en financiële verstrengelingen schuilgaan in een kakofonie van ketelmuziek voor de bühne en pleisterwerk in achterkamertjes. Om de Green Deal te verwezenlijken moet juist hier inhoud worden gegeven aan een vooralsnog betekenisloze lijst met politieke ambities. Over hoe dat precies zijn beslag krijgt, bestaan op dit moment meer vragen dan antwoorden. 

Het Europarlement zet al vraagtekens bij de verenigbaarheid van de Green Deal met grote handelsverdragen

Het Europees Parlement zette al vraagtekens bij de verenigbaarheid van de Green Deal met de grote handelsverdragen die de Europese Commissie wil afsluiten. Volgens interne documenten heeft de nieuwe Biodiversiteitsstrategie inmiddels ook al geleid tot een ambtelijke oorlogje tussen het directoraat-generaal Milieu en het directoraat-generaal Landbouw. 

Intussen lopen de industriële lobbyclubs zich warm om hun belangen veilig te stellen. Chemiegiganten als Bayer CropScience werpen hun gewicht in de strijd tegen bindende regels om pesticiden in de landbouw aan banden te leggen. De brancheorganisatie van Europese kunststofverwerkers keert zich zoals gewoonlijk tegen pogingen om het gebruik van plastic te verminderen.

Financiële vuurkracht

En kan het Europese energienetwerk wel echt duurzamer worden? De Europese Commissie investeert tegelijkertijd tientallen miljarden euro in nieuwe lng-terminals voor onder meer Polen en Griekenland. Wat betekent het dat de Amerikaanse vermogensbeheerder BlackRock in de arm is genomen om het adviesrapport te schrijven voor verduurzaming van de bankensector? Wat zijn de effecten van het wegbezuinigen van 7,5 miljard uit het ene fonds om financiële vuurkracht toe te dienen aan het nieuw opgetuigde Just Transition Fund voor armere regio’s? Hebben gemeenschappen van burgers nog invloed op zulke beslissingen?

Dat er een Green Deal op tafel ligt, is inderdaad een historische stap te noemen. Maar de vragen blijven: wie gaat profiteren, wie gaat betalen, wie mag er meepraten? En: hoe haalbaar zijn de duurzaamheidsambities van de Europese Commissie? De komende tijd breng ik voor Follow the Money in kaart waar we op moeten letten, wie waarop invloed probeert uit te oefenen, of de duurzaamheidsambities van de Europese Commissie consistent zijn met haar beleid, en waar de democratische pijnpunten zitten. Volg mij, dan houd ik je op de hoogte van mijn onderzoek.